MARDİN-NUSAYBİN’DE OSMANLI HAMİDİYE ALAYBEYLERİNE AİT İKİ MEZAR TAŞI

Year 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 245 - 266, 20.10.2023

Hazal Ceylan Öztürker Demir

https://doi.org/10.53718/gttad.1341946

Abstract

Anadolu pek çok medeniyetin sanatsal ve kültürel zenginliğinin mirasçısı olan özel bir coğrafyadır. Yerleşim tarihinin bu denli köklü olduğu bir coğrafyada birinci tarihi vesika olarak kabul edilen mezar taşları, tarihi kentleri adeta açık hava müzesine dönüştüren, farklı kültürler ve inanışlar ile pek çok bilginin günümüze ulaşmış temsilcileridir. Mezar, mezarlık kültürünün gelişmesinde dini inanış, kültürel ortam, ata ve yas kültürü, devrin sanatsal ve estetik zevkleri gibi dinamikler etkili olmuştur. Bir milletin tapu senedi ve birincil tarihi vesikası niteliğinde olan mezar taşları, ölen kişinin kimlik ve tarihi bilgisi dışında yaşam öyküsü, mesleki özellikleri gibi pek çok kodu da içerisinde barındırması açısından son derece kıymetlidir. Geç Osmanlı Dönemine ait olan mezar taşları aynı zamanda, dönemin estetik ve sanatsal zevkinin somutlaştığı somut kültürel eserler olmasının yanı sıra, bölgenin tarihsel sosyolojisi, idari ve askeri yönetimi konusunda da arşiv belgelerinin dışında veri sunan tarihi birer zenginliği olarak günümüze ulaşmıştır. İç ve Orta Asya’da köklü bir Türk geleneği olan ölen askerler adına mezar taşı dikilmesi, çalışma konumuz olan asker mezar taşlarına gösterilen benzer sanatsal ve estetik yaklaşımların, Anadolu’nun Türkleşme süreciyle başlamış ve Geç Osmanlı dönemine kadar süren kadar bir uzantısı olarak kabul edilebilir ki bu da bize birikimli ilerleyen Türk sanatın adeta yüzyıllar ve farklı coğrafyalar arasından kayıp giden bir anlayışın simgesi olarak yorumlanabileceğini gözler önüne sermektedir.
Mezar taşları kitabeleri ile yazılı belge niteliğinde olup ölen kişinin kimlik bilgisi, ölüm tarihi, secere bilgisi, meslek bilgileri gibi pek çok veriyi de bünyesinde bulunduran sanat eserleridir. Bu çalışma Sanat Tarihi alanında, Osmanlı Dönemi Mezar taşlarını konu alan ve daha önce üzerine çalışma yapılmamış özgün nitelikte bir araştırma makalesidir. Çalışmanın başlıca gayesi araştırma etik kurallarına bağlı kalınarak Osmanlı Mezar taşı çalışmalarına katkı sunup bir yenisini kazandırmak ve bölge deki kültür varlıklarını kayıt altına almaktır. Milli kültür varlıklarımız içerisinde son derece önemli olan mezar taşlarının bilimsel bakış açısıyla değerlendirilmesi, zamanla insan ve tabiat karşısında direnci zayıf olan bu tarihi eserlerin kayıt altına alınarak gelecek nesillere bırakılmasıdır.
Bu çalışmanın kapsam ve sınırlılığını Anadolu kentleri arasında kadim bir tarihe sahip Mardin- Nusaybin ilçesinde “ Hamidiye Şehitliği” olarak anılan mezarlık alanının da bulunan ve Hamidiye Alay Beylerine ait iki sandukalı mezar taşı oluşturmaktadır. Mezarlık alanı incelenmiş ve çalışmaya dâhil edilen iki askere ait mezar taşı adeta soyut heykel niteliğinde plastik etkiye sahip olmasının yanı sıra süsleme özelliklerinin ve kitabe metinlerinin nüans oluşturması sebebiyle çalışmaya dahil edilmiştir. Ayrıntılı arazi çalışması yapılmış olan mezar taşları sanat tarihi disiplini içerisinde ki bilimsel yol perspektifinde ölçüleri alınmış, çizimleri yapılmış, kitabe metinleri okunmuştur. Çalışmanın başlıca amacı, daha önce hiçbir bilimsel çalışmaya konu edilmemiş, Geç Osmanlı Dönemine ait olan ve askeri kimlik tespitleri kitabelerinden yapılan mezar taşlarının, Anadolu ve Anadolu dışı örnekleri ile mukayesesi yapılması benzerlik ve farklılıklara dikkat çekilmek suretiyle ilgili bilimsel boşluğun doldurulmasına katkı sunmaktır.

