Fırak Literatüründen Hareketle Osmanlıda Mezhepler Tarihi Yazıcılığı: 15-16. Yüzyıllar

Year 2024, , 8 - 46, 30.06.2024

Furkan Ramazan Öğe

https://doi.org/10.14395/hid.1438069

Abstract

İslâm mezhepleri tarihinin temel kaynakları makâle, fırak ve milel-nihâl türü eserlerdir. Bu metinler aracılığıyla müellifler, İslâm toplumundan neşet etmiş fırkaları ve görüşleri aktarmışlardır. Makâle türü eserler, zamansal olarak diğerlerini öncelemekle birlikte bunların çoğu bugüne ulaşmamıştır. Akabinde ortaya çıkan fırak literatürü ise mezhepler tarihinin yaygın yazım türü haline gelmiştir. İftirâk hadisinin yoğun etkisinin görüldüğü bu yazım türünde müellifler, İslâm fırkalarını hadiste geçen 73 sayısından hareketle tasnif etmişlerdir. Erken dönem fırak yazarlarının, gelecek yüzyıllarda İslâm toplumundaki ayrışma veya fırkalaşmaları hesaba katmamaları ilginç olsa da Osmanlı âlimlerinin fırka tasniflerini herhangi bir değişime gitmeksizin aynıyla devam ettirmeleri daha ilginçtir. Zira aradan geçen yüzyıllar içerisinde yeni fırkalar veya görüşler ortaya çıksa da bunlar fırka tasniflerine girmemiş; fakat tek bir kişiye nispet edilen veya varlığından bile emin olunmayan fırkalar tasniflerde kalmaya devam etmiştir. Hatta bazı müellifler kendi dönemlerindeki gruplara ilişkin reddiye yazmalarına rağmen onları fırka tasniflerine dâhil etmemişlerdir. Söz konusu durum sorgulamaya değer bir mesele olup eldeki makale bu sorgulama neticesinde ortaya çıkmış ve buradan hareketle Osmanlıdaki mezhepler tarihi yazıcılığı incelenmiştir.
Fırak literatürü üzerinden Osmanlıdaki mezhepler tarihi yazıcılığını ele alan makalenin amacı; 15 ve 16. yüzyıllarda Osmanlı müellifleri tarafından telif edilmiş fırka tasniflerini tespit ederek bu dönemdeki literatürü ortaya çıkarmak, tasniflerdeki aidiyet problemini gündeme getirerek imkân ölçüsünce tercihlerde bulunmak, tasniflerin takip ettikleri fırak gelenekleriyle içerik, biçim, yöntem ve dil gibi hususlarda mukayesesini yaparak bu geleneklerle örtüştükleri ve farklılaştıkları noktaları belirlemek ve Osmanlıdaki mezhepler tarihi yazıcılığının varlığını tartışarak bu yazıcılığın keyfiyetini ortaya koymaktır. Her ne kadar İslâm mezhepleri tarihinin erken dönemine ait anlatı büyük ölçüde oluşmuş olsa da Osmanlıya gelindiğinde bu anlatı -genellikle- kesintiye uğramakta ve doğrudan mezhepler tarihinin Cumhuriyet dönemindeki durumuna geçilmektedir. Bunun başlıca nedeni mezhepler tarihinin Osmanlıdaki literatürüne dair yeterli sayıda çalışmanın olmamasıdır. Eldeki makale de alandaki bu eksikliği giderme ve mezhepler tarihinin Osmanlıdaki durumunu -en azından ilgili yüzyıllar çerçevesinde- tespit etme amacı taşımaktadır.
