İbn Lehî‘a’nın (ö. 174/790) Yaşadığı Dönemde İlmî Muhit

Year 2022, Volume: 21 Issue: 2, 1363 - 1388, 30.12.2022

Bekir Tatlı

https://doi.org/10.14395/hid.1138980

Abstract

Bu makalenin merkezinde İbn Lehîʻa isimli meşhur bir râvi vardır. Nesebi Abdullah b. Lehîʻa b. Ukbe el-Mısrî şeklinde kaydedilen İbn Lehî‘a’ya ilk dönem cerh-ta‘dil kaynaklarında ve musannef eserlerde sıkça rastlamak mümkündür. Ancak, özellikle hadis rivayetleri ve ricâl tenkidi açısından bakıldığında genellikle ondan olumsuz olarak bahsedilir. Söz gelimi onun cerh-taʻdil durumu hakkında yer alan ifadeler arasında kendisinin zayıf olduğu, hadisinin delil olarak kullanılmaya uygun olmadığı, kuvvetli bir râvi sayılmadığı veya buna yakın anlatımların yaygınlık kazandığı ve onun çoğunlukla cerh edildiği dikkat çekmektedir. Yine bu alanın uzmanı sayılan önde gelen bazı âlimlerin “Ondan bir harf bile alma!”, “Ondan az ya da çok, asla hadis almam!”, gibi cümlerle kendisinden ve rivayetlerinden uzak durulması konusunda uyarılarda bulunduklarını görmekteyiz. Bununla birlikte onun hakkında övgü dolu sözler söyleyen âlimlerimizin de olduğunu, yine ilk dönem rical kaynaklarından ve bunlara atıf yapan son dönem akademik çalışmalarından öğrenebilmekteyiz. Mesela, İbn Lehî‘a’nın birinci el kaynaklara sahip olduğu, sırf onunla karşılaşmak için defalarca hacca gidenlerin bile bulunduğu; hafızasının çok güçlü olduğu, Mısır’ın muhaddisi denilince onun akla geldiği gibi övgü dolu sözlerin muhatabı da aynı İbn Lehîʻa’dır. Onun hakkındaki bu iki farklı yaklaşım, İbn Lehî‘a’nın durumunun her yönüyle ve tarafsız bir gözle yeniden ortaya konulmasının faydalı olacağını göstermektedir. Onu önyargılardan uzak ve tarafsız bir şekilde tanımanın yolu ise kendisine daha yakından bakmak ve yetiştiği çevreye odaklanmaktır diye düşünüyoruz. Buna binaen bu makalede İbn Lehî‘a’nın yaşadığı coğrafya, o bölgedeki yaygın medreseler ve ilmî hayat kısaca ele alınmaya çalışılmıştır. Bunu yapmaktaki amacımız, yaşadığı coğrafyada ve yüzyılda zaman zaman Sünnî-Şiî fikir ayrılıklarının hüküm sürdüğü, itikadî taassupların yaşandığı ve genellikle sâkin bir ilmî ortamın bulunmadığı bir çevrede yetişen İbn Lehî‘a hakkında verilen hükümlerin tarafsız olup olmadığı konusunda ipuçları elde etmeye çalışmaktır. Onun yaşadığı Mısır bölgesi, erken dönemlerden itibaren sahabenin sıkça uğradığı, özellikle hadis-fıkıh ve tarih ilimleri açısından yoğun bir ilmî mesâinin ortaya konulduğu bir yer olarak dikkat çekmektedir. Sahabeden Mısır’a yerleşen veya oraya bir şekilde uğrayan kişiler arasında şu isimlerin ön planda olduğu söylenebilir: Hz. Ömer, Hz. Osman, Ebû Eyyûb el-Ensârî, Ebû Hüreyre, İbn Abbas, Ammâr b. Yâsir, Amr b. el- s, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Amr b. el- s, ez-Zübeyr b. el-Avvâm, Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Ubâde b. es-Sâmit, Câbir b. Abdillah el-Ensârî, Hâtıb b. Ebî Belta‘a, Ebü’d-Derdâ, Ebû Zer el-Ğifârî, Dıhye b. Halife el-Kelbî, Muâviye b. Ebî Süfyân, Muğîre b. Şu‘be, Mikdâd b. el-Esved, Abdullah b. Huzâfe, Abdullah b. ez-Zübeyr b. el-Avvâm, Râfi‘ b. Mâlik, Seleme b. el-Ekvâ‘, Sehl b. Sa‘d es-Sâ‘idî, Şürahbîl b. Hasene, Sıla b. el-Hâris el-Ğifârî, Abdullah b. Hâris b. Cez’ ez-Zübeydî, Abdullah b. Sa‘d b. Ebî Serh, Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Sıddîk, Ukbe b. mir el-Cühenî, Muhammed b. Mesleme. Bu isimler arasında ise daha çok Abdullah b. Amr b. el- s’ın Mısır’ın ilmî faaliyetlerine yön verdiği anlaşılmaktadır. İşte sahabe döneminden itibaren ilmî, fikrî, itikadî, siyasî ve sosyal açılardan büyük bir hareketliliğe sahne olan Mısır coğrafyasının İbn Lehîʻa üzerindeki etkilerini araştırmak onun daha yakından tanınmasına yardımcı olabilecektir. Türkçe literatürde İbn Lehî‘a’nın yaşadığı hicrî ikinci asırdaki ilmî ortamı ele alan çalışmaların yeterli sayıda olmaması ve yapılacak yeni araştırmaların, onun daha iyi tanınmasına vesile olacağı düşüncesi böyle bir makalenin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Kendisiyle ilgili yapılan diğer çalışmalardan farklı olarak bu makale daha çok, İbn Lehî‘a’nın yetiştiği dönemde Mısır’daki ilmî muhiti ve biraz da etkin medreseleri incelemektedir. Çalışmamız sonunda İbn Lehî‘a’nın yaşadığı çağda Mısır’ın siyasî, kültürel ve ilmî bakımdan oldukça hareketli olduğu; özellikle tarih, fıkıh ve kıssa/vaaz medreselerinin yoğun bir faaliyet icra ettiği sonucuna varılmıştır.

