Osmanlı Cami ve Mescitlerinde İbadet Huzurunu Bozan Etmenler ile Yönetimin Buna Karşı Aldığı Önlemler (1550-1800)

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 148 - 168, 25.01.2024

Veysel Göger

https://doi.org/10.5281/zenodo.10558497

Öz

Osmanlılarda cami ve mescitler toplum hayatının merkezinde yer alır. Müslümanların vakit namazlarını cemaatle eda etmek gayesiyle gün içinde gidebildikleri bu ibadetgâhlar, aynı zamanda zikir, istiğfar, itikaf ve tefekkür mekânlarıdır. Zikredilen bu ibadetlerin hakkıyla edası için huzurlu bir ortamın tesisi gereklidir. Osmanlılarda halkın huşu içinde ibadetini yapabilme gayesi müslüman mabetlerinin hem ilk mimari yapısında hem de daha sonra yapılan genişletme ve tadilatlarında kendini gösterir. Benzer şekilde birçok caminin şehir içi konumlandırılmasında ve çevre planlamasında da bu dikkat edilen bir husus olmuştur. Ancak çeşitli nedenlerden bu konunun tam olarak karşılanamadığı zamanlar da olmuştur. Bu çalışma, ifade edilen hususa odaklanarak, cami ve mescitlerde ibadet huzurunu bozan etmenleri ve bunların düzeltilmesi yolunda atılan adımları ele almaktadır. Yapılan araştırma sonucu çeşitli etmenlerin ibadet huzurunu bozduğu belirlenmiştir. Dış etmenler arasında; gürültü ve rahatsız edici diğer sesler, kötü koku, cami ve mescitlere sirayet eden eşkıya tipi saldırılar ve ayaklanmalar, ibadet mekânına bitişik veya çok yakın bina edilmiş yapılardan kaynaklı sıkıntılar ile afetler sayılabilir. İç etmenler arasında ise; yetersiz fiziki alan ve aydınlatma, gürültü, izdiham, imam ile olan kötü münasebet, cami içinde değişik nedenlerden meydana gelen tartışmalar ve itikaf yapanların değişik uygulamaları zikredilebilir. Tüm bu etmenler örnekleriyle açıklanmıştır. Ayrıca bu çalışma Osmanlı sosyal hayatının gölgede kalmış bazı alanlarına da ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Cami, Mescit, İbadet Huzuru, Şikâyet, Yönetim

Factors Disrupting the Peace of Worship in Ottoman Mosques and Masjids and the Measures Taken by the Administration (1550-1800)

Öz

Mosques and masjids were at the centre of social life in the Ottomans. Mosques and masjids, where Muslims can go during the day to perform their time prayers in congregation, are basically used as places of dhikr, prayer, repentance, i‘tikaaf and contemplation. In order for these worships to be performed properly, it is necessary to establish a peaceful environment. By focusing on this point, this study aims to reveal the reasons that prevented the congregation from worshipping in awe in mosques and masjids and the measures taken by the administration to avoid this. The study determined that many factors affect worship, which may be inside and outside the place of worship. Noise and other disturbing noises, bad smells, bandit-type attacks and riots that spread to mosques and masjids, troubles and disasters caused by structures built close to the place of worship can be given as examples of external factors. The internal factors, insufficient physical space and lighting, noise, confluence, bad relationship with the imam, the debates that occur for different reasons in the mosque, and the other practices of those who practice i‘tikaaf can be listed. This study demonstrates with examples that each of these mentioned elements. In addition, this study sheds light on some overshadowed areas of Ottoman social life.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Mosque, Masjid, Worship in Mosques, Complaint, Administration

