Karadeniz Bölgesi Bedestenlerinin Plan Özelliklerinin Arşın Grid ve Quadratur Sistemi ile Analizi

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 47, 89 - 113, 10.04.2025

Funda Gençer

https://doi.org/10.31198/idealkent.1535962

Öz

Türk şehirciliğinde ticaret bölgelerinin merkezini oluşturan bedesten yapıları mimari ve mekânsal özellikleri dikkat çekicidir. Karadeniz Bölgesi’nde farklı plan tipolojilerine sahip olan ve tarihi ulaşım güzergâhları üzerinde konumlanan çok sayıda bedesten yapısı bulunmaktadır. Çalışma Karadeniz Bölgesi’nde bulunan ancak farklı mimari ve mekânsal özelliklere sahip bedestenlerin tasarımında dikkate alınan geometrik ve oransal kararların belirlenmesini hedeflemektedir. Bu kapsamda bedestenlerin planları üzerinden arşın grid ve quadratur sistemi analizi yapılmıştır. Bedestenlerin mekânsal, yapısal ve mimari elemanlarının boyutları ve elemanlar arasındaki oransal ve biçimsel ilişkilerin tespit edilmesi amaçlanmaktadır. Çalışma kapsamında incelenen bedesten yapıları; Vezirköprü Bedesteni, Merzifon Bedesteni, Amasya Bedesteni, Tokat Bedesteni, Trabzon Bedesteni ve Bayburt Bedesteni’dir. Çalışma aynı bölgede inşa edilen benzer işlevli yapıların farklı tipolojik özelliklere sahip olsa dahi, benzer oransal ilişkiler ve ölçü birimleri kullanılarak inşa edildiğini göstermiştir. Bu durum yapıların özgün olarak tasarlandığı ancak, bazı standart ölçü ve oransal ilişkilerin tüm yapılarda uygulanmaya çalışıldığını göstermektedir. Hatta aynı yol güzergahında inşa edilmiş olan yapılarda benzer kütle ve yapısal eleman boyutları kullanılmış olması, yol güzergâhları için belli tasarım kararları alınmış olabileceğini düşündürmektedir. Karadeniz Bölgesi bedestenlerinde esas alınan geometrik kuralların tespiti, Osmanlı Mimarisi tasarım prensiplerinin belirlenmesi açısından önemli bir basamaktır.

Anahtar Kelimeler

Geometrik analiz, Osmanlı Mimarisi, Bedesten, Karadeniz Bölgesi, Arşın Grid, Quadratur

Analysis of the Plan Characteristics of the Bedestens in The Black Sea Region with Arşın Grid And Quadrature System)

Öz

Among the bazaar structures, the covered bazaar structures, bedestens, which form the center of a trade zone in Turkish urbanism, attract attention with their architectural and spatial features. Many covered bazaar structures in the Black Sea Region have different plan typologies and are located on historical transportation routes. The study aims to determine the design decisions taken into consideration in the design of bazaars with different characteristics in the Black Sea Region. In this context, a cubit grid and quadrature system analysis were carried out on the bazaar plans. It aims to determine the dimensions of covered bazaars, the dimensions of structural and architectural elements, and the proportional and formal relationships between them. Covered bazaar structures examined within the scope of the study: Vezirköprü Bedesten, Merzifon Bedesten, Amasya Bedesten, Tokat Bedesten, Trabzon Bedesten, and Bayburt Bedesten. The study showed that structures with similar functions built in the same region were built using similar proportional relationships and units of measurement, even if they had different typological features. This means the buildings were originally designed, but some standard measurements and proportional relationships were applied to all buildings. Similar mass and structural element dimensions were used in structures built on the same road route, suggesting that certain design decisions may have been made for the road routes. Determining the geometric rules used in the covered bazaars of the Black Sea Region is an essential step in determining the design principles of Ottoman Architecture.

Anahtar Kelimeler

Geometrical analysis, Ottoman Architecture, Bedesten, Black Sea Region, Cubit Grid, Quadrature