İki başlıktan müteşekkil makalenin ilk kısmı literatür analizine ayrılmıştır. Tespit edilen on üç fırka tasnifinin incelendiği bu bölüm, Doğu Hanefî ve Eş‘arî fırak geleneği olmak üzere ikiye ayrılmış ve ilkinde sekiz, ikincisinde beş tasnif ele alınmıştır. Mezkûr iki geleneğin dışında bir tasnifin görülmediği bu dönemde, otantiklik önemli bir problemdir. Zira söz konusu on üç tasniften altısının müellifine aidiyeti şüphelidir. Şüpheli tasniflerden beşinin Doğu Hanefî gelenekte olması ise dikkat çekicidir. Bu bölümdeki kayda değer hususlardan biri Lütfi Paşa’nın fırka tasnifi yaptığı iki eserinin ortaya çıkarılmasıdır. Lütfi Paşa’ya dair yapılan çalışmalar onun Fıraḳ-ı ḍâlle’si üzerine yoğunlaşsa da onun, Ḥayât-ı Ebedî adında Türkçe, Zübdetü’l-mesâil adında Arapça kaleme aldığı iki eserinde fırka tasnifi yaptığı tespit edilmiş ve Fıraḳ-ı ḍâlle başlıklı risâlenin Ḥayât-ı Ebedî’deki birinci faslın müstakil istinsâhı olduğu belirtilmiştir. Zübdetü’l-mesâil, içeriği ve yapısıyla bu dönemdeki en özgün tasniflerden birini sunmuştur. Ayrıca -eldeki bulgulardan hareketle- Türkçe fırak ve milel-nihâl yazıcılığının bu dönemde başladığı söylenebilir. Yine ilk bölümde görülmüştür ki Osmanlıda Doğu Hanefî fırak geleneğinde en sık takip edilen isim Ebû Mutî‘, Eş‘arî fırak geleneğinde ise Âmidî olmuştur. İkinci başlıkta da fırka tasniflerinin yer aldığı telif türleri göz önüne alınarak Osmanlıdaki mezhepler tarihi yazıcılığının mevcudiyeti tartışılmıştır. Buna göre -tespit edildiği kadarıyla- 15 ve 16. yüzyıllarda Osmanlı müelliflerince müstakil bir fırak yahut milel-nihâl eseri kaleme alınmamıştır. Bununla birlikte eldeki tasnifler müelliflerin kendi dönemlerindeki gruplardan bahseden metinler de değildirler. Bu sebeple Osmanlıda mezhepler tarihi özelinde -bir tür yazıcılığın olduğu kabul edilmekle birlikte- erken dönemdekine benzer şekilde güçlü bir yazıcılıktan söz etmek şu an için zor görünmektedir.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi, Osmanlı, Doğu Hanefi, Fırak, Fırka Tasnifi, 73 Fırka

Ottoman Sects Historiography Through The Literature of Firaq: 15-16th Centuries*

Abstract

The primary sources of the history of Islamic sects are the maqāla, fıraq and milal-nihal. The maqāla were written earlier than the other two, but the majority of maqāla writings have not survived. For this reason, firaq, which emerged after the maqāla, became a prevalent type of writing in the history of Islamic sects. In this type of writing, influenced by the hadith of iftiraq, the authors classified the Islamic sects based on the number 73. Interestingly, the early writers of firaq did not consider the divisions that would occur in Islamic society in the coming centuries. Furthermore, it is more interesting that Ottoman scholars did not revise their classification of the sects. Although new sects emerged over the intervening centuries, they were not included in the classification of sects. However, sects attributed to a single person or whose existence was not even certain remained in the classifications. Some authors even criticized in their books the groups of their time but did not include them in their classification of sects. This situation is worthy of questioning, and the present study results from this questioning. From this perspective, the author examines the historiography of Islamic sects in the Ottoman period.
The objective of this study, which deals with the historiography of Islamic sects in the Ottoman Empire through the literature of firaq, is to reveal the literature by identifying the classification of sects written by Ottoman scholars in the 15th and 16th centuries, to make preferences by addressing the problem of authenticity in the classifications, to compare the classifications with the tradition of firaq they follow, and to reveal the nature of the historiography of sects in the Ottoman Empire by discussing the existence of this historiography. Although the narrative of the early period of the history of Islamic sects has been formed, it is interrupted in the Ottoman period and directly relates to the history of sects in the Republican period. The principal reason for this is the lack of sufficient studies in the literature on the history of sects in the Ottoman period. The present study aims to fill this gap and determine the status of the history of sects in the Ottoman period.
