LAW (TÖRE) IN TURKISH STATE LIFE

Year 2024, Issue: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 1 - 10, 24.11.2024

Saadettin Yağmur Gömeç

https://doi.org/10.53718/gttad.1562201

Abstract

No person can live alone. As such, it has to establish a social life with creatures of its own kind. This brings with it political and social solidarity. As everyone knows, the independent structure that people establish as an organization on a certain geography is called the state. Undoubtedly, as in all societies in the world, laws determining the state and individual relations were needed in order for the state structure to function systematically in the old Turks. Because it is unthinkable to think of a community or state that is devoid of order, respect between people, rights and law. In Kutadgu Bilig, where the principles of Turkish state philosophy are determined, Yusuf Has Hacib states that justice, law, righteousness and honesty are the basis of the state. Spreading and correcting the laws, which are the pillars of state and social life, is one of the most important duties of the Turkish khagans. Every khan who ascends to the throne swears that he will not stray from the law and that he will make justice prevail. Although laws may seem illogical, it is impossible to break them. In old Turkish inscriptions, Turkish laws are specifically told to the public and future generations. Strict adherence to the tradition, which means law, and the effort not to disturb the established order is a remarkable issue in the old Turkish thought. Although the ruler is seen as the sole authority in the Turkish state, the decisions of the assembly are binding and even the ruler cannot change them, as we witness from time to time in Turkish history. Those who violated the law were severely punished. Therefore, people have tried to determine how to behave in society and which rules to follow with certain rules since they started to live together in history. For this reason, although there are some principles that have not changed since the creation of mankind, today many things have been given a different meaning with the needs of the age. As members of the civilized world, the Turks have also shaped their social structures within the framework of laws compatible with their national identity from the past to the present. We know that these unwritten laws regulating the social lives of the Turks in history were called “töre” (törüg). In this article, we will try to focus on the concept of law/töre, which is considered among the requirements of being a state.

Keywords

Law, Punishment, Social Life, Turkish Culture.

TÜRK DEVLET HAYATINDA TÖRE-YASA

Abstract

Hiçbir insan tek başına yaşayamaz. Böyle olunca kendi cinsinden canlılarla içtimai bir hayat kurmak zorundadır. Bu da beraberinde siyasi ve sosyal dayanışmayı getirir. Belli bir coğrafyanın üzerinde insanların teşkilatlanarak kurdukları bağımsız yapıya ise, herkesin bildiği gibi devlet denmektedir. Şüphesiz dünyadaki bütün cemiyetlerde olduğu üzere eski Türk ilinde de devlet yapısının sistemli bir şekilde yürüyebilmesi için devlet ve fert ilişkilerini belirleyen kanunlara ihtiyaç duyulmuştur. Çünkü nizamdan, kişiler arasındaki saygı, hak ve hukuktan yoksun bir topluluk ya da devlet düşünülemez. Türk devlet felsefesinin ilkelerinin belirlendiği Kutadgu Bilig’te Yusuf Has Hacib adalet, yasa, doğruluk ve dürüstlüğün devletin temeli olduğunu belirtir. Devlet ve toplum hayatının direği durumundaki töreyi yaymak ve düzeltmek Türk kaganlarının en belli-başlı vazifelerinden birisidir. Eski Türk devletinde tahta çıkan her hakan yasalardan ayrılmayacağı ve adaleti hâkim kılacağına dair yemin etmiştir. Yasalar mantıksız gibi görünse de bunlara karşı gelmek imkânsızdır. Eski Türk yazıtlarına baktığımızda, Türk töresi halka ve gelecek nesillere bilhassa anlatılmaktadır. Kanun manasına gelen töreye sıkıca bağlılık ve kurulu düzenin bozulmamasına gayret edilmesi, eski Türk düşüncesinde dikkat çeken bir husustur. Türk düşüncesinde törenin yani yasaların bozulması neredeyse kıyametle eş tutulmuştur. Toplum ve devletin kurulu düzeninin devam edebilmesi yasalara bağlılığı gerektirir. Bununla birlikte Türk milleti kanunlarını yazılı olarak saklamadıysa da, asırlardan beri gelen töre hükümleri herkes tarafından bilinmekte ve kayıtsız-şartsız uyulmaktadır. Toy, düğün-dernek, kurultay veya kengeş denilen meclislerde alınan kararlar kanun hükmünde sayılıp, bağlayıcıdır. Yine Türk tarihinin çeşitli dönemlerinde mesela Bulgar beyi Kurum Han, Fatih, Babur, Kanuni Sultan Süleyman’ın yasalar dikte ettirmeleri gibi, keza 18. asra ait haberler veren kaynaklardan öğrendiğimize göre, Kazak beylerinden Tavka (veya Tevke) Han tarafından düzdürülen ve adına “Ceti Cargı” (Yedi Yasa) denilen bir kanunlar toplamasının da olduğunu bilmekteyiz. Bütün bunlardan çıkan netice, geleneğin bozulmadan sürdüğüdür. Her ne kadar Türk devletinde tek söz sahibi olarak hükümdar görülüyorsa da, kurultayın kararları bağlayıcıdır ve kaganın bile bunları değiştiremediğine zaman zaman Türk tarihinde şahit olmaktayız. Törelere aykırı davrananlar en şiddetli biçimde cezalandırılırlardı. Dolayısıyla insanlar, tarihte bir arada yaşamaya başladıklarından itibaren toplum içerisinde nasıl davranılacağı ve hangi kaidelere uyulacağını birtakım kurallarla belirlemeye çalışmıştır. Bu sebepten insanoğlunun yaradılışından beri belki değişmeyen bazı ilkeler söz konusu ise de, günümüzde pek çok şeye çağın ihtiyaçlarıyla birlikte farklı bir anlam yüklenmiştir. Medeniyet dünyasının bir üyesi olan Türkler de geçmişten zamanımıza kadar kendi milli bünyelerine uygun kanunlar çerçevesinde içtimai yapılarına yön vermişlerdir. İşte tarihteki Türklerin sosyal hayatlarını düzenleyen ve yazıya aktarılmamış bu kanunlara “töre” (törüg) dediklerini biliyoruz. Biz de bu yazıda devlet olmanın gerekleri arasında sayılan yasa/töre kavramı üzerinde durmaya çalışacağız.

