أصحابُ النُّسَخ الحديثيّة في صحيح البخاري مِن الرُّواة المتكلَّم فيهم

Yıl 2020, Sayı: 5, 38 - 72, 31.12.2020

M.kamel Karabelli

https://doi.org/10.5281/zenodo.4425352

Öz

تناول هذا البحث دراسةً حول إيراد البخاري في الصحيح رواياتٍ لبعض الرواة المتكلَّم فيهم من جهة حفظهم، وهم غير متروكين، وقد ظهر لي من خلال قراءة تراجمهم قراءة دقيقة أنهم من أصحاب النُّسَخ والمدوَّنات الحديثيّة، وهذه قَرينةٌ قويةٌ على أن إخراجَ البخاري في الصحيح لروايات هذا الصِّنفِ مِن المُتكلّم فيهم إنما هو على سبيل انتقاءِ ما ثبت في نسخهم ومدوّناتهم تلك، وأنه من صحيح ما سمعوه، ولاسيما وأن النُّسخ الحديثية كان أصحابها يقومون بحفظها والعناية بها، بحيث يُغتفر معها ضعف حفظ الراوي صاحب النسخة الحديثية، إذا أمكن التحقق من كونها بخطِّه، ولم يَتخَلّلها أيُّ تغيير أو إلحاق من جهة شخصٍ آخر، وهذا مما كان النقادُ يُجيدُون معرفته.  

