Two Examples of the Last Representatives of Traditional Trabzon Mosque Architecture; Arsin Güneyce Mahallesi Orta Mosque ve Elmaalan Mahallesi Merkez Mosque

Year 2021, Volume: 9 Issue: 1, 375 - 406, 30.06.2021

Yavuz Sarı

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.908754

Abstract

The subject of the study is Güneyce Mahallesi Orta Mosque and Elmaalan Mahallesi Merkez Mosque, which are located in the Arsin district of Trabzon and were built in the 1960s. With the conquest of Trabzon in 1461 by Fatih Sultan Mehmet, immediate action was taken for the Turkification-Islamization of the region. In parallel with the Turkization-Islamization process, architectural structuring has also developed. Mosques, which are among the important representatives of our cultural values, have been the most popular structures of this architectural construction. The mosques, which are shaped by climate, geography, social structure and economic factors, are generally similar, and in particular, they have some differences varying from district to district. The mosques, which were built with traditional materials and techniques for centuries, were demolished, especially since the 1960s, on the grounds that they could not meet the needs, and reinforced concrete and domed structures were built in their place. The fact that the reinforced concrete construction technique allows rapid production with low cost and less labor and workmanship has caused the disappearance of local craftsmen who know traditional materials and know the joining technique. With the understanding of the importance of historical mosques in recent times, many of the existing structures have been registered and protected by the relevant institution. These structures have been tried to be introduced with studies prepared at various times. These studies are very important in terms of revealing the general characteristics of Trabzon mosque architecture. However, while the structures built in the 18th and 19th centuries came to the fore in these studies, the structures of the 20th century were ignored. Based on this information, we prepared this study in order to introduce Güneyce Mahallesi Orta Mosque and Elmaalan Mahallesi Merkez Mosque, which we think are among the last representatives of traditional Trabzon mosque architecture in terms of their characteristics, built in the 1960s, and to determine their place among other mosques in the region. In line with the purpose of the study, information was given about the general features of the traditional mosque architecture of Trabzon, and then the mosques were discussed in detail under the heading of plan and architectural features, materials-techniques, ornaments and repairs by catalog method. While the mosques, which were built by the people of the neighborhood with their own means, are similar in terms of plan, material, technique and outer coverings, their sanctuary covers and ornamental features are different. The mosques, which were built with stone materials in the masonry technique, have a simple rectangular plan extending in the north-south direction and have a four-shoulder hipped roof. The harim of Güneyce Mahallesi Orta Mosque is covered with a flat wooden ceiling, and the harim of Elmaalan Mahallesi Merkez Mosque is covered with a lath-and plaster dome. Although the mosques seem quite plain from the outside, the wooden architectural elements of Güneyce Mahallesi Orta Mosque reflect the general characteristics of the style called the Eastern Black Sea wooden style, which emerged by synthesizing classical Ottoman, baroque, rococo and Caucasian origin motifs. The mihrab of Elmaalan Central Mosque exhibits a Baroque-Rococo style character. When mosques are compared with the structures in Trabzon and different cities in terms of their features, it has been determined that they are similar in many respects. The aforementioned determinations have also proved that these mosques, which were built during the periods when reinforced concrete and domed structures began to enter our architectural life, are among the last representatives of traditional Trabzon mosque architecture.

Keywords

Turkish-Islamic Art, Trabzon, Arsin, Mosque, Masonry Stone Technique

Geleneksel Trabzon Cami Mimarisinin Son Temsilcilerinden İki Örnek; Arsin Güneyce Mahallesi Orta Camii ve Elmaalan Mahallesi Merkez Camii