Keywords

Yasa, Ceza, Sosyal Hayat, Türk Kültürü.

References

• AHMET, M. A., Siyasi Tarihi ve Müesseseleriyle Delhi Türk İmparatorluğu, çev. T. Say, İstanbul (tarihsiz).
• ARSAL, S. M., “Eski Türklerde Soy-Oymak Teşkilatının İstinat Ettiği Esaslar”, IV. Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, Ankara 1952.
• Ata Melik Alaaddin Cüveynî, Tarih-î Cihan Güşa, C. I, çev. M.Öztürk, Ankara 1988.
• BOODBERG, P.A., “The Language of the T’o-pa Wei”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. I, Cambridge 1936.
• Cengiz İmparatorluğu, haz. M. Uyar, A. Danuu, İstanbul 2012.
• CHAVANNES, E., Documents sur les Tou-Kiue [Turcs] Occidentaux, Petersburg 1903.
• ÇAĞATAY, S., “İl, Ulus ve Yönetenler”, DTCF. Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Anma Kitabı, Ankara 1974.
• DE GUIGNES, J. M., Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-î Umumisi, C. I, İstanbul 1924.
• DONUK, A., “İslamiyet’ten Önce Türklerde Devlet Adamı”, Türk Kültürü, 24/275, Ankara 1986.
• EBERHARD, W., Çin’in Şimal Komşuları, çev. N. Uluğtuğ, Ankara 1942.
• EBERHARD, W., “Şato Türklerinin Kültür ve Tarihine Dair Notlar”, Belleten, 11/41, Ankara 1947.
• ECSEDY, I., “Tribe and Empire, Tribe and Society in the Turk Age”, Acta Orientalia, 31/1, Budapest 1977.
• ESİN, E., “Türkistan Türk Devlet ve Beylikleri”, Tarihte Türk Devletleri, C. I, Ankara 1987.
• Filibeli Ahmet Hilmi, Türklük Yazıları, haz. H. Duyar, Konya 2022.
• GEISS, P. G., “Türkmen Kabileciliği”, Türkmenler Üzerine Makaleler, der. R. K. Şahsi, İstanbul 2019.
• GÖMEÇ, S. Y., “Bazı Çingiz Yasalarının Tarihi ve Sosyal Dayanakları”, Türklük Çalışmaları, 1/2, Erzincan 2006.
• GÖMEÇ, S. Y., “Uygur Kagan Soyunun Problemleri”, H. Ü. Türkiyat Araştırmaları, Prof. Dr. Cihat Özönder’in Anısına, S. 8, Ankara 2008.
• GÖMEÇ, S. Y., Türk Tarihinden İzler, C. I, Ankara 2014.
• GÖMEÇ, S. Y., Uygur Türkleri Tarihi, Ankara 2015.
• GÖMEÇ, S. Y., “Gıyaseddin Balaban ve Hükümdarın Görevleri”, DTCF. Tarih Araştırmaları Dergisi, 35/59, Ankara 2016.
• GÖMEÇ, S. Y., “Türk Devletinde Kagan ve Katunluk Makamı”, Türkiz, 9/46, Ankara 2018.
• GÖMEÇ, S. Y., Türk-Hun Tarihi, Ankara 2018.
• GÖMEÇ, S. Y., “Türklerde Devlet ve Hâkimiyet Düşüncesi Üzerine Bir Değerlendirme”, I. Türk Tarihi Sempozyumu, İstanbul 2018.
• GÖMEÇ, S. Y., Türk Kültürünün Ana Hatları, Ankara 2018.
• GÖMEÇ, S. Y., “Eski Türklerde Devlet Kavramı Üzerine Bir Değerlendirme”, Erciyes, 42/496, Kayseri 2019.
• GÖMEÇ, S. Y., “Kök Türkler ve Uygurlar Çağında Türk Ordu Teşkilatına Umumi Bir Bakış”, Türk Askeri Kültürü, Ankara 2019.
• GÖMEÇ, S. Y., “Türklerde Devlet ve Hâkimiyet Düşüncesi ile İdari Yapının Özellikleri”, Siyaset Bilimi, ed. D. A. Arslan, İstanbul 2020.
• GÖMEÇ, S. Y., Türk Destanlarına Giriş, Ankara 2021.
• GÖMEÇ, S. Y., “Türk Devletinde Kaganlık ve Katunluk Kurumu Hakkında”, Tarihsel Akıl Çerçevesinde Türk Devlet Felsefesi, ed. M. H. Macit, Ankara 2022.