The initial section of the article, comprising two chapters, is an analytical review of the pertinent literature. I divided this part of the article, in which I examined thirteen different classifications of sect, into two sections: the Eastern Hanafite and Ash‘arī traditions in Ottoman period. I then examined eight classifications in the first section and five in the second. One of the most significant challenges in the period under examination is the issue of authenticity. Because the authorship of six of the thirteen classifications is doubtful. It should be noted that five of the six doubtful classifications originate from the Eastern Hanafite tradition. Another noteworthy issue in this section is the discovery of two of Lutfi Pasha's works in which he classified Islamic sects. Although studies on Lutfi Pasha's historiography of sects have focused on his Fıraḳ-ı ḍālla, it has been demonstrated that he also made a classification of sects in two of his works, namely Ḥayāt-ı Ebedī in Turkish and Zubdatu'l-masāil in Arabic. Furthermore, it has been proposed that the risāla, entitled Fıraḳ-ı ḍālla, is a transcription of the first chapter of Ḥayāt-ı Ebedī. The work Zubdatu’l-masāil presents one of this period's most original classifications in terms of content and structure. Furthermore, the available evidence indicates that the writing of the Turkish firaq and milal-nihal began in this period. In the initial chapter, it is evident that the most frequently referenced names in the Eastern Hanafite firaq tradition within the Ottoman Empire were Abū Mutī' and, in the Ash‘arī firaq tradition, al-Āmidī. The second section of this study concerns the existence of Ottoman sectarian historiography. As far as can be determined, no independent works on firaq or milal-nihal were written by Ottoman scholars in the 15th and 16th centuries. In addition, the available classifications do not mention the groups of the authors' periods. For this reason, although it is accepted that there was some writing in Ottoman sectarian history, it does not seem easy to speak of a strong writing similar to that of the early period.

Keywords

History of Islamic Sects, Ottoman, Eastern Hanafita, Firaq, 73 Fıraq, Classification of Sects

References

• Acar, Hasan. Ebû Muti’ Mekhûl en-Nesefî’nin Kitâbu’r-Red ale’l-Ehvâ ve’l-Bida’ İsimli Eserinde Mezhepleri Tasnifi ve Mürcii Makalat Geleneği İçindeki Yeri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Ahmed Efendi, Taşköprülüzâde. eş-Şakâ’iku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye: Osmanlı Âlimleri. ed. Derya Örs. haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Ak, Ahmet. “Risâle fî Beyâni Gürûhi Ehli’d-Dalâl ve Makâlâtihim Adlı Eserin Mâturîdî’ye Aidiyeti Meselesi ve Risalede Mezheplerin Tasnifi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2008): 287-310.
• Aktaş, Sahip. Yûsuf b. Hüseyin el-Kirmâstî’nin Hayatı, Eserleri ve el-Muntehab Adlı Eserin Tahkik ve Tahlili. Bingöl: Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Alobaidy, Wasfi Kanan Nasruldeen. Yusuf el-Kirmastî’nin Risaletü’l-Fırakı’n-Naciye Adlı Kitabında Takip Ettiği Metot. Aksaray: Aksaray Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Amâsî, Yûsuf Sinânüddîn. Taḥẕîrü’l-Müslimîn min mie bâb min ebvâb’l-ḥarâm el-müsemmâ Tebyînü’l-meḥârim. thk. eş-Şerîf Ebi’l-Hasan Abdullah eş-Şebrâvî. Kahire: Dârü’r-Risâle, 1432/2011.
• Amâsî, Yûsuf Sinânüddîn el-. Tebyînü’l-meḥârim. thk. Halid Hasan Hendâvî. 6 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2022.
• Âmidî, Seyfeddin. Ebkârü’l-efkâr fî uṣûli’d-dîn. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Darü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2. Basım, 1424/2004.
