Hamdullah el-Müstevfî’nin Nüzhetü’l-kulûb’una Göre Nizârî İsmâilîler/Bâtınîler

Year 2023, , 1 - 23, 30.06.2023

Pınar Kaya Tan

https://doi.org/10.33201/iranian.1289746

Abstract

Hamdullah el-Müstevfî (ö. 740/1340’tan sonra) yalnızca tarih alanında değil; coğrafya ve kozmografya sahasında da eser telif etmiş, Ortaçağ’ın çok yönlü devlet adamı ve âlimlerindendir. Onun İslâm coğrafyacılığında müstesnâ bir yere sahip olan eseri Nüzhetü’l-kulûb, özellikle İran hakkında naklettiği oldukça zengin mâlûmatla da önemli bir boşluğu doldurmuştur. Müellif eserinde İran’ın köyleri, kasabaları, kentleri, dağları, ovaları, nehir ve diğer su kaynakları hatta mineral ve maden yataklarını anlatmıştır. Ayrıca bu coğrafyada eskiden beri yaşamış kavim ve topluluklar hakkında da açıklamalarda bulunmuştur. İran halkının siyasî tarihi, geçim kaynakları, malî durumu, dinî inançları, imar ve sanat faaliyetleri Hamdullah el-Müstevfî’nin yerleşkeleri anlatırken üzerine dikkatlice eğildiği hususlardandır. Böylece merkezî büyük kentlerden nispeten uzakta kalan bölgeler ve burada yaşayan insanlar hakkında kapsamlı bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır. Eserde kaydedilen ve İran coğrafyasında sıklıkla zikredilen topluluklardan biri de Nizârî İsmâilîler/Bâtınîlerdir. Her ne kadar coğrafî bir kaynak olsa da Nüzhetü’l-kulûb’da müellif, Nizârî İsmâilîlerden/Bâtınîlerden uzak kalmamış, zikrettiği yerleşim yerlerinin geçmişinde, onlara dair herhangi bir bilgiye rastlamışsa bu mâlûmata eserinde yer vermiştir. Bu çalışmada coğrafî kaynakların tarih bilimine nasıl katkı sağladığına bir örnek olacak şekilde Hamdullah el-Müstevfî’nin kayıtlarındaki Nizârî İsmâilîlere/Bâtınîlere dair bahisler tespit ve tercüme edilerek değerlendirilmiştir.

Keywords

Hamdullah el-Müstevfî, Nüzhetü’l-kulûb, Bâtınîler, İran, Alamut

Nizārī Ismāilīs/Bātinīs in Hamd Allāh al-Mustawfī’s Nuzhat al-Qulūb

Abstract

Hamd Allāh al-Mustawfī (d. after 740/1340) is one of the versatile statesmen and scholars of the Middle Ages, who has published works not only in the field of history but also in the fields of geography and cosmography. His work Nuzhat al-Qulūb, which has an exceptional place in Islamic geography has filled an important gap with the considerably rich information it conveys, especially about Iran. In his work, the author described Iran’s villages, towns, cities, mountains, plains, rivers and other water resources, even mine and mineral deposits. He has also made statements about the tribes and communities that has been living in this geography for a long time. The political history, livelihoods, financial situation, religious beliefs, construction and artistic activities, movements of ideas of the Iranian people are among the issues that Hamd Allāh al-Mustawfī carefully focused on while describing the campuses. Thus, he enabled us to have comprehensive information about the regions that are relatively far from the central big cities and the people living there. One of the communities recorded in the work and frequently mentioned in the Iranian geography is the Nizārī Ismāilīs/Bātinīs. Although it is a geographical source, the author of Nuzhat al-Qulūb couldn’t stay away from Nizārī Ismāilīs/Bātinīs and if he had any information about them in the past of the settlements he mentioned, he conveyed this in his work. In this study, as an example of how geographical sources contribute to the science of history, the mentions on the Nizārī Ismāilīs/Bātinīs in the notes of Hamd Allāh al-Mustawfī were identified, translated and evaluated.