• GÖMEÇ, S. Y., “Türk Tarihinde Türgişler”, Tobider, 8/1, Ankara 2024.
• GUMILEV, L. N., Hunlar, Çev. A. Batur, İstanbul 2003.
• GUO-ZHONG, T., Çince Kaynaklara Göre Kuzey Liang Hun Devletinin Siyasi, Kültürel ve Ekonomik Tarihi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1999.
• GÜNALTAY, Ş., Mufassal Türk Tarihi, C. III, İstanbul 1339.
• İbn Fazlan, İbn Fazlan Seyahatnamesi Tercümesi, çev. R. Şeşen, İstanbul 1975.
• İbn Haldun, Mukaddime, çev. Z. K. Ugan, C. I, İstanbul 1989.
• İNAN, A., “Yasa, Töre~Türe ve Şeriat”, Türk Kültürü Araştırmaları, 1/1, Ankara 1964.
• İZGİ, Ö., Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi (Hukuk Vesikalarına Göre), Ankara 1987.
• KAFESOĞLU, İ., Türk Milli Kültürü, İstanbul 1983.
• KAFESOĞLU, İ., Bulgarların Kökeni, Ankara 1985.
• Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, çev. B. Atalay, Ankara 1986.
• Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I-III, çev. B. Atalay, Ankara 1986.
• KIRİLEN, G., Göktürklerden Önce Türkler, Ankara 2015.
• KLYAŞTORNIY, S.G, SULTANOV, T. İ., Türkün Üçbin Yılı, çev. A. Batur, İstanbul 2003.
• KOÇ, D., YILDIRIM, K., “Hun Tarihi Kaynağı Olarak Yan Tie Lun”, Türk Dünyası Araştırmaları, 112/220, İstanbul 2016.
• MAU-TSAİ, L., Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T’u-Küe), Buch I, Wiesbaden 1958.
• Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşidî, çev. O. Karatay, İstanbul 2006.
• Moğolların Gizli Tarihi, ter. A. Temir, Ankara 1986.
• MORGAN, P.O., “The Great Yasa of Chingiz Khan and Mongol Law in the Ilkhanate”, Bulletin of the Schools of Oriental and African Studies, XLIX/1, London 1986.
• ORKUN, H. N., Hunlar, İstanbul 1938.
• ÖGEL, B., “Uygur Devletinin Teşekkülü ve Yükseliş Devresi”, Belleten, C. 19, Ankara 1955.
• ÖGEL, B., Türk Mitolojisi, C. I, Ankara 1971.
• ÖGEL, B., Türklerde Devlet Anlayışı 13. Yüzyıl Sonlarına Kadar, Ankara 1982.
• ÖGEL, B., Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul 1988.
• RADLOFF, W., Türklerin Kökleri, çev. A. Ekinci, Y.Ünlü, C. I, Ankara 1999.
• RİCAUT, Türklerin Siyasi Düsturları, çev. M. R. Uzmen, İstanbul (tarihsiz).
• Sahibkıran Emir Timur, Timur’un Günlüğü, haz. K. Şakirov, A.Arslan, İstanbul 2010.
• SOPER, A.C., “Northern Liang and Northern Wei in Kansu”, Artibus Asiae, 21/2, Zurich 1958.
• Süryani Patrik Mihailin Vakainamesi, II. Kısım (1042-1195), çev. H. D. Andreasyan, Ankara 1944 (Basılmamış Metin).
• TOGAN, Z. V., “Hazarlar”, İslam Ansiklopedisi, C. 5/1, İstanbul 1988.
• TURAN, O., Türk
• Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, C. I, 23, İstanbul 2014.
• VON GABAİN, A., “Hun-Türk Münasebetleri”, II. Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, İstanbul 1943.
• WATSON, B., Record of the Grand Historian of China, Volume II, Third edition, New York 1968.
• YILDIRIM, K., Türk Tarihi İçin Eski Çince-Türkçe Sözlük, İstanbul 2010.
• Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, C. I, Metin, haz. R. R. Arat, Ankara 1979.