• Âmülî, Şemseddin Muhammed b. Mahmûd. Nefâisü’l-fünûn fî ‘arâisi’l-‘uyûn. thk. Mirza Ebu’l-Hasan Şârânî - Seyyid İbrahim Meyancî. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-ı İslâmiyye, 1381/1961.
• Arâbî, Sultân b. Ubeyd b. Abdullah. Dâmiġatü’l-mübtedi‘în ve kâşifetü buṭlâni’l-mulḥidîn el-İmâm Mehmed b. Pîr Ali b. İskender el-Birgivî “t. 981”: dirâse ve taḥḳīḳ min evveli’l-kitâb ilâ ḳavlihî: “ve emmâ s̱evâbü’l-‘amel bi’s-sünne”. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Arıkan, Adem. “Birgivî’ye Nispet Edilerek Yayınlanan Dâmiğatu’l-mübtediîn Adlı Eserde Mezhepler”. Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit vd. 2/71-83. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Arıkan, Adem. “es-Sevâdu’l-Azam’ın Farklı Nüshaları ve Müellifleri Üzerine”. Geçmişten Günümüze Türkistan: Tarih, Kültür ve Medeniyet Sempozyumu. ed. Süleyman Gezer. 23-36. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2019.
• Aydınlı, Osman. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslâm Mezhepleri Tarihi Yazıcılığı. Ankara: Hitit Kitap Yayınevi, 2008.
• Bâbertî, Ekmeleddîn. Risâle fî aṣḥâbi’l-ehvâ ve’l-bida‘. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa, 771, 98a-99a.
• Bâbertî, Ekmeleddîn. Risâle fî beyâni fıraḳı’ḍ-ḍâlle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 2851, 55b-57b.
• Bâbertî, Ekmeleddîn. Risâle fî beyâni fıraḳı’ḍ-ḍâlle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail Paşa, 706, 196b-197a.
• Bâbertî, Ekmeleddîn. Risâle fî beyâni’l-fıraḳı’ḍ-ḍâlle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 2817, 67b-68a.
• Bâbertî, Ekmeleddîn. Risâle fî beyâni’l-fıraḳı’ḍ-ḍâlle. Ankara: Milli Kütüphane, Afyon Gedik Ahmet Paşa, 18145, 37b-39b.
• Bâbertî, Ekmeleddîn. Risâle fî beyâni’l-meẕâhibi’l-bâṭıla. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, 656, 223a-223b.
• Birgivî, Mehmed b. Pîr Ali. Dâmiġatü’l-mübtedi‘în fi’s-sülûki ilâ ṭarîḳi’l-müteşerriîn. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Konya İl Halk Ktp., 198/11, 136b-143a.
• Birgivî, Mehmed b. Pîr Ali. Dâmiġatü’l-mübtedi‘în ve kâşifetü buṭlâni’l-mülḥidîn. thk. Abdurrahim es-Sâyih - Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-Arabiyye, 1431/2010.
• Birgivî, Mehmed b. Pîr Ali. Dâmiġatü’l-mübtedi‘în ve kâşifetü buṭlâni’l-mülḥidîn. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye, Halim Paşa, 33363, 1b-131a.
• Birgivî, Mehmed b. Pîr Ali. eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye ve’s-sîretü’l-Ahmediyye. thk. Muhammed Rahmetullah Nâzım en-Nedvî. Şam: Dâru’l-Kalem, 1432/2011.
• Birgivî, Mehmed b. Pîr Ali. Tuḥfetü’l-Müsterşidîn. Amasya: Amasya Kütüphanesi, 961/1, 1b-8a.
• Birgivî, Mehmet Efendi. Tuḥfat al-mustarshidīn fī bayān madhāhib firaq al-muslimīn. Berlin: Staatsbibliothek zu Berlin [Berlin Devlet Kütüphanesi], 45a-54b.
