An Evaluation of the Relationship between Maqāsid and Ijtihad

Year 2021, , 317 - 346, 30.06.2021

Fatih Çinar

https://doi.org/10.14395/hid.864344

Abstract

In this study, the relationship between maqāsid (purpose) and ijtihad (physical or mental effort) is discussed from various aspects. Qualitative research method was used as the procedure. Many old and new sources were scanned for the study by doing thematic reading. Obtained findings were recorded and analyzed under appropriate headings. In addition to the forms of signification of words, the faqihs (i.e., Islamic jurist) attached great importance to maqāsid which is general purpose of the Shari in making the decrees. They established a strong connection between these two concepts by referring to maqāsid in the ijtihad activities in order to reach the aims of the Shari. In recent years, this connection has been concretized with the concept of ijtihad of maqāsid. In fact, it has been realized that ijtihad is locally used synonymously with maqāsid. Many studies focusing on the subject of maqāsid have been addressed to the issue of ijtihad of maqâsid. In this context, many important issues have been clarified. However, in these studies, it is seen that some important issues in the context of the relation between maqāsid and ijtihad are not clarified enough. The problem of whether the expression of ijtihad of maqāsid differs from the established concept of ijtihad or not sets an example for this.
Since Islamic law places human at the center, it aims at fulfilling the benefits of the servants. Despite this reality, it has been suggested that the idea of maqāsid was generally neglected in the classical period. The fact that the field of maqāsid was born and developed in a late period supports this claim. However, the claim that maqāsid is generally neglected in fiqh (Islamic jurisprudence) does not fully account for the truth. Because, as a result of some researches, it has been understood that maqāsid is very valuable in terms of the fiqh method. In addition, maqāsid has been taken into account in the Quran and Sunnah, which are the two basic sources of fiqh, within the framework of the practical fiqh issues. The same situation has manifested itself in the ijtihad activities of the companions, tābiʻūn (followers of the Companions) and faqihs. It is an undeniable fact that some faqihs, who are too preoccupied with the literal meanings of religious texts, neglect the idea of maqāsid. These faqihs are known to represent the Zāhirī school of thought. However, it is understood that some faqihs other than Zāhirīes also displayed the same attitude. In this respect, it would be more appropriate to say that maqāsid is partially neglected in al-furu fiqh (Islamic jurisprudence).
It is seen that maqāsid, which has a decisive position in the ijtihad studies of the faqihs, performs an important task. Because the faqihs stated that Allah’s will can only be achieved in this way. Accordingly, the mystery/secrets of sharia can only be reached by understanding maqāsid. Otherwise, it is obvious that fatwas and decrees that are contrary to the intention of Allah are emanated. Nowadays, with the effect of increasing studies on the subject of maqāsid, it has been mentioned among the conditions of ijtihad. As a matter of fact, it is possible to see this in the works of many authors. In fact, in the classical period, even if indirectly, maqāsid was taken into account in the context of the ijtihad competence. However, it should be stated that knowing maqāsid is not directly mentioned among the competence requirements in mujtahid (diligent). On the other hand, it is unanimously acknowledged that al-Shātibī, who considered maqāsid as a main condition in terms of ijtihad, has a special place. It should be especially noted that al-Shātibī's efforts have been partially neglected. With his evaluations in this direction, al-Shātibī got the attention and interest he deserved in our age, albeit late. al-Shātibī, who followed a tolerant way in the conditions of ijtihad, except Istinbat (inference), made a great contribution to the idea of ijtihad of maqāsid.
It is seen that the religious provisions, most of which are obtained through the ijtihadī activities, are also within the scope of maqāsid. In addition to improving the fiqh method, there are opinions that maqāsid is an independent field. The views that it will replace the fiqh method are far from acceptable. Because maqāsid is a source within the sharia, not outside of it. In the final analysis, we are of the opinion that maqāsid is within the scope of the fiqh method, despite its evaluation in the individual works.