Kaynakça

• Akar, T. (2009). Osmanlı kentinde ticari mekânlar: bedesten-han-arasta-çarşı mekânları literatür değerlendirmesi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7(13), 267-292.
• Akok, M. (1956). Kütahya Büyük Bedesteni. Vakıflar Dergisi, 3, 81-84.
• Alpdoğan, T. (1975). The Bedesten of Tokat. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi). ODTÜ Mimarlık Bölümü.
• Aoki, M. (2002). Léon Parvillée: Osmanlı modernleşmesinin eşiğinde bir fransız sanatçı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Arkiv. Merzifon Bedesten Restoran. Erişim Tarihi: 5 Ağustos 2024 tarihinde https://www.arkiv.com.tr/proje/merzifon-bedesten-restaurant/3491 adresinden erişildi.
• Arpat, A. (1981). Osmanlı dini mimarisinde modül ve düzenleyici geometri. MTRE Bülteni, 13(14), 29-35.
• Arpat, A. (2004). Secrets of architecture-numerical symbolism and geometry in the design of religious architecture. St. John: Evans Communications.
• Ballance, S. (1965). Early Turkish buildings in Trabzon. TTK Belleten, 29(113), 73-76.
• Bootwala, A.V. (1985). A study on the use of geometric proportions used to design single unit. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Cansas State Üniversitesi.
• Cerasi, M. (1988). Late-ottoman architects and master builders. Muqarnas V: An Annual on Islamic Art and Architecture, 5, 87-102.
• Cezar, M. (1983). Typical commercial buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman construction system. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Edhem Pasha, I. (2010). Osmanlı Mimarisi. Raşit Gündoğdu, İlhan Ovalıoğlu, Ebul Faruk Önal, Cevat Ekici (Der.). İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Eyice, S. (1992). Bedesten. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 302-311.
• Gençer, F. (2024). Geometric Design Rules of Anatolian Roman Aqueducts. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 24(2), 147-164.
• Halaç, H. H. Ergün, R. (2020). Anadolu Bedestenlerinin mevcut durumları üzerine bir inceleme. Kesit Akademi Dergisi, 6(23), 130-148.
• Halaçoğlu, H. (1982). Osmanlı İmparatorluğu’nda menzil teşkilatı ve yol sistemi. (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• İnalcık, H. (1985). The Hub of The City: Bedesten of Istanbul. Studies in Ottoman Social and Economic History, 1, 1-17.
• İnan, K. (1996). Bedestenlerin Türk ticari mimarisindeki yeri ve Trabzon Bedesteni. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 7(7), 119-132.
• Khalil, K.F. ve Wahid, J. (2013). The proportional relations systems of Islamic architecture. International Journal of Scientific and Research Publications, 3(1), 1-12.
• Kovacs, G.M. ve Rabb, P. (2020). The dimensions of the two remaining Türbes in Ottoman Hungary: contributions to the methods of Ottoman construction practices in the sixte-enth century. Megaron, 15(2), 230-239.
• Kuran, A. (1973). Mimar Sinan yapısı Karapınar II. Selim Camii’nin proporsiyon sistemi üzerine bir deneme. VII. Türk Tarih Kongresi, Cilt 2, 9(7), 711-716.
• Lynch, H. F. B. (1901). Annena, Travels and Studies. Londra: C. I.
• Madran, E. (1970). “Kuzey-Doğu Anadolu’da iki bedesten”. Önasya. 6(63), 10-11.
• Montani, P. S. (1873). L’architecture Ottomane, Imprimerie et lithographie centrales. Viyana: Ministre des Travaux Yayınları.
• Müderrisoğlu, F. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda menzil yolları ve menzil külliyeleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• Necipoglu Kafadar, G. (1986), Plans and models in 15th- and 16th-century Ottoman arc-hitectural practice. Journal of the Society of Architectural Historians, 45(3), 224-243.
• Niğdeli, Z. F., Gençer, F., ve Yüksek, İ. (2024), Geometric analysis of early Ottoman tombs within the context of conservation studies. Open House International, 49(5), 843-865. https://doi.org/10.1108/OHI-07-2023-0180.
• Oikonomou, A. (2021). The use of geometrical tracing, module and proportions in design and construction, from antiquity to the 18th century. International Journal of Archi-tectural Heritage, 16(10), 1567-1587.
• Öncel, F. (2007). Geleneksel ticaret dokusu içinde Kayseri Hançerli Sultan Vakfı Bedesteninin koruma sorunları ve değerlendirilmesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi). YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Özdeş, G. (1953). Türk Çarşıları. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Özdural, A. (1988). Sinan’s arşın: A survey of Ottoman architectural metrology. Gülru Necipoğlu (Der.), Muqarnas XV: an Annual on the Visual Culture of the Islamic World içinde (ss.101-115). Leiden: E.J. Brill.
• Rainer, P. N. (1982). Architektur und Harmonie. Köln: DuMont Buchverlag.
• Şahinalp, M.S. ve Günal, V. (2012). Osmanlı şehircilik kültüründe çarşı sisteminin lokasyon ve çarşı içi kademelenme yönünden mekânsal analizi. Milli Folklor Dergisi, 93, 149-168.
• Tuluk, Ö. İ. ve Üstün, F. (2007). Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten mimarisindeki yeri ve sorunlarına ilişkin bir değerlendirme. Belleten, XXI(262), 923-937.
• Tuncer, E.N. (1996). Klasik Dönem Osmanlı Mimarisinde iç mekân ve cephelerde oran. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.