Keywords

Hamd Allāh al-Mustawfī, Nuzhat al-Qulūb, Bātinīs, Iran, Alamūt

References

• Askari, N. (1380). Ferheng-i Merâgiyân-i sâkin-i Rûdbâr Alamut. Tahkîkât-ı Coğrafyâyî, (61), 108-118.
• Batır, İ. B. (2022). Orta çağın yitik şehri: Müslümanlar tarafından fethinden XII. yüzyıl başlarına kadar Errecân. Tarih Dergisi, (78), 1-25. https://doi.org/10.26650/iutd.1093940
• Bausani, A. (2002). İlhanlı hâkimiyeti zamanında İran’da din [Religion under the Mongols]. (Çev. M. Uyar). Tarih Araştırmaları Dergisi, 20(32), 223-231. https://isamveri.org/pdfdrg/D00119/2002_32/2002_22_32_BAUSANIA.pdf
• Belâzürî. (2013). Fütûhu’l-büldân (ülkelerin fetihleri). (Çev. M. Fayda). Siyer Yayınevi.
• Cüveynî. (2013). Tarih-i cihan güşa. (Çev. M. Öztürk). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Daftary, Farhad. (2005). İsmaililer tarihleri ve öğretileri. (Çev. E. Toprak). Doruk Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1990).
• Ebû İshâk es-Sâbî. (1987). Kitâbü’l-münteza’ mine’l cüzi’l-evvel mine’l-kitâbi’l ma’rûf bi’t-tâcî fî ahbâri’d devleti’d-Deylemiyye. İçinde (Nşr. W. Madelung), Ahbâru eʾimmeti’z-Zeydiyye fî Taberistân ve Deylemân ve Gîlân). Franz Steiner Verlag.
• Felix, W., & Madelung, W. (1995). Deylamites. İçinde Encyclopaedia Iranica (C. 7/4, s. 342-347). https://www.iranicaonline.org/articles/deylamites
• Gaube, H. (1986). Arrajān. İçinde Encyclopaedia Iranica (C. 2/5, s. 519-520). https://www.iranicaonline.org/articles/arrajan-medieval-city-and-province-in southwestern-iran-between-kuzestan-and-fars
• Hamdullah el-Müstevfî. (1389 hş.). Nüzhetü’l-kulûb. (Nşr. G. Le Strange). İntişârât-i asâtîr. (E. J. Brill 1915 tıpkıbasımı)
• Hamdullah el-Müstevfî. (1919). The geographical part of the Nuzhat al-Qulūb. (Çev. G. Le Strange). E. J. Brill.
• Hamdullah el-Müstevfî. (2018). Târih-i güzide. (Çev. M. Öztürk). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hodgson, M. G. S. (1968). The Ismāʻīlī state. Cambridge History of Iran (CHI), 5, 422-482. Cambridge University Press.
• İbn Havkal. (2017). 10. asırda İslâm coğrafyası. (Çev. R. Şeşen). Yeditepe Yayınları.
• İbnü’l-Belhî. (1921). Farsnâme. (Nşr. G. Le Strange & R. A. Nicholson). Cambridge University Press.
• İbnü’l-Esîr. (2022). el-Kâmil’de Selçuklular. (Çev. A. Özaydın). Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• İlhan, A. (1992). Bâtınîyye. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 5, s. 190-194). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İstahrî. (2020). Mesâlikü’l-memâlik ülkelerin yolları. (Çev. M. Ağarı). Ayışığı Kitapları.
• Ivanow, W. (1960). Alamut and Lamasar: Two medieval Ismaili strongholds in Iran. Ismaili Society.
• Kaya, P. (2008). Büyük Selçuklular döneminde Bâtınîler ile yapılan mücadeleler (Kayıt No. 262755) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Kaya, P. (2013). Sultan Sencer devrinde Bâtınîler ile yapılan mücadeleler. Tarih Dergisi, 58(2), 43-64. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/102237
• Le Strange, G. (2015). Doğu hilafetinin memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya) İslâm fetihlerinden Timur zamanına kadar. (Çev. A. Eskikurt-C. Tomar). Yeditepe Yayınları.
• Lewis, B. (1995). Haşişiler. (Çev. A. Aktan). Sebil Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1968).