Anahtar Kelimeler

الحديث, رواة, مُتكلَّم فيهم, إخراج البخاري

Sahih-i Buhârî’de Yer Alan Hadis Nüshası Sahibi Zayıf Raviler

Öz

Buhârî, Sahih’inde, zabt açısından zayıf bazı ravilerden gelen rivayetleri nakletmiştir. Bunlar yaklaşık seksen kişidir. Ancak zayıflıkları hadisleri terk edilecek bir seviyede de değildir. Bu araştırma da bu konuyu ele almaktadır.
Buhârî, kitabına verdiği ve sadece sahih hadisleri seçtiğini belirttiği “el-Câmiʿu’l-müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtasar min umûri Rasûlillâh ṣallallāhu ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih” ismi haricinde diğer hadis seçme kriterlerinden bahsetmemiştir.
Kitabında bize şartlarını ayrıntılı olarak açıklamamış olsa bile hadis ehlinin üzerinde uzlaşma sağladığı asıl şartlar kabul ettiği ve sahihler dışında bir hadise yer vermediği bu isimden anlaşılmaktadır.
Bu zayıf ravilerin biyografileri dikkatlice okunduğunda onların; hadisleri yazan ve kendilerine ait hadis nüshaları bulunan kişiler arasında oldukları görülebilir. İşte bu muhaddis ve raviler kendi hadis nüshaları ve kayıtlarına büyük özen göstermişler, onların tahrif edilmesini engellemişlerdir. Yağmur veya nem gibi doğal etkenlerle kaybolup zarar görmemesi için güvenli yerlerde saklamışlardır.
Hadis âlimleri ve eleştirmenler ravileri; hafızalarının kuvvetini ve zabt sahibi olup olmadıklarını öğrenmek için test ediyorlardı. Eğer hafızalarının kuvvetli olmadığını anlarlarsa, kitaplarını ve hadis kayıtlarını gözden geçirerek inceliyorlardı. Bunlarda herhangi bir tahrif, ekleme veya değişiklik yoksa sahibinin zabt sahibi olduğunu kabul edip ezberine değil bu kayıtlara itimat ediyor ve sahih kabul ediyorlardı.
Hadis nüshalarının hadis âlimleri katında bu açıdan ilmi bir değere sahip olduğu ve Buhârî’nin kitabında rivayette bulunduğu pek çok zayıf ravinin de hadis nüshası sahibi olduğu göz önüne alındığında; bu durumun onların rivayetleri arasından hangisinin sahih olup hangisinin olmadığını bilmeye yarayan bir karine olduğunu kabul edebiliriz. Böylece bazı âlimlerin bahsi geçen raviler hakkındaki “Filancanın kitabı sahih ama hafızası yetersizdir.” veya “Filancanın hadisi eğer kitabından rivayette bulunuyorsa sahihtir, sabittir.” gibi ifadeleri de açıklığa kavuşmuş olmaktadır. Bu durumda Buhârî’nin kitabında bu tarz zayıf ravilerden yaptığı rivayetlerin; bu şahısların sahibi olduğu nüshaları çok iyi bildiğinden ve naklettikleri bu rivayetlerin sahihler arasında olmasından ötürü olduğunu söylemek uzak bir ihtimal değildir. Tabi doğal olarak Buhârî bu ravilerin nüshalarında yer alan tüm rivayetlerden bahsetmemiştir. Çünkü daha önce de belirttiği gibi, eserinde tüm sahihleri toplamayı amaç edinmemiştir.
Bahsi geçen bu çıkarım Buhârî’nin zayıf ravilerin rivayetlerini sahih kabul ettiği yerlere dair gayet uygun bir açıklama ve sebeptir. Böylece onun zayıf ravilerin naklettiği sahih rivayetleri ihmal etmemiş olması ilmi anlayışını, ileri görüşlülüğünü ve geniş bilgisini göstermektedir.
Ele aldığımız bu yorumun; hadis âlimlerinin pek çoğu tarafından benimsenen ve Buhârî’nin zayıf ravilerden yaptığı rivayetlerin mutabaat ve şahid konumunda olduğunu ifade eden yorumdan daha kuvvetli olduğunu söyleyebiliriz.
Buhârî’nin içinde bulunduğu asırda önde gelen diğer pek çok hadis âliminin de zayıf saydıkları ravilerin bazı rivayetlerini sahih kabul etmeleri de bu görüşü desteklemektedir. Bu durumda en iyi yorum az önce bahsettiğimiz şekilde; onların bu ravilerin hadisleri arasında hangilerinin sahih olduğunu sahadaki uzmanlıkları sayesinde elde ettikleri karinelerle bildiklerini kabul etmektir. Bu karinelerin en önde geleni de bahsi geçen ravilerin sahibi oldukları nüshalardan haberdar olmalarıdır.
Tirmizî’nin naklettiğine göre, Buhârî bazı raviler hakkında: “Falancanın hangi hadisi sahih hangisi zayıf bilinmez. Ondan hadis rivayet etmeyiz, rivayette bulunmayız.” ve “Hadisinin sahih olanıyla zayıf olanını ayırt edemediğimiz raviden rivayette bulunmaz, hadis yazmayız.” dediğini nakletmektedir. Buhârî’nin bu ve benzeri sözlerinde; sahip olduğu karinelere dayalı seçip ayıklama yönteminin açık işaretleri vardır. Hadis münekkitlerinin zayıf ravinin ezberinde olanlarla yazdıklarını ayırt ettiklerini, hıfzını zayıf kabul ettikleri halde yazdıklarını, zabt ve itkân şartlarına sahip olması halinde sahih sayıldığını gösteren ifadelerine dayanarak bu karinler arasında en önde gelenin, ravinin hadis nüshası sahibi olması olduğunu söyleyebiliriz.
Burada şunu da belirtmeliyiz ki; Buhârî nüshalardaki hadislerin tespitini ya bizzat kendisi ulaşarak ya da bu nüshalara ulaşmış geçmiş dönem âlimlerine dayanarak yapmıştır. O dönemlerdeki ravi ve muhaddislerin hadisleri yazmaya, yazılı nüshaları istinsah etmeye ve ellerindeki nüshaları çokça yapmakla meşhur oldukları rıhlelerle uzak bölgelere taşımaya olan gayretleri düşünüldüğünde; hem kendisi hem de önceki dönem âlimleri için bu nüshalara ulaşmanın ne derece kolay olduğu anlaşılabilir. 

Anahtar Kelimeler

RAVİLER, ZAYIFLAR, TAHRİÇ, BUHARİ, HADİS NÜSHALARI

The Authors Of The Ḥadīt̲h̲ Copies And Books in Ṣaḥīḥ Al-Buk̲h̲ārī Are Among The Narrators Who Have Been Weakened

Öz

This research deals with a study about al-Buk̲h̲ārī's narration in al-Ṣaḥīḥ narrations of some narrators among those who have been weakened in terms of memorizing them, and they are not left out. It appeared to me by reading their biography accurate reading in the books of the novel's men, they were the authors of ḥadīt̲h̲ transcripts and blogs, this is strong evidence that what al- Buk̲h̲ārī mentioned in al-Ṣaḥīḥ for this type is among those who have been weakened ıt is rather a matter of choosing what is proven in their copies and these blogs, and it is true what they heard from their s̲h̲ayk̲h̲s, especially since the ḥadīt̲h̲ copies were preserved and taken care of by their authors, so it is possible to rely on these ḥadīt̲h̲ copies, then the weakness of the authors may not be affected, provided that those copies were in their handwriting, and that no change or addition was made by anyone else in their own copies, and this verification and confirmation were among the things that the scholars of the prophet’s ḥadīt̲h̲ were good at.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīt̲h̲, Narrators, Weakened, Al-Buk̲h̲ārī's Narration, Ḥadīt̲h̲ Copies