• Bulut, Halil İbrahim. “İnceleme”. İslâm Mezhepleri ve Kelâmı. mlf. Yakûb bin Abdüllatîf. 21-68. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf (Metin-Çeviri). çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Çakmak, Mevlüt. Şehristânî ve İmam Birgivî’nin İslam Mezheplerini Tasnifi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çelik, Amine. Bir Osmanlı Müellifi Olarak Ya‘kûb b. Abdüllatîf’in İlmî Şahsiyeti ve İslam Mezheplerine Bakışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çıtır, Mücahit. İbn Kemal ve Rafıza’ya Bakışı. Yozgat: Yozgat Bozot Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çorûmî, Ebü’l-Mehâmid Ömer. el-‘Urvetü’l-münciye fi’l-fırḳati’n-nâciye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi, 189, 1b-64b.
• Danış, Abdullah Samet. Lütfî Paşa’nın “Risâle-i Firak-i Dâlle” Adlı Eseri ve Değerlendirilmesi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Dânişpejûh, Muhammed Takî. “Dû Risâle-i der bâre-i Heftâd u dû Gürûh”. Zebân u Edeb-i Fârsî 79/18 (1345), 247-259.
• Demrek, Hamîdüddîn İsrâil b. el-Hâdî fi’l-fetâvâ. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Beyazıt, 2773, 1b-140a.
• Derviş Ahmed. Mir’âtü’l-‘aḳāid. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 1514, 1b-60a.
• Dıvrak, Bedrettin. Birgivî Mehmed Efendi’nin İslam Mezheplerine Bakışı. Yozgat: Bozok Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Dümrük el-Hanefî, Hamîdüddîn İsrâîl b. eş-Şâfî fî uṣûli’d-dîn. thk. Ekrem Muhammed İsmail. Amman: Dâru’n-Nûr, 2021.
• Dümrük el-Hanefî, İsrâîl b. eş-Şâfî fî uṣûli’d-dîn. Mekke: Mektebetü’l-Ḥarâmi’l-Mekkî eş-Şerîf, Akâid, 1359, 1a-107b.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1972.
• Erzurumi, Hüseyin. el-Münciye ‘ani’l-ḫaṭai’l-vâḳı‘ beyne’n-nâciye ve ġayri’n-nâciye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1043, 16b-39a.
• Ess, Josef van. Der Eine und das Andere: Beobachtungen an Islamischen Häresiographischen Texten. 2 Cilt. Berlin: Walter de Gruyter, 2011.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn. çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Fenârî, Mehmed Şâh. Enmûẕecü’l-‘Ulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 2781, 1b-167a.
• Fenârî, Mehmed Şâh. Enmûẕecü’l-‘Ulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa, 482, 1b-208b.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Burdur Kütüphanesi’nde Bulunan Bir Risale ‘Tezkiretu’l-Mezâhib’”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1975), 99-141.
• Gezgiç, Cemalettin. Yusuf el-Kirmasti ve “Risale fi Akaidi’l-Firaki’n-Naciye” Adlı Eserinin Tahkiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Gömbeyaz, Kadir. “Bâbertî’ye Nispet Edilen Bir Fırak Risalesi Hakkında Tespitler ve Mülahazalar”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 5/1 (2012), 7-33. Gömbeyaz, Kadir. “Fırak Literatürüne Dolaylı Ancak Etkili Bir Katkı: Âmidî Tasnifini Meşhur Eden Mütekellim Adudüddin el-Îcî”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Adudüddin el-Îcî. ed. Eşref Altaş. 409-428. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Harputlu, Ahmet Selim. Osmanlı Dönemi Mezhepler Tarihi Yazıcılığı: Ömer Çorumî’nin el-Urvetü’l-Münciye fî’l-Fırkati’n-Nâciye İsimli Eserinin Edisyon Kritik ve Analizi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Hendâvî, Halid Hasan. Tebyînü’l-meḥârim fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm li-muṣannifîhî: Sinânüddîn Yûsuf b. Mûsâ b. Süleymân b. Abdullah el-Amâsî şeyḫu’l-Harem el-Mekkî el-müteveffâ sene elf li’l-hicre - dirâse ve taḥḳîḳ. Sudan: Kur’ân-ı Kerim ve İslamî İlimler Üniversitesi, Doktora Tezi, 2000.