Keywords

Fiqh, Maqâsid, Ijtihad, Religious Provision, Fatwa

Makâsıd İctihad İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme

Abstract

Bu çalışmada, makâsıd ile ictihad arasındaki ilişki çeşitli açılardan ele alınmıştır. Metot olarak nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Tematik okuma yapılarak çalışma için pek çok eski ve yeni kaynak taranmıştır. Elde edilen bulgular uygun başlıklar altında kaydedilerek tahlil edilmiştir. Fakihler, lafızların delâlet şekilleri yanında Şâriʿin hükümleri teşri kılmasındaki umumi gayeleri olan makâsıda son derece önem vermişlerdir. Şâriʿin maksadlarına ulaşma adına ictihad faaliyetlerinde makâsıda başvurarak bu iki kavram arasında güçlü bir bağ kurmuşlardır. Son yıllarda bu bağ makâsıd ictihadı kavramıyla somut hale getirilmiştir. Hatta yer yer ictihadın makâsıdla eş anlamlı kullanıldığı tespit edilmiştir. Makâsıd konusuna odaklanan pek çok çalışmada makâsıd ictihadı meselesine temas edilmiştir. Bu çerçevede önemli birçok meseleye açıklık getirilmiştir. Ancak söz konusu çalışmalarda makâsıd ile ictihad ilişkisi bağlamında bazı önemli hususlara yeterince açıklık getirilmediği görülmektedir. Makâsıd ictihadı ifadesinin yerleşik ictihad kavramından farkının olup olmadığı vb. hususlar buna örnek teşkil etmektedir.
İslam hukuku, insanı merkeze aldığından kulların maslahatlarını gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Bu realiteye rağmen klasik dönemde makâsıd fikrinin genel olarak ihmal edildiği yönünde görüşler ileri sürülmüştür. Makâsıd nazariyesinin geç bir dönemde doğduğu ve geliştiği gerçeği bu iddiayı destekler nitelik taşımıştır. Bununla birlikte makâsıdın fıkıhta genel olarak ihmal edildiği iddiası tam olarak doğruyu yansıtmamaktadır. Zira yapılan araştırmalar neticesinde makâsıdın fıkıh usûlü açısından gayet değerli olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca makâsıd, fıkıh usûlünün temel iki kaynağı olan Kur’an-ı Kerîm ve Sünnet’te amelî fıkhî meseleler çerçevesinde uygulamalı olarak dikkate alınmıştır. Aynı durum sahâbe, tâbiîn ve fakihlerin ictihad faaliyetlerinde de kendini göstermiştir. Dinî metinlerin literal anlamlarıyla gereğinden fazla meşgul olan kimi fakihlerin makâsıd fikrini ihmal ettiği ise yadsınamaz bir gerçektir. Bu fakihlerin Zâhirî ekolünü temsil ettiği bilinmektedir. Fakat Zâhirîler hâricindeki kimi fakihlerin de aynı tavrı sergilediği anlaşılmaktadır. Bu itibarla makâsıdın fürû-i fıkıhta kısmen ihmal edildiğini söylemek daha isabetli olacaktır.
Fakihlerin ictihad çalışmalarında belirleyici bir konumda olan makâsıdın önemli bir görev icra ettiği görülmektedir. Çünkü fakihler, Allah Teâlâ’nın muradına sadece bu şekilde ulaşılabileceğini ifade etmiştir. Buna göre şeriatın esrarına / sırlarına ancak makâsıdı anlamakla ulaşılabilir. Aksi durumda Allah Teâlâ’nın maksadına muhalif fetvaların ve hükümlerin sâdır olacağı aşikârdır. Günümüzde makâsıd düşüncesi hususunda artan çalışmaların da etkisiyle makâsıdı bilmek ictihad şartları arasında zikredilmiştir. Nitekim pek çok müellifin eserinde bunu görmek mümkündür. Esasında klasik dönemde de -dolaylı da olsa- makâsıd, ictihad ehliyeti bağlamında dikkate alınmıştır. Bununla birlikte müctehidde aranan ehliyet şartları arasında makâsıdı bilmenin doğrudan zikredilmediği ifade edilmelidir. Diğer yandan makâsıdı ictihad açısından temel şart olarak zikreden Şâtıbî’nin ayrı bir yeri olduğu ittifakla kabul edilmektedir. Şâtıbî’nin çabalarının kısmen ihmal edildiğini özellikle belirtmek gerekir. Şâtıbî, bu yöndeki değerlendirmeleriyle geç de olsa çağımızda gereken ilgi ve alakayı görerek hak ettiği konuma gelmiştir. İstinbat dışındaki diğer ictihad şartlarında müsamahalı bir yol izleyen Şâtıbî, makâsıd ictihadı fikrine büyük katkı vermiştir.
Çoğunluğu ictihadî faaliyetlerle elde edilen şerʿî hükümlerin aynı zamanda makâsıd kapsamında olduğu görülmektedir. Makâsıdın fıkıh usûlünü geliştirmesinin yanında müstakil bir ilim olduğu şeklinde görüşler varit olmuştur. Fıkıh usûlünün yerini alacağı şeklindeki görüşler ise kabul edilebilir olmaktan uzaktır. Zira makâsıd, şeriatın hâricinde değil, dâhilinde bir kaynaktır. Son tahlilde makâsıdın, -müstakil eserlerde değerlendirilmesine karşılık- fıkıh usûlünün kapsamında olduğu kanaatindeyiz.