Kaynakça

• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî. et-Taʿdîl ve’t-tecrîḥ li-men ḫarrace lehü’l-Buḫârî fi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ thk. Ebû Lübâbe Hüseyin. 1. Baskı, Riyad: dâru'l-livâ, 1986.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali b. Mûsâ el-Husreverdî el-Horasânî Ebû Bekr el-Beyhakî. el-Esmâ ve’s-sıfât, thk. Abdullah b. Muhammed el-Haşidî. 1. Baskı, Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî, 1413.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl el-Kûfî, es-Sahîh, thk. Muhammed Züheyir b. Nâsır en-Nâsır. Musevveratün an Es-Sultâniyye bi İdâfeti Terkim Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 1. Baskı, Riyad: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl el-Kûfî, et-Târîḫu’l-kebîr. thk. Muhammed abdü'l-mu'id han. 1. Baskı. Haydarâbâd: Dâiratü'l-Meârifi'l-Osmaniyye, 1380 . Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed, Ẕikru esmâʾi’t-tâbiʿîn ve men baʿdehüm mimmen ṣaḥḥat rivâyetühû ʿinde’l-Buḫârî ve Müslim, thk. Bûrân ed-Denâvî ve Kemal Yûsuf el-Hût. Beyrut: müessesetü'l kütübi's-sekafiyye, 1985.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’âs es-Sicistânî. Suâlât ebi ubeit el-âcürri, thk. Muhammed b. Ali el-ezheri. 1. Baskı, , El-kahira: Dârü'l-fâruk2010.
• Ebu Zeid, bekr b. Abdilleh. Mârifeti'n-nuseh ve's-suhuf el-hadisiyye. 1. Baskı, Riyad: Dâru'r- Raye, 1992. Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehzibü'l-Luğa, thk. Muhammed avad mur'ib. 1. Baskı, Beyrut: Dâru İhyai't-Turasi'l-Arabi, 2001.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. Süfyân, el-Maʿrife ve’t-târîḫ, thk. Ekram diâ el-umari. 1. Baskı, Medinetul- Munevvera: mektebetud'dâr, 1410.
• Feyyûmi, Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ali El-Hamevi El-Feyyûmi, El-Misbahü'l-Münir. Beyrut: elmektebetul'ilmiyye, t.y.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Muhammed el-Hâkim en-Neysâbûrî, el-müdhal ila's-sahih. thk. Rab'î b. Hadi el- müdhali. kahire: Dâru'l-Imâmi Ahmed, 2009.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî el-Hatîb el-Bağdâdî. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye, thk. Mahir yasin el-fahl. 1. Baskı, Demmam: Dâru Ibn El-cevzi, 1432.
• Hâzimî, Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Osmân b. Hâzim el-Hemedânî. Şürûtü’l-eʾimmeti’l-hamse. thk. Muhammed zahid el-kevseri, kahire: mektebetu âtif, t.y.
• Heythem abdu'l-ghafour, İsmâil ebn ebi uvâis ve merviyyetühu fi sahihi'l buhâri. yüksek lisans tesi, 1. Baskı. Aamman: EL-ulum El-islâmiyye ünivesitesi, El-esâr El-şarkiyye, 2011.
• İbn adî, Ebû Ahmed Abdullāh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî , El-kâmil fi duafâ'ir-ricâl, thk. Mazin es-sersâvi. 1. Baskı. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 2013.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târîḫu medîneti Dımaşḳ, thk. Âmr b. Ğarame el-amravi, Beyrut: darul'fikr, 1995.
• İbn Beşküval, ebu'l-kasim halef b. Abdi'l-Melik. şuyuh abdiellah b. Vahb, thk. Âmir hasen sabri. 1. Baskı. Beyrut: Dâru'l-beşâir El-Islamiyye, 2007.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs b. Münzir et-Temîmî el-Hanzalî er-Râzî, b. Ebî Hâtim. el-cerh vet'tâdil. 1. Baskı. Haydarâbâd: Dâiratü'l- Meârifi'l-Osmaniyye, 1952.
• İbn Hacer, el-Askalânî Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. El-mûcem el-mufehras. thk. Muhammed şekkür Imrer el- meyadini. 1. Baskı, Beyrut: Müessesetü'r-Risaleh, 1998
• İbn Hacer, el-Askalânî Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu sahihi buhârî. thk. Âdil Mürşîd. Muhammed Kâmil Karabelli. Ahmed Berhûm. 1. Baskı. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1415.