Keywords

Hadis, İbn Lehîʻa, Mısır, Tarih, Kıssa

The Scholarly Environment in the Period When Ibn Lahīʿa (d. 174/790) Lived

Abstract

In this article we will focus on a famous rawī, named Ibn Lahīʿa. It is possible to find Ibn Lahīʿa, whose lineage is mentioned as ʿAbd Allah ibn Lahīʿa b. ʿUqba al-Miṣrī, frequently in early jarḥ-taʿdīl sources and muṣannaf works. But, especially from the view of ḥāadīth narrations and rijāl criticism, he is often mentioned negatively. For example, among the statements about his jarḥ-taʿdīl status, we find such expressions as “He is ḍaʻīf (weak).”, “He is ḍaʻīf al-ḥadīth.”, “His ḥadīths do not qualify to be used as evidence.”, “He is not qawī.” or similar expressions which have become widespread, and he is mostly considered majrūḥ. Also, we can see that some prominent scholars who are considered experts in this field said about him, “Do not even take a letter from him!”, and “More or less, I never take ḥadīths from him!” and they have warned us to stay away from him and his ḥadīths. However, we can learn from the rijāl sources of the first period and the recent academic studies about him that there are also scholars who say laudatory words about him. For instance, the addressee of these laudatory words is the same person: “Ibn Lahîʻa has first-hand sources.”; “There are even those who go on pilgrimages many times just to meet him.”; “His memory was solid.”; “When someone says the muḥaddith of Egypt, he comes to mind.” These two different approaches about him show that it would be useful to re-establish Ibn Lahīʿa’s situation in all aspects and with an unbiased eye. We think that the way to get to know him in a way that is free from prejudice and impartial is to take a closer look at him and focus on the environment in which he grew up. Therefore, in this article, the geography of Ibn Lahīʿa’s life, the widespread madrasas, and the scholarly life in that region have been briefly discussed. Our aim in doing this is to try to get clues about whether the provisions given about Ibn Lahīʿa, who grew up in an environment where Sunni-Shiite differences of opinion reigned, where fanaticism of faith occurred quite a lot in the geography and century where he lived, where there were sectarian bigotries and mostly there was no calm scholarly environment. From the earliest periods, the region of Egypt, the geography in which he lived, attracted attention as a place where the ṣahaba often visited, especially in terms of ḥadīth, fiqh, and history of Islam, where there is an intensive scholarly working environment. It is safe to say that the following names are at the forefront among ṣahaba who were residents in Egypt or passed through it at any time:

ʿUthmān, Abū Ayyūb al-Ansārī, Abū Hurayra, Ibn ʿAbbās, ʿAmmār b. Yāsir, ʿAmr b. al-ʿĀṣ, ʿAbd Allāh b. ʿUmar, ʿAbd Allāh b. ʿAmr b. al-ʿĀṣ, al-Zubayr b. al-ʿAwwām, Saʿd b. Abū Waqqāṣ, ʿUbāda b. al-Ṣāmit, Jābir b. ʿAbd Allāh al-Anṣārī, Khāṯīb b. Abū Baltaʿa, Abū al-Dardā, Abū Ḏar al-Ghifārī, Diḥyah b. Khalīfa al-Kalbī, Muʿāwiya b. Abū Sufyān, Mughīra b. Shuʿba, Miqdād b. al-Aswad, ʿAbd Allāh b. Khuzāfa, ʿAbd Allāh b. al-Zubayr b. al-ʿAwwām, Rāfiʿ b. Mālik, Salama b. al-Akwaʿ, Sahl b. Saʿd al-Sāʿidī, Shuraḥbil b. Ḥasana, Sila b. al-Haris al-Ghifari, ʿAbd Allāh b. Ḥārith b. Caz’ al-Zubaydī, ʿAbd Allāh b. Saʿd b. Abū Sarh, ʿAbd al-Raḥmān b. Abū Bakr al-Ṣiddīq, ʿUqba b. ʿAmir al-Juhanī, Muḥammad b. Maslama.