Keywords

Fıkıh, Makâsıd, İctihad, Dini hüküm, Fetva.

References

• Abdulhâlık, Abdurrahman. el-Makâsıdu’l-âmme li’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Kuveyt: Mektebetü’l-Sahveti’l-İslâmiyye, 1985.
• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995-2001.
• Ahmet, Yaman (ed.). Makâsıd ve İctihad. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Âlim, Yusuf Hâmid. el-Makâsıdu’l-âmme li’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Herndon: el-Mahedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 1994.
• Âmidî, Seyfeddin. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Dımaşk-Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1406.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aslan, Mehmet Selim. “İctihad ve Fetva Faaliyetlerinde Olası Sonuçların Dikkate Alınması (İ’tibâru’l-Meâlât)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 27 (2016), 183-218.
• Atiyye, Cemâleddin. Nahvu tefʿîli makâsıdı’ş-şerîʿa. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2001.
• Avde, Câsir. Makâsıdu’ş-şerîʿa. Herndon: el-Mahedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, ts.
• Bardakoğlu, Ali. İslâm Işığında Müslümanlığımızla Yüzleşme. Ankara: Kuramer Yayınları, 2017.
• Bedevî, Yûsuf Ahmed. Makâsıdu’ş-şerî‘a ʿinde İbn Teymiyye. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2000.
• Berdisi, Muhammed Zekeriya. Usûlü’l-fıkh. Kahire: Dâru’s-Sakâfe, ts.
• Boynukalın, Ertuğrul. İslam Hukukunda Gaye Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdu’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Bûtî, Ramadân. Davâbitu’l-maslaha fî’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1994.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b Hammad. es-Sıhâh tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Cüveynî, Ebu’l-Meʻâlî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Devâlibî, Muhammed Marûf. el-Medhal ilâ ʿilmi usûli’l-fıkh. Dımaşk: Matbaatu Câmiati Dımaşk, 1959.
• Duman, Soner. “İmam Gazzali’nin Maslahat Düşüncesine Katkıları”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 18 (2011), 9-32.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as. es-Sünen. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn. Teysîru’t-Tahrîr. Mekke: Dâru’l-Bâz, ts.
• Erdoğan, Mehmet. “el-Muvâfakât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/406-408. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Erdoğan, Mehmet. “Makâsıd-ı Şeri’a Bağlamında Sünnet ve Hadisin Anlaşılması”. Kutlu Doğum Sempozyumu, 391-406.
• Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî ‘ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Câbir Feyyaz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Fâsî, Allâl Muhammed. Makasıdu’ş-şerîati’l-İslâmiyye ve mekârimuhâ. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Mustasfâ min ʻilmi’l-usûl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Şifâü’l-galîl fî beyâni’ş-şebeh ve’l-muhîl ve mesâlikü’t-taʿlîl. Bağdad: Matbaatu’l-İrşad, 1971.
• Haçkalı, Abdurrahman. “İlgili Literatür Çerçevesinde Makâsıd İctihadının Tarihî Seyri”. Makâsıd ve İctihad. ed. Ahmet Yaman. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Haçkalı, Abdurrahman. “İslâm Hukuk Metodolojisinde Gayeci Yaklaşım: Gazâlî’nin İçtihat Anlayısında Maslahatın İşlevselliği”. İslâmî Araştırmalar 13/3-4 (2000), 451-466.
• Haçkalı, Abdurrahman. İslâm Hukuk Tarihinde Gayeci İçtihat Metodunun Gelişimi. İstanbul: Etüt Yayınları, 2004.