Kaynakça

• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri [A.DVN.MHM.d.]. No. 64, 65, 73, 114.
• Afyoncu, Erhan vd. Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri İsyanlar ve Darbeler. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2010.
• Ahmet Refik. Hicri On İkinci Asırda İstanbul Hayatı (1100-1200). İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Akyıldırım, Taylan. 259 Numaralı Şerʻiyye Sicili Defterine Göre Galata (Metin ve Değerlendirme). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Arseven, Celâl Esad. Türk Sanatı Tarihi: Menşeinden Bugüne Kadar Mimarî, Heykel, Resim, Süsleme ve Tezyinî Sanatlar. İstanbul: Maarif Basımevi, ts.
• Aydın, M. Âkif. Osmanlı Hukuku: Devlet-i Aliyye’nin Temeli. Ankara: İSAM Yayınları, 2020.
• Aykut, Nezihi vd. (yay. haz.). 3 Numaralı Mühimme Defteri, 966-968/1558-1560. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1993.
• Bayramoğlu, Ömer. 73 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi (277-433). Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük İslam İlmihâli. sad. A. Fikri Yavuz. Ankara: Akçağ Yayınları, ts.
• Can, Yılmaz. İslâm Şehirlerinin Fiziki Yapısı (H. I-III/M. VII-IX Yüzyıl). Ankara: TDV Yayınları, 2014.
• Çakır, İbrahim Etem. 10 Numaralı Mühimme Defteri’nin (s.179-356) Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Çetinkaya, Hatice. Klasik Dönem Osmanlı Camilerinde Ergonomi (Rüstem Paşa Camii Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Durmuş, Ali. Osmanlı Hanefîlerinin Hanefîliğe Eleştirisi: Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Elvan, Derya. 18 Numaralı Mühimme Zeyli Defteri (H.1013-1015/M.1604-1607), (vr.131-260), (İnceleme- Metin-İndeks). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Emecen, Feridun M. XVI. Asırda Manisa Kazâsı. Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Eren, Yunus. 34 Numaralı ve H. 986/1578 Tarihli Mühimme Defteri (s. 1-164), İnceleme-Metin. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Eskin, Ulviyenur Pakize. 97 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil, Transkripsiyon, Özet) H.1090-1092/ M.1679 -1681. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Gök, İlhan-Kırca, Ersin (haz.). 103 Numaralı Mühimme Defteri (H. 1102-1107 / M. 1691-1695). İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2016.
• Göynüklü Ahmed Efendi. Târîh-i Göynüklü (Osmanlı Tarihi 1123-1172/1711-1759), (İnceleme-Metin). haz. Songül Çolak-Metin Aydar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Gümüşçü, Osman. XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus. Ankara: TTK Yayınları, 2001.
• Günay, Musa. 55 Numaralı Mühimme Defteri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• İpek, Muhammet Servet. 1750-1755 Yılları Arasında Galata’da Sosyal ve Kültürel Hayat (Şeriyye Sicillerine Göre). Sinop: Sinop Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Karakulak, Merve. XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Amasya’nın Gündelik Hayatı (Şer’iyye Sicillerine Göre). Kayseri: Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Karataş, Yeliz. 18 Numaralı Mühimme Zeyli Defteri (H.1013-1015/M.1604-1607) (vr.1-130) (İnceleme- Metin-İndeks). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Kenanoğlu, M. Macit. Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik Yayınları, 2004.
• Kırca, Ersin. Sadrazamlardan Mektuplar 1703-1704 (Râmi Mehmed Paşa Münşeâtı). İstanbul: Kitapyurdu Doğrudan Yayıncılık, 2020.
• Kıvrım, İsmail. “Osmanlı Mahallesinde Gündelik Hayat (17. Yüzyılda Gaziantep Örneği)”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/1 (2009), 231-255.
• Koç, Turan. İslâm Estetiği. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.
• Küçük, Fatih. 14 Numaralı Konya Şer’iye Sicili (1080-1081/1669-1670), (Değerlendirme ve Transkripsiyon). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Naîmâ Mustafa Efendi. Târih-i Na‘îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn). haz. Mehmet İpşirli. 4 Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 2007.
• Necipoğlu, Gülru. Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür. ev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Özafşar, Mehmet Emin vd. (ed.). Hadislerle İslam: Hadislerin Hadislerle Yorumu. 7 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Özer, Ergenç. “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”. Osmanlı Araştırmaları 4 (1984), 69-78.