Keywords

Mardin- Nusaybin, Osmanlı Dönemi, Hamidiye Alayları, Mezar Taşı

Two Tombs=tones Of Ottoman Hamidiye Alaybey In Mardin-Nusaybin

Abstract

Anatolia is a special geography that is the heir of the artistic and cultural richness of many civilizations. Gravestones, which are accepted as the first historical document in a geography where the settlement history is so deep-rooted, are the representatives of different cultures and beliefs and many knowledge that have survived to the present day, transforming historical cities into open-air museums. Dynamics such as religious belief, cultural environment, ancestral and mourning culture, artistic and aesthetic pleasures of the period were effective in the development of grave and cemetery culture. Gravestones, which are the title deed and primary historical document of a nation, are extremely valuable in that they contain many codes such as life history, professional characteristics, as well as the identity and history of the deceased. The tombstones belonging to the Late Ottoman Period have reached today as a historical richness that provides data on the historical sociology, administrative and military management of the region, apart from the archive documents, as well as being tangible cultural artifacts embodying the aesthetic and artistic taste of the period. The erection of tombstones for the deceased soldiers, which is a deep-rooted Turkish tradition in Central and Central Asia, can be considered as an extension of the similar artistic and aesthetic approaches to the soldier tombstones, which started with the Turkization process of Anatolia and lasted until the Late Ottoman period. This shows us that Turkish art, which progresses cumulatively, can be interpreted as a symbol of an understanding that slipped through centuries and different geographies.
Gravestones are works of art that are in the nature of written documents with inscriptions and contain many data such as the identity information of the deceased, date of death, genealogy information, occupational information. This study is an original research article in the field of Art History, which focuses on Ottoman Period Tombstones and has not been studied before. The main purpose of the study is to contribute to the Ottoman tombstone studies by adhering to the research ethics rules, to gain a new one and to record the cultural assets in the region. The evaluation of tombstones, which is extremely important among our national cultural assets, from a scientific point of view, is to record these historical artifacts, which have weak resistance against humans and nature, and leave them to future generations.
The scope and limitation of this study consists of two sarcophagus tombstones belonging to the Hamidiye Regiment Beys, located in the cemetery area known as "Hamidiye Martyrdom" in Mardin-Nusaybin district, which has an ancient history among Anatolian cities. The cemetery area was examined and the tombstones of the two soldiers included in the study were included in the study due to the fact that they have a plastic effect as an abstract sculpture, as well as the nuance of the ornamental features and inscription texts. The tombstones, for which detailed field studies were made, were measured, drawn, and inscription texts were read in the perspective of the scientific path within the discipline of art history. The main purpose of the study is to make a comparison of the tombstones made from military identification inscriptions belonging to the Late Ottoman Period, which has not been the subject of any scientific study before, with Anatolian and non-Anatolian samples, and to contribute to filling the relevant scientific gap by drawing attention to the similarities and differences.

Keywords

Mardin- Nusaybin, Ottoman Period, Hamidiye Regiments, Tombstone.