Abstract

Çalışmanın konusunu, Trabzon’un Arsin ilçesinde yer alan ve 1960’lı yıllarda inşa edilen Güneyce Mahallesi Orta Camii ile Elmaalan Mahallesi Merkez Camii oluşturur. Fatih Sultan Mehmet’in 1461 yılında Trabzon’u fethiyle birlikte bölgenin Türkleşmesi-İslamlaşması için hemen harekete geçilmiştir. Türkleşme-İslamlaşma sürecine paralel olarak mimari yapılaşma da gelişme göstermiştir. Kültürel değerlerimizin önemli temsilcileri arasında yer alan camiler, bu mimari yapılaşmanın en gözde yapıları olmuştur. İklim, coğrafya, sosyal yapı ve ekonomik etkenlerle şekillenen camiler genelde benzer, özelde ise ilçeden ilçeye değişen bazı farklılıkları bünyesinde barındırmıştır. Yüzyıllar boyunca geleneksel malzeme ve tekniklerle inşa edilen camiler, özellikle ihtiyacı karşılayamadığı gerekçesiyle1960’lı yıllardan itibaren yıkılarak yerlerine betonarme malzemeli ve kubbeli yapılar inşa edilmiştir. Betonarme yapım tekniğinin düşük maliyetle, daha az emek ve işçilikle hızlı üretime imkân vermesi, geleneksel malzemeyi tanıyan ve birleştirme tekniğini bilen yerel ustaların zamanla yok olmasına sebep olmuştur. Yakın dönemlerde tarihi camilerin öneminin anlaşılmasıyla birlikte mevcut yapıların birçoğu ilgili kurum tarafından tescil edilip koruma altına alınmıştır. Muhtelif zamanlarda hazırlanan çalışmalarla da bu yapılar tanıtılmaya çalışılmıştır. Söz konusu çalışmalar, Trabzon cami mimarisinin genel özelliklerini ortaya koyması açısından oldukça önemlidir. Ancak bu çalışmalarda 18. ve 19. yüzyıllarda inşa edilen yapılar ön plana çıkarken, 20. yüzyıl yapıları göz ardı edilmiştir. Bu bilgilerden hareketle, 1960’lı yıllarda inşa edilen ve sahip oldukları özellikleri açısından geleneksel Trabzon cami mimarisinin son temsilcileri arasında yer aldıklarını düşündüğümüz Güneyce Mahallesi Orta Camii ile Elmaalan Mahallesi Merkez Camii’ni tanıtmak ve bölgedeki diğer camiler arasındaki yerlerini belirlemek amacıyla bu çalışmayı hazırladık. Çalışmanın amacı doğrultusunda, Trabzon’un geleneksel cami mimarisinin genel özellikleri hakkından bilgi verilmiş olup sonrasında camiler katalog yöntemiyle plan ve mimari özellikler, malzeme-teknik, süsleme ve onarımlar başlığı altında ayrıntılı şekilde ele alınmıştır. Mahalle halkı tarafından kendi imkânlarınca yaptırılan camiler plan, malzeme, teknik ve dış örtüleri açısından benzerken, harim örtüleri ve süsleme özellikleri farklıdır. Taş malzemeyle yığma taş tekniğinde yapılan camiler, kuzey-güney doğrultuda uzayan basit dikdörtgen planlı ve dört omuz kırma çatılıdır. Güneyce Mahallesi Orta Camii’nin harimi düz ahşap tavanla, Elmaalan Mahallesi Merkez Camii’nin harimi ise bağdadi kubbeyle örtülüdür. Camiler dıştan oldukça sade görünse de Güneyce Mahallesi Orta Camii’nin ahşap mimari elemanları, klasik Osmanlı, barok, rokoko ve Kafkasya kökenli motiflerin sentezlenmesiyle ortaya çıkan ve Doğu Karadeniz ahşap üslü olarak adlandırılan üslubun genel özelliklerini yansıtır. Elmaalan Merkez Camii’nin mihrabı ise Barok-Rokoko tarzı bir karakter sergiler. Camiler, sahip oldukları özellikleri açısından gerek Trabzon ilinde, gerekse farklı illerde bulunan yapılarla karşılaştırıldığında birçok açıdan benzer oldukları tespit edilmiştir. Söz konusu tespitler, betonarme malzemeli ve kubbeli yapıların mimari hayatımıza girmeye başladığı dönemlerde inşa edilen bu camilerin, geleneksel Trabzon cami mimarisinin son temsilcileri arasında yer aldıklarının da kanıtı olmuştur.