• Hizmetli, Sabri. “Mezhepler Tarihi Yönünden Kemal Paşazade’nin Görüşleri”. Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu Tebliğler ve Tartışmalar. haz. S. Hayri Bolay vd. 123-135. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1986.
• İbn Kemal, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. “el-Maḳālât fî beyâni ehli’l-bida’ ve’ḍ-ḍalâlât”. Ḫamsu resâil fi’l-fıraḳ ve’l-meẕâhib. thk. Seyit Bahcıvan. 79-124. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1425/2005.
• İbn Kemal, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Ḫamsu resâil fi’l-fıraḳ ve’l-meẕâhib. thk. Seyit Bahcıvan. Kahire: Dâru’s- Selâm, 1425/2005.
• İbn Kemal, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. “Risâle fî beyâni’l-fıraḳı’ḍ-ḍâlle”. Ḫamsu resâil fi’l-fıraḳ ve’l-meẕâhib. thk. Seyit Bahcıvan. 163-192. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1425/2005.
• İbn Kemal, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. “Risâle fî tafṣîli’l-fıraḳı’l-İslâmiyye”. Ḫamsu resâil fi’l-fıraḳ ve’l-meẕâhib. thk. Seyit Bahcıvan. 125-161. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1425/2005.
• İbn Tolun, Şemseddin. Kitâbü’l-Ġurafi’l-‘aliyye fî terâcimi müteaḫḫiri’l-Ḥanefiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1924, 1b-368b.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Telbîsü İblîs. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1403/1983.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Mahmûd Arnâvût. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 1406/1986.
• Îcî, Adudüddin. el-Mevâḳıf fî ʿilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• İlhan, Avni. “Birgili Mehmet Efendi ve Mezhepler Tarihi ile İlgili Risalesi (Tuhfetü’l-Müsterşidîn fî Beyâni Fırakı Mezâhibi’l-Müslimîn)”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1989), 173-215.
• İsmail, Ekrem Muhammed, “Muḳaddime”, eş-Şâfî fî uṣûli’d-dîn, mlf. Hamîdüddîn İsrâîl b. Dümrük, 5-18. Amman: Dâru’n-Nûr, 2021.
• İsmail Paşa, Babanzâde Bağdatlı. Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-muṣannifîn. haz. Kilisli Rıfat Bilge vd. 2 Cilt. İstanbul: Maârif Basımevi, 1955.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kâtib Çelebi. Süllemü’l-vüṣûl ilâ ṭabaḳāti’l-fuḥûl. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. 6 Cilt. İstanbul: Merkezü’l-ebhâs li’t-târih ve’l-fünûn ve’s-sekâfeti’l-İslâmiyye, 2010.
• Kaylı, Ahmet. A Critical Study of Birgivi Mehmed Efendi’s (d. 981/1573) Works and Their Dissemination in Manuscript Form. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Kemalpaşazâde (Hatalı), Şemseddin Ahmed. Risâle fî beyâni’l-fıraḳı’ḍ-ḍâlle. Çorum: Hasan Paşa Kütüphanesi, 4711/4, 15a-16a.
• Kemalpaşazâde (Hatalı), Şemseddin Ahmed. Risâle fî beyâni’l-fıraḳı’ḍ-ḍâlle. Amasya: Amasya Kütüphanesi, 577/2, 86b-89b.
• Kemalpaşazâde (Hatalı), Şemseddin Ahmed. Risâle fî beyâni’l-fıraḳı’ḍ-ḍâlle. Amasya: Amasya Kütüphanesi, 1147/2, 34b-38a.
• Kemalpaşazâde (Hatalı), Şemseddin Ahmed. Risâle fî beyâni’l-fıraḳı’ḍ-ḍâlle. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk Kütüphanesi, 1767/6, 48b-50a.