References

• AKGÜL, Nakış, “Anadolu Selçuklu Dini Mimarisinde Kullanılan Altıgen Kompozisyonların İkonografik Açıdan Yorumlanması”, Geçmişten Günümüze Mezarlıklar Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, İstanbul 1999, ss. 72-94.
• AKTEMUR, Ali, “Çıldır Çevresinden Soyut İnsan Heykeli Biçimli Mezar Taşları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16/3, 2012, ss. 135-150.
• ARTUN, Erman, “Günümüz Adana Aşıklık Geleneğinde Ölüm ve Mezar Kültürü”, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, İstanbul, 1998, s. 366.
• ARSLAN, Aslı S., “Kayseri Zamantı Irmağı Çevresindeki Bezemeli Mezar Tasları”, 2\44, Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları Sanat Dizisi, Kayseri 2005.
• ATLI, Cengiz ÖZTÜRKER, H. Ceylan, Iğdır Karakoyunlu Tarihi Mezar Taşları, Salkımsöğüt Yayınları, Erzurum 2014.
• AZİMLİ, Mehmet, “İslam’ın İlk Fetih Yıllarında Nusaybin ve Klasik İslam Kaynaklarına Göre Nusaybin’in Fethi”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, Ed. Kenan Ziya Taş, Ankara 2004, ss. 77-82.
• BAKIR, Abdulhalik, “Geç Orta Çağ El-Cezîre Bölgesi Şehirlerinin Fizikî Yapıları Üzerine Bir Değerlendirme”, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, 8\2, 2013, ss. 51-67.
• BAKIR, Abdulhalik, ARABACI Nuray, “Orta Çağ El-Cezîre Bölgesinin Stratejik Şehri Nusaybin”, Cappadocia Journal Of History And Social Sciences, 10, 2018, ss. 36-59.
• BAŞAK, Oktay, BODAKÇI Ahmet, “Mardin Mezar Taşlarından Lahit Formunda İki Örnek”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Ed. Bekir Koçlar, Kemal Temizer, 36, 2017, s. 195.
• BAŞKAN, Seyfi, “Eski Türklerde Mezar Taşı”, Théma Larousse, C.6, Milliyet Yayınları, İstanbul 1993.
• BELGE, Rauf, “Nusaybin: Bir Sinir Şehrinin Mekânsal Gelişimi”, Coğrafya Dergisi, 44, ss. 725-288.
• BEYAZI, Mustafa ÇELEMOĞLU, Şuayip, “Kale-İ Tavas Mezarlığında Osmanlı Geleneğini Devam Ettiren Cumhuriyet Dönemi Mezar Taşlarından Bazı Örnekler”, 18. Türk Tarih Kongresi, Ankara 2018, ss. 1053-1054.
• BİÇİCİ, Kamil H., “Cumhuriyet Dönemi (1929-1961) Gördes'in Geleneksel Süslemeli Mezar Taşlarından Bazı Örnekler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47/1, 2006, ss. 170-195.
• BODAKÇI, Ahmet, “Mardin’de Bezemeli Kadın Mezar Taşları Üzerine Bir Değerlendirme”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 11\3, 2022, ss. 1801-1803.
• CİMİNLİ, F. Naldan, "Erzincan Terzibaba Haziresinde Bulunan Sanduka Mezarlardan Bazı Örnekler", Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6\75, 2018, ss. 276-277.
• ÇAL, Halit, “Urfa Şehri Mezar – Mezar Taşları”, 15. Türk Tarih Kongresi, C. 4, Ankara 2010, ss. 1995-2008.
• ÇAL Halit, “Malatya Kırklar Mezarlığı Mezar – Mezar Taşlarında Bezeme”, Bilig, 94, 2020, ss. 159-187.
• ÇAL, Halit CANYURT Filiz, “Edirne Şehrindeki Mezar Taşlarında Başlık Tipleri”, Turkmens Tam Metin Bildiriler, 2020, s. 228.
• ÇETİN, Yusuf, “Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları”, The Journal Of Academic Social Science Studies, 40, 2015, ss. 87-105.