• İbn Hacer, el-Askalânî Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. hüdes'sâri mükaddimetu tethil'bâri. thk.âdil mürşid ve âmir el-ğadban. 1. Baskı. beyrut: Dâru’r-Risale el-Alemiyye, 2013.
• İbn Hacer, el-Askalânî Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, İbn Hacer, el-Askalânî Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. en-Nüket alâ kitâbi İbn Salâh. thk. Reb’î b. Hâdî el-Medhâlî. 1. Baskı, Medine: yy, 1984.
• İbn Hacer, el-Askalânî Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Lisânü'l-mîzân. thk. Abdulfettah Ebû Ğudde. 1. Baskı. Beyrut: Dârü'l-Beşaîr el-İslamiyye, 2002.
• İbn Hibbân Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Es-sikât. 1. Baskı. Haydarâbâd: Dâiratü'l-Meârifi'l-Osmaniyye, 1973.
• İbn kesîr, Ebu'l-fidâ, İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. İhtisâr Ulûmi'l-ḥadîs. thk. Ahmed şâkir. 2. Baskı. beyrut: Dâru'l-kütüp el-Ilmiyye, t.y.
• İbn Nasiri'd-din ed-Dimeşki, Ebû Bekr Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. Câmiü'l-esar fi's-siyer ve mevlid el-mükhtar. thk. Neşêt kemal. 1. Baskı. Feyyum: Dâru'l-Felah, 2010.
• İbn Receb, Zeyd Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu ileli't-Tirmizi. Thk. Hamam Abdurahim Sa’id. Ürdün: Mektebetü’l-Menar, 1987. Kadi İyad, İyad b. Musa el-Yehsubi. El-ilmâ fi mârifeti üsülir'rivâye ve takyidi's-sema . Thk. es'seyyid ahmet sakr. kahire: Dâru't-turas, 1970.
• Kureşî, Abdülkādir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. krâtşi: Mir Mumammed Kütüp hane, t.y.
• Mizzi, Ebu’l-Haccac Yusuf b. Abdurahman b. Yusuf. Tehzibu’l-Kemal fi Esmai’r-Rical. Thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. Beyrut: Muessestu’r-Risale, 1400.
• Muğaltay, Aladdin Muğaltay b. Kılic. İkmal Tehzibi’l-Kemal. Tahkik: Adil b. Muhammed,Usame b. İbrahim. Kahire: el-Faruk el-Hadise li’t-Tıbaati ve’n-Neşr, 1422.
• Nedîm, Ebul' ferac Muhammed b. İshâk en-Nedîm El-beğdâdi. el-Fihrist, thk. İbrahim ramazan. 2. Baskı. Beyrut: Dâru'l-Mârife, 1997.
• San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellāh İsmâîl b. Salah. Tavżîḥu’l-efkâr li-meʿânî Tenḳīḥi’l-enẓâr. thk. Salah üveida. Beyrut: Dâru'l-Kütüp el-Ilmiyye, 1997.
• Sezgin, Dr. Fuat Sezgin, Târîhu't-turâs el-arabi. arapçaya çeviren: Mahmut fehmi hicazi. Riyad: Câmiatü'l-Imam muhammed b. Suûd. 1991.
• Şafiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-Şâfiî, Er-Risale. thk. Ahmet şakir. 1. Baskı, Mısır: Mektebetü'l-Babi El-halebi, 1940.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre, el-ʿİlelü’l-kebîr. tertip Ebi Tâlib el-Kâdî. thk. Subhi samurrâ'i ve ebu'l-meati en'nuri ve mahmud es'saîdi, Beyrut: Âlemü'l-kütüp, 1409.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. Kitâbü’d-Duafâ. 1. Baskı. kahire: Dârü't-Tasil, 2013.
• Zehebi, Men tüküllime fîhi ve hüve müvessekun. thk. Muhammed Şekkür Imrer el- Meyadini. Amman: mektebetü'l-Menâr, 1986.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz ez-Zehebî. Tarihu’l-İslam. Thk. Beşşar Avvad Maruf. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslami, 2003.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz ez-Zehebî. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. Thk. Şu’ayb el-Arnavut. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1985.
• Zehebi. el-Mukizatu fi İlmi Mustalahi’l-Hadis. Thk. Abdulfettah Ebu Ğudde. Haleb: Mektebetü'l-Matbuâti’l-İslamiyye, 1412.
• Zerkeşi, Bedruddin Muhammed b. Abdullah b. Bahadır. en-Nuket ‘ala Mukaddime İbn Salah. Thk. Zeynelabidin b. Muhammed. Riyad: Advau’s-Selef, 1998.