• Lockhart, L. & M. G. S., Hodgson. (1986). Alamūt. İçinde The Encyclopaedia of Islam (Second Edition) (C. 1, s. 352-354). E. J. Brill.
• Mecîdî, İ. (1397 hş.). Deylemnâme (terceme ve tahlil çend metn-i kohen-i tarihî ve hünerî). İntişârât-i Mahmûd Afşar.
• Mehcûr, F. & Haldiyân, S. (1391). Berresî-yi bâ üstân şinâhtî kılâ-i Kuhistan. Mütâlaât-i bâ Üstân Şinâsî, 4 (2), 141-158.
• Minorsky, V. (1979). Mugan. İçinde Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi (C. 8, s. 446-450). Milli Eğitim Basımevi.
• Mîrhând. (1339 hş.). Ravzatü’s-safâʾ fî sîreti’l-enbiyâʾ ve’l-mülûk ve’l-hulefâʾ. (Nşr. Müessese-i Hayyâm ve İntişârât-ı Pîrûz). C. 4.
• Nâsır-ı Hüsrev. (2020). Sefernâme. (Çev. A. Naci Tokmak). Demavend Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1998). Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler (15-17. yüzyıllar). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Öz, M. (1993). Dâî. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 8, s. 420-421). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Öz, M. (1997). Hasan el-Alevî. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 16, s. 287). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özaydın, A. (1989). Alamut. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 2, s. 336-337). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özaydın, A. (1997a). Hamdullah el-Müstevfî. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 15, s. 454-455). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özaydın, A. (1997b). Hasan Sabbâh. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 16, s. 347-350). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özaydın, A. (2011). Târîh-i güzîde. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 40, s. 82-83). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2004). Merâga. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 24, s. 162-163). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Pezeşk, M. (2009). Jostanids. İçinde Encyclopaedia Iranica (C. 15/1, s. 44-46). https://www.iranicaonline.org/articles/jostanids
• Piyadeoğlu, C. (2012). Güneş ülkesi Horasan Büyük Selçuklular dönemi. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Râvendî. (1999). Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürûr: gönüllerin rahatı ve sevinç alâmeti. (Çev. A. Ateş). C. 2. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî. (1387). Cami’ü’-t-tevârih (Târîh-i İsmâilîyân). (Nşr. M. Rûşen). Mirâs-ı Mektûb.
• Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî. (2010). Cami’ü’-t-tevârih, Selçuklu Devleti. (Çev. E. Göksu-H. H. Güneş). Selenge Yayınları.
• Şeşen, R. (1998). Müslümanlarda tarih-coğrafya yazıcılığı. İslâm Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı (İSAR) Yayınları.
• Tan, M. (2017). Haşşâşîliğin Tarihsel Arka Planı-İsmâilî Devlet Yapılanması. Maarif Mektepleri.
• Willey, P. (2005). Eagle’s nest Ismaili castles in Iran and Syria. I. B. Taurus.
• Yâkūt el-Hamevî. (1397/1977). Muʻcemü’l-büldân. (Nşr. Dâru Sâdır). C. 4.
• Yaşaroğlu, H. (2018). Taberistan Zeydîleri. İlahiyat.
• Yazıcı, T. (1994). Deylem. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi (C. 9, s. 263-265). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Zahîrüddîn-i Nîsâbûrî. (2004). Selcûknâme (Nşr. A. H. Morton). E. J. W. Gibb Memorial Trust.