• ÇETİNASLAN, Mustafa, “İnegöl Kavaklaraltı Mezarlığındaki Muhacirlere Ait Mezar Taşları”, İdil Sanat Ve Dil Dergisi, 2\6, 2013, ss. 158-197.
• ÇEVİK, Adnan, “Orta Çağ İslam Coğrafyacılarına Göre Nusaybin”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, Ed. Prof. Dr. Kenan Ziya Taş, Nobel Yayınları, Ankara 2009, s. 65-76.
• ÇORUHLU, Yaşar, Kurganlar- Orta ve İç Asya'nın Erken Devir Türk Mezar Mimarisi Üzerine Bir Deneme, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2019.
• ÇORUHLU, Tülin, “Eyüp Sultan ve Çevresindeki Hazîrelerde Bulunan Hançerli Lahitler Ve Taş Sandukalar”, I. Eyüp Sultan Sempozyumu, İstanbul 1997, ss. 43-59.
• ÇORUHLU, Tülin, ALKAN Murat, “Sakarya/Akyazı İlçesi Osmanlı Dönemi Mezarlıkları Ve Mezar Taşları”, Turkmes Tam Metin Bildiriler, 2019, ss. 454-457.
• DEMİR, Ahmet, “Eyyubîler Devrinde Nusaybin”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, Ed. Kenan Ziya Taş, Nobel Yayınları, Ankara 2009, ss. 102-103.
• DEMİR, Muzaffer, KEÇİŞ Murat, “Nisibis At The Border Of Romans And Sasanians Between The Third And Fifth Centuries Ad”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 36\62, 2017, ss. 1-30.
• DEMİRCİ, Kürşat, “Kabir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.XXIV, İstanbul 2001, ss. 33-35.
• DEMLİKOĞLU, Uğur, “1567-1568 H. 975 Tarihli ve 1096 Numaralı Mufassal Tapu Tahrir Defterine Göre Nusaybin İdari, Ekonomik Ve Sosyal Durum”, Osmanlı Tarihi Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, 2018, 44, ss. 45-74.
• DUMAN, Sabit, “Yabancı Seyyahlara Göre Nusaybin”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, Ed. Kenan Ziya Taş, Nobel Yayınları, Ankara 2009, ss. 151-153.
• EFE, Aydın AKTÜRK Sıraç, “19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Nusaybin Kazâsı’nın İdâri, Eğitim Ve Nüfus Yapısı”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, Ed. Kenan Ziya Taş, Mardin 2022, ss. 204-205.
• EKİNCİ, M. Rezan, “1897 Tarihli Hamidiye Hafif Süvari Alayları Taksimatı”, Şarkiyat, 9(2), 2017, ss. 703-718.
• ERDEM, İlhan, “Selçukluların İlk Dönemlerinde Merv Şehri ve Önemi (1035-1092)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 35(60), 2006, ss. 59-72.
• EREN, Sevinç, “Trabzon Küçük İmaret Mezarlığı’ndaki 19. Yüzyıl Osmanlı Mezar Taşları Üzerine Bir Değerlendirme”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 6\11, 2020, ss. 345-363.
• ERKANAL, Hayat, “Mezopotamya’ya Açılan Kapı: Nusaybin”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, Ed. Kenan Ziya Taş, Nobel Yayınları, Ankara 2009, ss. 5-8.
• EYİCE, Semavi, “Mezarlıklar ve Hazireler”, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1996.
• GÜMÜŞ, Ercan, “XVI. Yüzyıldan XIX. Yüzyıla Kadar Mardin İdaresinde Milli Aşireti ve Aşiretin Nüfuz Mücadeleler”, Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Ed. İbrahim Özcoşar, Hüseyin H. Güneş, Mardin 2006, ss. 815-830.
• GÜNEŞ, Hüseyin, “Tûr Abdîn Yöresinin İslâmlaşma Süreci”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(6), 2012, s. 154-162.