• Özharat, Semiha Zehra. IV. Mehmed Döneminde Ayntab Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1648-1687). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Özkan, Ayşe. 1587 Numaralı Rodoscuk (Tekfurdağı) Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Öztürk, Said (yay. haz.). Osmanlı Belgelerinde Tuzla. İstanbul: Tuzla Belediyesi, 2006.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Sarıcaoğlu, Fikret. “Hüseyin Paşa, Mere”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/8-9. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Seçkin, Özlem. 111 Numaralı Mühimme Defteri’nin 508.-709. Sayfalarının Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Artvin: Artvin Çoruh Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Şahin, İlhan. “Şehir, Osmanlılar’da”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/446-449. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Şahinalp, Mehmet Sait-Günal, Veysi. “Osmanlı Şehircilik Kültüründe Çarşı Sisteminin Lokasyon ve Çarşı İçi Kademelenme Yönünden Mekânsal Analizi”. Milli Folklor 24/93 (2012), 149-168.
• Şen, Seniha. 30 Numaralı Atik Şikâyet Defteri (1110/1698), (İnceleme-Metin). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Şener, Mehmet. “Huşû”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/422-423. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Şener, Mehmet. “İ‘tikâf”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/457-459. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Tak, Ekrem. XVI-XVII. Yüzyıl Üsküdar Şer‘iyye Sicilleri: Diplomatik Bilimi Bakımından Bir İnceleme. Ankara: TTK Yayınları, 2019.
• Tanrıvermiş, Abdullah. 72 Numaralı Mühimme Defteri (H.1002-1003), (V. 1-230), İnceleme-Metin. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Tataroğlu, Yasemin. 4 Numaralı Atik Şikâyet Defteri 1665-1670 (H. 1075-1081) Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Thévenot, Jean. Thévenot Seyahatnamesi. çev. Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınları, 2014.
• Tournefort, Joseph de. Tournefort Seyahatnamesi. ikinci kitap. çev. Teoman Tunçdoğan. İstanbul: Kitap Yayınları, 2013.
• Türk, Hasan Basri. 13 Numaralı Atik Şikâyet Defteri (vr.1-142) Değerlendirme-Çeviri Metin (H.1100/ M. 1689). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Türkal, Nazire Karaçay. Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Zeyl-İ Fezleke (1065-22 Ca.1106 / 1654-7 Şubat 1695) (Tahlil ve Metin). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Uğurlu, Muhammed. 73 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi (121-276). Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Uğurlu, Yaşar. II. Viyana Bozgunu Sonrası Anadolu’daki Eşkıyalık Hareketleri (1683-1699). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Uşşâkîzâde es-Seyyid İbrâhîm Hasîb Efendi. Uşşâkîzâde Târihi. 2 Cilt. haz. Raşit Gündoğdu. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2005.
• Ülgen, Ali Saim. “Türk Mimarisinin Felsefî ve Estetik Özellikleri”. Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi, Ankara 19-24 Ekim 1959, Kongreye Sunulan Tebliğler. Kongre Başkanı: Suut Kemal Yetkin. 383-388. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Türk ve İslâm Sanatları Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1962.
• Yayvan, M. Alper. 96 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H. 1089-1090/M. 1678-1679), (s. 100-199). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Yediyıldız, M. Asım. “Bursa Ulucâmi İmâmlığı ve İmâmları”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008), 121-145.
• Yenişehirlioğlu, Filiz. “Mimar Sinan Yapılarında İşlev-Biçim İlişkisi”. Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri (Ankara, 24-27 Ekim 1988). yay. haz. Azize Aktaş Yasa. 131-138. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1996.
• Yıldırım, Hacı Osman vd. (yay. haz.). 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572), Özet-Transkripsiyon ve İndeks. 2 Cilt. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1996.
• Yıldırım, Hacı Osman vd. (yay. haz.). 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564–1565), Özet-Transkripsiyon ve İndeks. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1995.
• Yıldırım, Hacı Osman vd. (yay. haz.). 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569), Özet-Transkripsiyon-İndeks. 4 Cilt. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1998.
• Yıldırım, Hacı Osman vd. (yay. haz.). 85 Numaralı Mühimme Defteri (1040-1041 (1042)/1630-1631 (1632), Özet-Transkripsiyon-İndeks. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2002.
• Yıldız, Hasan. XLIX Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil-Metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Yılmaz, Coşkun (ed.). İstanbul Kadı Sicilleri 42, Beşiktaş Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 966-968 / M. 1558-1561). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2019.
• Yılmaz, Coşkun (ed.). İstanbul Kadı Sicilleri 57, İstanbul Mahkemesi 22 Numaralı Sicil (H. 1107-1108/M. 1695-1697). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2019.