Keywords

Türk İslam Sanatı, Trabzon, Arsin, Cami, Yığma Taş Tekniği

References

• Akçıl Harmankaya, N. Çiçek. “Kastamonu Talipler Köyü Rüstem Paşa Camii’’. History Studies 11/4 (2019), 1243-1263.
• Arslan, Muhammed. “Kars’ın Ahşap Destekli Köy Camileri’’. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 26 (2020), 577-614.
• Aydın, Hasan – Perker, Sevgen. “Trabzon Uzungöl Filak Ahşap Cami Yapısal Özellikleri’’. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 16/63 (2017), 1262-1269.
• Aydın, Hasan – Perker, Sevgen. “Trabzon’dan Ahşap Bir Cami Örneği: Of-Bölümlü Mithat Paşa Camii’’. Journal of Hİstory Culture and Art Research 6/2 (2017), 457-472.
• Aygün, Necmettin. Of Kazası’nda Dini Yapılar ve Görevlileri (1691-1833) –(Of’un İskân Tarihine Hurufat Kayıtlarının Katkısı). Ankara: Serander Yayınları, 2021.
• Aytekin, Osman. “Serhat Boylarında Bir Osmanlı Dönemi Yapısı Muratlı Merkez Camii’’. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 4 (1998), 37-47.
• Coşkun, Rümeysa – Çelebioğlu, Banu. “Artvin Borçka’daki Yığma Ahşap Camiler’’. bâb Mimarlık ve Tasarım Dergisi 1/2 (2020), 142-160.
• Çalık, İsmet - vd.. “Doğu Karadeniz Bölgesi Tarihi Yığma Camilerinin Restorasyonlarının Yapısal Değerlendirilmeleri’’. 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu. 1/185-200. Erzurum: Zafer Medya Grup, 2015.
• Demir, Necati. “Trabzon ve Yöresinde Ahşap Camiler’’, Gazi Üniversitesi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 29 (2004), 169-188.
• Dündar, Abdülkadir. Çorum Cami ve Mescitleri. Ankara: Motif Yayınları, 2009.
• İnce, Kasım. “Kabataş Köyü Merkez Camii/Çaykara/Trabzon’’. Vakıflar Dergisi 28 (2004), 226-236.
• Kahrıman, Ömer. Trabzon’daki Türk Devri Mimari Eserleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Karaçay, Çiğdem. “Çorum Üçköy Köyü Camii: Mimari ve Süsleme Özellikleri’’. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12/2 (2019), 521-538.
• Karpuz, Haşim. “Doğu Karadeniz Bölgesinde Bazı Ahşap Camiler’’. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 4 (1989), 37-45.
• Karpuz, Haşim. “Trabzon’un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan Bazı Camiler’’. Vakıflar Dergisi 21 (1990), 281-299.
• Karpuz, Haşim. Trabzon. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Karpuz, Haşim. Trabzon Merkez ve İlçelerindeki Önemli Tarihi Yapılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Kazaz, Emriye. Trabzon Kırsal Cami Mimarisi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Koçyiğit, Fazilet. “Amasya’da Ahşap Tavanlı İki Cami Örneği: Şıhlar ve Kızılkışlacık Köyü Camileri’’. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/2 (2019), 1641-1658.
• Laflı, Ergün. “Rize’deki Osmanlı Dönemi Camileri’’. Güncel Sanat 27 (2016), 21-27.
• Nefes, Eyüp. “Giresun’da Yeni Tespit Edilen Bir ahşap Cami; Çaldağ Beldesi Melikli Mahallesi Tahtalı Camii’’. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/2 (2009), 187-210.
• Nefes, Eyüp – Gün, Recep. “Çorum/İskilip’te Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş İki Cami: Sanayi Marangozlar ve Tavukçuhoca Camileri’’. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/30 (2016), 299-309.
• Nefes, Eyüp – Gün, Recep. “Samsun/Kavak’ta Çantı Tekniğinde İnşa Edilen Alagömlek Köyü Rahmioğlu Mahallesi Camii’’. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Dergisi 40 (2016), 49-65.