• GÜNEŞ, Hüseyin, “Selahaddin Eyyûbî Zamanında Nusaybin”, Mukaddime, 9(2), 2018, ss. 17-30.
• GÜRHAN, Veysel, “Hamidiye Alayları ve Mardin”, Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Ed. İbrahim Özcoşar Ve Hüseyin H. Güneş, Mardin 2006, ss. 831-40.
• GÜRHAN, Veysel, “Nusaybin Şehrinin Osmanlı Yönetimindeki İlk Dönemleri: Tahrir Defterlerinden Elde Edilen Veriler Üzerine Bazı Tespitler (1518-1567)”, Hafıza, 2(1), 2020, ss. 51-91.
• HANOĞLU, Canan, A. Ali Bayhan, “Rize Şehir Merkezi’nde Bulunan Osmanlı Dönemi Bezemeli Kadın Mezar Taşları”, Journal Of Turkish Studies, 12(3), 2017, ss. 293-295.
• HANOĞLU, Canan, “Rize’de Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşlarına Genel Bir Bakış”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 45, 2018, ss. 328-331.
• HASEKİ Metin, “Plastik Açıdan Türk Mezar Taşları”, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayını, İstanbul 1976.
• HOLLERWEGER, Hans, Canlı Kültür Mirası Turabdin, çev. S. Gülçur , Linz 1999, s. 249.
• İGİT İlter, Tunceli’deki Mezar Taşları, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmış Doktora Tezi), Van 2012.
• İNCİ Veysi, Cizre Mezar Taşları (18.-19. Yy.), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), Van 2008.
• KALAFAT, Yaşar, “Anadolu ve Yakın Çevresinde Türk Halk İnançlarında veya Halk İnançlarımıza Göre Yatır Ziyareti”, Geçmişten Günümüze Mezarlıklar Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, İstanbul, 1999, ss. 239- 271.
• KILIÇ, Taner, “Nusaybinin Fiziki Coğrafya Özellikleri”. Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyum Bildirileri, Ed. Kenan Ziya Taş, Nobel Yayınları, Ankara 2009, ss. 391-402.
• KLEİN, Janet, Hamidiye Alayları: İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri, çev. R. Akman, İletişim Yayınları, 2013.
• KODAMAN, Bayram, “Hamîdiye Hafîf Süvarî Alayları (2. Abdülhamîd ve Doğu-Anadolu Aşiretleri)”, Tarih Dergisi, 32, 1979, ss. 425-480.
• KODAMAN, Bayram, Şark Meselesi Işığı Altında Sultan II. Abdülhamid'in Doğu Anadolu Politikası, Orkun Yayınevi, İstanbul 1983.
• KÜTÜK, Ahmet, Orta Çağda Nusaybin Bölgesinin Siyasi, Sosyal, İktisadi ve Kültürel Durumu, Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), Şanlıurfa 2006.
• KÜTÜK, Ahmet, Bizans İmparatorluğu döneminde Nusaybin’in Siyasi, Sosyal, İktisadi, Mimari ve Kültürel durumu (IV.-X. Yüzyıl), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmış Doktora Tezi), Elâzığ 2012.
• MUTLU, Mehmet, Siirt Mezar Taşları, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), Van 2006.
• ÖZCOŞAR, İbrahim, ERTEKİN Abdusselam, "Sultan ve Aşiret: Kürt Aşiret (Reislerinin) II. Abdülhamid’i Ziyareti", Artuklu İnsan Ve Toplum Bilim Dergisi, 4(2), 2019, ss. 31-26.
• ÖZTÜRKER, H. Ceylan, “Bektaşi Mezar Taşları Üzerine Bir İnceleme: Şemsi Baba Tekkesi Örneği”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (4), 2013, ss. 189-190.