• Haçkalı, Abdurrahman. “Makasıd Teorisi Fıkıh Usulü Yorum Geleneğinde Yeterince Katkı Sundu Mu?” İslam ve Yorum: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar. 115-129. Malatya: Malatya İlahiyat Vakfı, 2017.
• Haçkalı, Abdurrahman. Şatibî’de Makâsıd ve Fıkıh Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Hâdimî, Nureddin b. Muhtâr. el-İctihâdu’l-makâsıdî; hücciyyetuh, davâbituh ve mecellâtuh. Devha: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1988.
• Hallâf, Abdulvahhab. Masâdıru’t-teşriîʿ’l-İslâmî fîmâ lâ nassa fîh. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1993.
• Hâmidî, Abdulkerîm. Makâsıdu’l-Kur’ân min teşrîi’l-ahkâm. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 2008.
• Hasenî, İsmâîl. Nazariyyetü’l-makâsıd ʿinde’l-İmâm Muhammed et-Tâhir b. Âşûr. Herndon: el-Mahedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 1995.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer. el-İstizkâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Abdüsselâm, İzzeddin Abdulaziz. Kavâʻidu’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1991.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Makâsıdü’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 2011.
• İbn Hırzullah, Abdulkadir. Davâbitu itibâri’l-makâsıd fî mehalli’l-ictihâd ve eseriha’l-fıkhî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2008.
• İbn Kayyim, Muhammed el-Cevziyye. İ‘lâmu’l-muvakkı‘în ‘an Rabbi’l-‘âlemîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah. Sünen. Beyrut: Dâru’l-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• İbn Rebîa, Abdulaziz. İlmu makâsıdı’ş-Şâriʻ. Riyâd: Mektebetü’l-Melik Fehdü’l-Vatanî, 2002.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takıyyüddin. Mecmûʻu’l-fetâvâ. Medine: Mecmaʻu’l-Meliki Fehd, 2004.
• İbn Zugaybe, İzzeddin. el-Makâsıdu’l-âmme li’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’s-Safva, 1996.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr. Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî ‘ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Karadâvî, Yusuf. Avâmilü’s-sia ve’l-murûne fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Devha: Câmiatu Katar, 1994.
• Karadâvî, Yusuf. Dirâse fî fıkhi makâsıdi’ş-şerîʿa. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2008.
• Karadâvî, Yusuf. el-İctihâd fi’ş-şerîʻati’l-İslâmiyye maʻa nazarâti tahlîliyye fî’l-ictihâdi’l-muʻasır. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Karadâvî, Yusuf. Mûcibâtü tağayyüri’l-fetvâ fî asrinâ. Kahire: Mektebü’l-Emâneti’l-Âmme, 2007.
• Karâfî, Ebu’l-Abbas. el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ʿani’l-ahkâm ve tasarrufâtu’l-kâdî ve’l-imâm. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1995.
• Karâfî, Ebu’l-Abbas. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl. Mısır: Şirketü’t-Tıbâʻati’l-Fenniyyeti’l-Müttehide, 1973.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukukunda İctihad. İstanbul: İFAV, 1996.
• Komisyon. Mecelletü’l-ahkâmi’l-adliye. Mısır: y.y., ts.
• Korkmaz, Ömer. “Şiî Usûl Düşüncesinde İctihad Bağlamında Muâz Hadisinin Değeri”. Eskiyeni 42 (2020), 909-925.
• Muhammed Bekri, İsmail Habib. Makâsıdü’ş-şerîati’l-İslâmiyye te’sîlen ve tefʻîlen. Mekke: Râbıtatu’l-Âlemi’l-İslâmî, 1427.
• Neccâr, Abdulmecid. Makâsıdu’ş-şerîʿa bi-ebʿâdin cedîd. Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2008.