• Kemalpaşazâde (Hatalı), Şemseddin Ahmed. Risâle fî beyâni’l-fıraḳı’ḍ-ḍâlle. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk Kütüphanesi, 1533/7, 116a-116b.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. Hâẕihi’r-risâle Fıraḳu’ḍ-ḍâlle li İbn Kemâl Paşa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3796/28, 94b-95a.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. Risâle li İbn Kemâlpaşazâde. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 3711/20, 114b-116a.
• Kirmânî, Şemsüddin Muhammed. el-Kevâşif şerḥu’l-Mevâḳıf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1684, 2a-291a.
• Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhebleri Tarihinde Usûl Sorunu”. İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Mes’elesi - I. haz. İsmail Kurt, Seyit Ali Tüz. 1/391-440. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Kümillâî, Muhammed Hıfzurrahman b. Muhibburrahman. el-Büdûru’l-maḍıyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. 23 Cilt. Kahire: Dâru’s-Sâlih, 1439/2018.
• Lewinstein, Keith. “Notes on Eastern Ḥanafite Heresiography”. Journal of The American Oriental Society 114/4 (1994), 583-598.
• Lewinstein, Keith. Studies in Islamic Heresiography: The Khawârij in Two Firaq Traditions. New Jersey: Princeton University, Department of Near Eastern Studies, Doktora Tezi, 1989.
• Lütfi Paşa. Ḥayât-ı Ebedî. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, 257/2, 53b-114a.
• Lütfi Paşa. Kitab-ı Hayat-ı ebedî. Princeton: Princeton University Library, Special Collections, 1631/1, 1b-43b.
• Lütfi Paşa. Risâle-i Fıraḳ-ı ḍâlle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2195, 109-122b.
• Lütfi Paşa. Risâle-i Fıraḳ-ı ḍâlle. Çorum: Hasan Paşa Kütüphanesi, 1023/2, 23b-40a.
• Lütfi Paşa. Zübdetü’l-mesâil. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Beyazıt, 1985, 1b-239a.
• Lütfi Paşa. Zübdetü’l-mesâil. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Beyazıt, 8909, 1b-215b.
• Martı, Huriye. Birgivî Mehmed Efendi: Hayatı, Eserleri ve Fikir Dünyası. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Me‘âş, Leyla Muhammed. Tebyînü’l-meḥârim li’l-imâm Yûsuf Sinânüddîn el-Amâsî el-vâ‘iẓi’l-Ḥanefî (t. 1000/1592): dirâse ve taḥḳîḳ. Cezayir: Oran Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Mehmed Tahir, Bursalı. Osmanlı Müellifleri. ed. Mustafa Çiçekler. haz. M. A. Yekta Saraç. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Memiş, Ümmügülsün. Derviş Ahmet’in Mir’atu’l-Akaid İsimli Eseri ve İman, Allah’ın Sıfatları ve Kulların Fiilleri Konularındaki Görüşlerinin Nesefi ve Sabuni’nin Görüşleriyle Karşılaştırılması. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Mergen, Faruk. İbn Kemal Paşa’nın “Risâle Li Hakkı’z-Zenâdıka” Adlı Eseri Bağlamında Râfıza ve Zındıklara İlişkin Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Nesefî, Ebû Mutî‘ Mekhûl b. Fazl. Kitâbü’r-redd ‘alâ ehli’l-bida‘ ve’l-ehvâi’ḍ-ḍâlle. thk. Seyit Bahcıvan. Konya: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Nûh b. Mustafa. Tercüme-i Milel ve Nihâl. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1846.
• Nûh b. Mustafa. Tercüme-i Milel ve Nihâl. Mısır: Matbaatü Mısri’l-Mahrûse, 1847.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler: 15-17 Yüzyıllar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 4. Basım, 2013.
• Öğe, Furkan Ramazan. İmparatorluk Çağında Osmanlı Mezhepler Tarihi Yazıcılığı: 15-16. Yüzyıl. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Önal, Recep. “İmam Birgivî’nin Siyasî-İtikadî Mezheplere Yaklaşımı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 7/4 (2018), 2404-2437.