• ÖZTÜRKER, H. Ceylan, (2015). "Caferi Mezar Taşlarında Görülen Sembolik Anlamlı Bezeme Unsurlarının İkonografik Çözümlemesi", Uluslararası XIX. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Ed. Ceren Ünal, Cengiz Gürbıyık, C.2, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015, ss. 99-116.
• PAYDAŞ, Kazım, “Moğol İstilasından Ak-Koyunlu Devleti’nin İnkırazına Orta Çağ’da Nusaybin”, Nusaybin Siyaset-Kültür-Ekonomi, Ed. Ahmet Gemi, Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2022, ss. 69-83.
• PEKTAŞ, Kadir, Bitlis Tarihi Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• PULLU, Mehmet F., Savur’daki Mezar Taşları, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tez), Van 2010.
• SEVİ, Veli ÖZFIRAT, Aynur, “Hakkâri Stelleri: Doğu Anadolu'da Savaşçı Çobanlar İlk Not”, Belleten, 65\ 243, 2001, ss. 501-518.
• SOYSAL, Mine, “Mezar Maddesi”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi İstanbul 1997, s. 1212.
• ŞEN, Korkmaz ÖZCAN Ümit N., “Bitlis Günkırı Belde Merkezindeki Tarihi Mezar Taşları ve Sembolizmi”, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis, Ed. Prof. Dr. Mehmet İnbaşı ve Prof. Dr. Mehmet Demirtaş, Ankara 2019, s. 515.
• ŞİMŞEK, Bediha, İlk Dönem İslam Tarihinde Nusaybin ve Akademisi, Ed. Prof. Dr. Nurettin Gemici, Kahramanmaraş, Samer Yayınları, 2019, ss. 6-135.
• TALİ, Ş. Tali, “Ünye Çamlık Feneraltı Mezarlığı Mezar Taşları ve Kitabeleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 45, 2018, ss. 371-408.
• TEKİN, Rahmi, DUMAN Esmer, "II. Abdülhamid Döneminde Bir Eğitim Modeli: Aşiret Mektebi (1892-1908) ", Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22, 2021, ss. 418-420.
• TUNCEL, Metin, “Nusaybin”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. XXXIII, İstanbul 2007, ss. 269-270.
• TOKAT, “Muhammed E., ÇALIŞ Ercan, “18 ve 19. Yüzyılda Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bulunan İslami Dönem Mezar Taşlarında Askeri Eşya Bezeme Örnekleri”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 31, 2016, ss. 194-231.
• TOKUŞ, Ömer, “Fethinden Selçuklulara Kadar Nusaybin”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14, 2018, ss. 167-201.
• UHRİ, Ahmet, Anadolu'da Ölümün Tarih öncesi: Bir Geleneğin Oluşum Süreçleri, Ege Yayınları, İstanbul 2010.
• ULUÇAM, Abdüsselâm, Eski Erciş-Çelebibağı Mezarlığı ve Mezar Taşları, Türk Tarih Kurumu.
• YEŞİLBAŞ, Evindar, ACAR Ayşe, “Mardin Şeyh Mahmud El Türkî Aile Kabristanındaki Mezar Taşlarının Sanat Tarihsel ve Antropolojik Açıdan Değerlendirilmesi”, Şehir ve Medeniyet Dergisi, 2021, ss. 153-187.
• YILDIZ, İrfan, ERTEKİN Fırat, “Dara Mezar Taşlarından Sanduka Formunda İki Örnek”, Ed. Prof. Dr. Serdar Öztürk, Sosyal ve Beşeri Bilimlerde Teori Ve Araştırmalar, 2, 2020, s. 223.
• YİNER, Abdulnasır, “Aşiretler Arasındaki Mücadele ve Hamidiye Alayları”, Journal Of Academic Value Studies, 2019, ss. 84-94.
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/91112---0013.jpg (Erişim tarihi 19.04.2023)
• http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90405---0002.jpg (Erişim tarihi 19.04.2023)