• Özen, Hamiyet – Aksakal, Hamiyet. “Trabzon Kenti Kırsal Camilerinde Süsleme Programlarının İncelenmesi ’’http://www.academia.edu/2496388.“Traditional_Rural_Mosques_of_Eastren_Black_Sea_Region’’. Erişim 22.05.2021.
• Özkan, Haldun. “Gümüşhane’de Ahşap Tavanlı Camiler’’. Sanat Dergisi 18 (2010), 63-80.
• Özkan, Haldun. “Bayburt Dağçatı Köyü Camii ve Çeşmesi’’. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 31 (2014), 119-135.
• Özkurt, Muhammet. Rize Ahşap Camilerinde Süsleme. Karabük: Karabük Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Sarı, Yavuz. Trabzon’un Hayrat, Of ve Sürmene İlçelerindeki Köy Camileri. Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Sarı, Yavuz. Trabzon ve İlçelerinde Camiler. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Seçkin, Selçuk. “Gürcistan/Acara Keda Bölgesi’ndeki Osmanlı Dönemi Camileri’’. Turkish Studies 13/18 (2018), 1133-1169.
• Sümerkan, M. Reşat – Okman, İbrahim. Kültür Varlıklarıyla Trabzon-Cilt.1 İlçeler ve Köyler. Trabzon: T.C. Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, 1999.
• Şafakçı, Hamit. “Osmanlı Dönemi Artvin-Merkez Camileri’’. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi 8/15 (2016), 261-282.
• Şahin, Mustafa. Giresun ve Trabzon İllerindeki Bağdadi Kubbeli Camiler. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Şahin, Mustafa. “Giresun İlindeki Bağdadi Kubbeli Camiler’’. TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi 11 (2013), 71-89.
• Taşkan, Demet. Artvin İli Borçka ve Hopa İlçeleri Camilerinde Ahşap Süslemeler, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Taşkan, Demet. Trabzon İli Camilerinde Ahşap Minberler. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Tuluk, Ö. İskender – Kazaz, Emriye. “Trabzon Bölgesindeki Kırsal Cami Mimarisi Üzerine Tipolojik Bir Değerlendirme’’. 1. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu. Ed. Şenol Saylan – Betül Saylan. 1/1129-1146. İstanbul: Değişim Yayınları, 2015.
• Tuluk, Ö. İskender – Durmuş, Serap. “Araklı’nın Çok Kubbeli Camileri’’. Tasarım Kültür Dergisi 208 (Aralık 2007), 110-116.
• Tuluk, Ö. İskender – Kazaz, Emriye. “Trabzon Değirmendere Vadisi’nde Geç Dönem Osmanlı Mirası: Kırsal Cami Geleneği Üzerine Bir Tipoloji Denemesi’’, Osmanlı’da Mimari, Sanat ve Yemek Kültürü, ed. M. Bedizel Zülfikar - Ravza Aydın. 1/133-147. İstanbul: Mahya Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Yavuz, Mehmet. Çaykara ve Dernekpazarı’nda Geleneksel Köy Camileri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Yavuz, Mehmet. “Oslu Müderris Hacı Hasan Efendi ve Onun Manevi Etki Alanında Oluşan Mimari Yapılaşma’’. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/7 (Bahar 2009), 263-305.
• Yavuz, Mehmet. “Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı’’. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/6 (Kış 2009), 306-322.
• Yavuz, Mehmet. “Sürmene-Gültepe Köyü Yukarı Kefeli Mahallesi Camii ve Şadırvanı’’ Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/31 (2014), 498-515.
• Yıldırım, Enbiya. “Dereyurt Köyü Tarihi Camii’’. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu, ed. Şenol Saylan – Betül Saylan. 2/1115-1146. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Zorlu, Tülay. “Doğu Karadeniz Ahşap Camilerinde Restorasyon: Dernekpazarı Taşçılar Köyü Camii ve Medresesi Örneği’’. Vakıflar Dergisi 32 (2009), 181-212.