Among these names, it appears that ʿAbd Allāh b. ʿAmr b. al-ʿĀṣ mainly directs the scholarly activities of Egypt. Here, an investigation of the effects of Egyptian geography on Ibn Lahīʿa, which has been the scene of mobility in scientific, intellectual, religious, political, and social aspects since the time of the ṣahaba, will be able to help us to get to know him more closely. The fact that there are not enough studies in the Turkish literature that deals with the scholarly environment in the second century of the Hijra in which Ibn Lahīʿa lived and the idea that new research to be done will lead to better recognition of him have led to the emergence of the present article. Unlike other studies conducted on him, this article mainly examines the scientific district and somewhat influential madrasas in Egypt during Ibn Lahīʿa’s upbringing. The present study shows that Egypt was very dynamic city politically, culturally, and scientifically in the age of Ibn Lahīʿa; especially that madrasas of history, fiqh, and story/preaching carried out an intensive activity.

Keywords

Hadith, Ibn Lahîʻa, Egypt, History, Story

References

• Apak, Âdem. “Hz. Ömer Döneminde Müslümanların Mısır’ı Fethi”. Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu, ed. Ali Aksu. 1 (Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlük Matbaası, 2018), 475-500.
• Apak, Âdem. “Mısır’ın Müslümanlar Tarafından Fethi ve Fetih Sonrası Ülkede Sosyal ve Dinî Alanda Meydana Gelen Değişimler Üzerine Değerlendirmeler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/2 (2001), 145-159.
• Aydınlı, Abdullah. “Asıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/473, Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Bozbaş, Fatiha. Nil Havzasında Fıkıh Tarihi: Mısır Örneği. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. et-Târîhu’l-kebîr. 12 cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Fesevî, Ya‘kûb b. Süfyân. el-Ma‘rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. 4 cilt, Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1990.
• Gözübenli, Beşir. “Cîzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/37, İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Ali Ebî Bekr. el-Kifâye fî ma‘rifeti usûli ilmi’r-rivâye. thk. Ebû İshâk İbrahim b. Mustafa ed-Dimyâtî. 2 cilt, Meyt Gamr: Dâru’l-Hüdâ, 2003.
• İbn Abdilhakem, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah el-Mısrî. Fütûhu Mısr ve’l-Mağrib. Yer yok: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1415.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1372/1953.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Ref‘u’l-isr an kudâti Mısr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1998/1418.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 12 cilt, Haydarâbâd: Matbaatü Dâireti’l-Me‘ârifi’n-Nizâmiyye, 1325-1327.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. 8 cilt, thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1970.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Saʻd b. Menîʻ el-Basrî. et-Tabakâtü’l-kübrâ, 8 cilt, Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• İbn Tağrîberdî, Cemalüddin Ebü’l-Mehâsin Yusuf el-Atâbekî. en-Nücûmü’z-zâhira fî mülûki Mısr ve’l-Kâhira. 16 cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1992.
• Karahan, Abdullah - Shaba, Tahir, “Tartışılan Bir Râvi: İbn Lehîʻa”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 30/1 (Haziran 2021), 79-104.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yusuf b. Yakub el-Mısrî. el-Vülât ve’l-kudât. thk. Muhammed Hasen Muhammed-Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdilkâdir. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi zikri’l-hitati ve’l-âsâr. 4 cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yusuf b. ez-Zekî Abdurrahman. Tehzîbü’l-Kemâl. 35 cilt, thk. Beşşâr Avvâd Maʻrûf, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983-1992.
• Önkal, Ahmet. “Amr b. Âs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/79-81, İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Razû, Hasen Muzaffer. el-İmâmü’l-muhaddis Abdullah b. Lehî‘a. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1416/1996.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kâhira. 2 cilt, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1967/1387.
• Şakir Mustafa. et-Târîhu’l-Arabî ve’l-müerrihûn- Dirâse fî tatavvuri ilmi’t-târîh ve ma‘rifeti ricâlihî fi’l-İslâm. 3 cilt, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1983.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî (Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk). 11 cilt, thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1387/1967.
• Tatlı, Bekir. “Abdullah İbn Lehî‘a (ö. 174/790) ve İlmî Kişiliği”. Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, 31, (2021), 7-35.
• Tomar, Cengiz. “Mısır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/559-563, Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Ukaylî, Ebû Cafer Muhammed b. Amr b. Musa el-Mekkî. ed-Duʻafâü’l-kebîr. 4 cilt, thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Vekî‘, Muhammed b. Halef b. Hayyan. Ahbâru’l-kudât. 3 cilt, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbüddîn b. Abdillah. Muʻcemü’l-büldân. 5 cilt, Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiratü’l-huffâz. 4 cilt, thk. Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-iʻtidâl fî nakdi’r-ricâl. 4 cilt, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, ts.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. 25 cilt, thk. Şu‘ayb el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982-1988.