• Öztürk, İsmail. Lütfi Paşa’nın İtikadi Görüşleri ve 73 Fırka: Hayat-ı Ebedi Örneği. Karabük: Karabük Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Râzî, Fahreddin. Ḥadâiḳu’l-envâr fî ḥaḳāiḳi’l-esrâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1131, 1b-168b.
• Ritter, Hellmut. “Philologika: III - Muhammedanische Häresiographen”. Der Islam 18 (1929), 34-55.
• Sancaklı, Salim. “Yusuf Sinânuddîn Amâsî (ö. 1000/1592) ve İtikâdî Fırkalara Bakışı/Tenkidi- (Tebyînu’l-Mehârim Kitabı Bağlamında)”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şuayip Özdemir - Ayşegül Gün. 1/515-522. Ankara: Başkent Klişe ve Matbaacılık, 2017.
• Shafir, Nir. “How to Read Heresy in the Ottoman World”. Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire c. 1450-c. 1750. ed. Tijana Krstic – Derin Terzioğlu. 196-231. Boston: Brill, 2020.
• Sığnâkî, Hüsâmeddîn b. Ali. Dâmiġatü’l-mübtedi‘în ve nâṣıratü’l-mühtedîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hz. Halid, 153, 1b-36a.
• Sığnâkî, Hüsâmeddîn b. Ali. et-Tesdîd fî şerḥi’t-Temhîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin, 309, 1b-174b.
• Sînôbî, Nebî b. Turhân. Ḥayâtü’l-Ḳulûb. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 718, 1b-448a.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmanî. haz. Nuri Akbayar. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şahin, Oğuzhan. “Sofyalı Bâlî’nin Dört Şeyhe Dair İstihbârî Bir Mektubu”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi 4/8 (2018), 37-64.
• Tabakoğlu, Mehmet. Nureddinzade, Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Tan, Muzaffer. “Geç Dönem Hanefî-Mâturîdî Fırak Geleneği Bağlamında Bir Risale: ‘el-Makâlât fî Beyâni Ehli’l-Bida‘ ve’d-Dalâlât’”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2009), 181-202.
• Tan, Muzaffer. “Hanefî-Mâturîdî Fırak Geleneği Bağlamında Mezheplerin Tasnifi Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/2 (2008), 121-152. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000972
• Tietze, Andreas. “Sheykh Bâlî Efendi’s-Report on The Followers of Sheykh Bedreddîn”. Osmanlı Araştırmaları 7-8 (1988), 115-122.
• Timur, İhsan. Gaznevî’nin Usûlu’d-Dîn Adlı Eseri ve Mezhepler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Ya‘kûb b. Abdüllatîf. İslâm Mezhepleri ve Kelâmı. haz. Halil İbrahim Bulut vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Yakub b. Abdüllatîf. İslam’da Fırkalar. İstanbul: İ.B.B. Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 854, 1b-292a.
• Yasar, Abdîzâde Hüseyin Hüsâmeddîn. Amasya Tarihi. ed. Songül Keçeci Kurt vd. haz. Turan Açık, İbrahim Serbestoğlu. 12 Cilt. Amasya: Kültür Yayınları, 2022.
• Yılmaz, Ali Tarık Ziyat. Mâtürîdî Âlimlerden Sığnâkî’nin (ö. 714/1314) et-Tesdîd fî şerhi’t-Temhîd Adlı Eserinin Tahkiki ve İlâhiyyat Konularının Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Yûsuf Sinânüddîn el-Amâsî. Tebyînü’l-Meḥârim. Manisa: Manisa Yazma Eser Kütüphanesi, Akhisar Zeynelzade, 1346, 595.
• Collective Volume with Texts in Turkish and Arabic (1-10) : al-Qasida al-Lamiyya fil-Tawhid : and Other Texts. Leiden: Leiden University, y.y., 78a-151b.
• Dâmiġatü’l-mübtedi‘în. Manisa: Manisa Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 2913/1, 1b-10a.
• eş-Şâfî fî uṣûli’d-dîn. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk Kütüphanesi, 1344, 1a-65b.