• Nemle, Abdulkerim. el-Mühezzeb fî ʿilmi usûli’l-fıkhi’l-mukâran. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• Pekcan, Ali. İslâm Hukukunda Gaye Problemi. İstanbul: Ek Kitap, 2012.
• Pekcan, Ali. “Makâsıdü’ş-Şerîa Bilgisinin Önemi”. Marife: Bilimsel Birikim 2/2 (2002), 219-227.
• Raysûnî, Ahmed. el-Fikru’l-makâsıdî kavâiduhu ve fevâiduh. b.y.: el-Matbaatu’n-Necâh el-Cedîdeh, 1999.
• Raysûnî, Ahmed. Nazariyyetü’l-makâsıd ʿinde’l-İmâmi’ş-Şâtıbî. Herndon: el-Mahedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 1995.
• Raysûnî, Ahmet. “‘Makâsıd ve İctihat’ Şatıbî Merkezli Bir Bakış”. çev. Ahmet Yaman. Diyanet İlmi Dergi 39/3 (2003), 65-86.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mesûd. et-Tenkîh fî usûli’l-fıkh (et-Telvîh’in içinde). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed. Usûlü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Sübkî, Tâceddîn. Cemʿu’l-cevâmiʿ fî ʿilmi usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Sübkî, Takıyyüddîn. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Şâtıbî, Ebû İshak. el-Muvâfakât. Kahire: Dâru İbni Affân, 1997.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: ed-Dâru’l-Câmi‘iyye, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim. Şerhu’l-Lüma’. thk. Abdülmecid et-Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• Şüveyh, Âdil. Ta‘lîlü’l-ahkâm fî’ş-Şerîʿati’l-İslâmiyye. Tanta: Dâru’l-Beşîr li’s-Sakâfe ve’l-Ulûm, 2000.
• Telkenaroğlu, Rahmi M. “Makâsıd İctihadına Dayanan Külli Kaideler”. Usûl: İslam Araştırmaları 10 (2008), 37-76.
• Tirmizî, Ebû İsa. Sünenü’t-Tirmizî. Şirketü Mektebeti ve Matba‘ati Mustafâ el-Bâbî, 1962.
• Tûfî, Necmeddin. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Türkan, Mustafa. “Makâsıdü’ş-Şerîa ile İlgili Eserlerde Zarûriyyâtın Tertibi Sorunu”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (2018), 439-459.
• Ubeydî, Hammâdî. eş-Şâtıbî ve Makâsıdu’ş-şerîʿa. Beyrut: Dâru Kuteybe, 1992.
• Ulvan, Fehmi Muhammed. el-Kıyemü’z-zarûriyye ve makâsıdu’t-teşrîʿil-İslâmî. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1989.
• Yaman, Ahmet. “İslam Hukuk İlmi Açısından Makâsıd İctihadının ya da Teolojik Yorum Yönteminin İlkeleri Üzerine”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 2/1 (2002), 25-52.
• Yaran, Rahmi. “Cüveynî Öncesi Makasıd/Maslahat Söylemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (2005), 93-123.
• Yaşar, Mehmet Aziz. “Makâsıdü’ş-Şeri’â’nın Teorik Boyutu ve Müstakil Delil Olma Problemi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (2019), 460-481.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Maksadi Yorum”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 8 (2006), 41-78.
• Yılmaz, Fetullah. İslam Hukukunda Vesail-Makasıd İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Yılmaz, Ömer. Makasıd Düşüncesinin Ortaya Çıkışı ve İlk Kaynaklar. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Yûbî, Muhammed Sad. Makâsıdu’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye ve alâkatuhâ bi’l-edilleti’ş-şerʿiyye. Riyad: Dâru’l-Behce, 1998.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed. Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1992.
• Zeydan, Abdulkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Kahire: Müessesetü Kurtuba, ts.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut-Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır-Dâru’l-Fikr, 1999.
• Zuhaylî, Vehbe. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1986.