Erken Dönem Bir İbâzî Teorisyeni: Abdullah b. Yezîd el-Fezârî’nin (II. -III. yüzyıl) Kitâbü’t-tevhîd’i ve Kelâmî Perspektifi

Year 2021, Volume: 10 Issue: 4, 3959 - 3978, 30.12.2021

Bilal Taşkın

https://doi.org/10.15869/itobiad.1026356

Cited By: 2

Abstract

Dinlerin teşekkül süreçlerini takip eden gelişim dönemleri pek çok teolojik tartışmalara sahne olmuştur. İslam Dini’nin fikrî açıdan gelişim yaşadığı ve din içinde mezhepleşmenin başladığı ilk asırlarda Müslümanlar kendi aralarında muhtelif sebeplerle farklı teolojik tartışmalar yaşamışlardır. Bu tartışmalar İslam Dini içerisinde pek çok itikâdî mezhebin oluşmasını etkilemesinin yanı sıra tartışma konularına ilişkin yoğun bir telif faaliyetinin başlamasına da yol açmıştır. Bu faaliyetlerin sonucu olarak düşünce geleneğine kazandırılan eserlerin bir kısmı günümüze ulaşmıştır. İslam’da ilk teşekkül eden mezhepler arasında kabul edilen İbâzî Mezhebi’nin Kûfe’deki temsilcilerinden Abdullah b. Yezîd el-Fezârî’nin kelâmî problemler içeren eserleri de bu çalışmalar arasında yer alır. Fezârî’nin eserleri Wilferd Madelung ve Abdulrahman al-Sâlimî, Early Ibādī Theology: Six Kalām Texts by ʿAbd Allāh b. Yazīd al-Fazārī adıyla neşredilmiştir. Çalışmamızda Fezârî’nin hayatı ve mezhebî duruşu ve onun bahsedilen eserleri arasında yer alan İbâzî mezhebinin temel ilkelerinin açıklandığı Kitâbü’t-tevhîd’i incelenecektir. Amacımız İslam’ın ilk dönemlerinde, ana akım dışında kalan bir itikâdî mezhebin ilk dönem kaynakları üzerinden inanç esaslarını ortaya koymak ve Müslümanların inanç farklılıklarının oluşum aşamasında gündeme aldıkları problemleri otantik bir kaynak üzerinden serimlemektir. Görebildiğimiz kadarıyla soru cevap yöntemini merkeze alan eserinde Fezârî, iman, iman-amel, insanların inançlarına ve amellerine göre tasnifi, İbazî olmayan Müslümanlara (ehl-i kıble) nasıl davranılacağının ilkleri ve ilâhî sıfatlar gibi konuları ele almaktadır. Fezârî eserinde hem aklî hem de naklî delillere yer vermektedir. Kitâbü’t-tevhîd, klasik kelâm metinlerinde yer alan konu tertibine bağlı olmayıp İbâzî mezhebinin genel esaslarını önem sırasına göre aktarmaktadır. Eserinde açıkça bir mezhebi ya da kişiyi doğrudan hedef almayan Fezârî zaman zaman İbâzî mezhebi içinden ismini zikretmediği kişileri eleştirmektedir. İlaveten, Fezârî’nin eseri, güçlü diyalektik içeriğe sahip olmanın yanında, açık yalın bir anlatıma sahiptir.

Keywords

Mezhep, İbâzîlik, Fezârî, Kitâbü’t-tevhîd, Ehl-i kıble

An Early Ibâzî Theoretician: ʿAbd Allāh b. Yazīd al-Fazārī's (II.-III. century) Kitābü't-tawhīd and his Kalāmī Perspective

Abstract

The development periods following the formation processes of religions have been the scene of many theological debates. In the first centuries, when the Islam developed intellectually and the sectarianism began, Muslims had different theological discussions among themselves for various reasons. These debates not only affected the establishment of many religious sects in Islam, but also led to the beginning of an intense copyright activity on the topics of discussion. Some of the works which are the result of these activities, have survived to the present day. The Works contained theological problems and written by ʿAbd Allāh b. Yazīd al-Fazārī, who is one of the representatives of the Ibāzī Sect in Kufa, are also among these studies. Fezârî's works were published by Wilferd Madelung and Abdulrahman al-Sâlimî under the name Early Ibādī Theology: Six Kalām Texts by ʿAbd Allāh b. Yazīd al-Fazārī. In our study, Fazārī's life and sectarian stance and his Kitābü't-tawhīd, which is among his mentioned works, in which the basic principles of the Ibâzî sect are explained, will be discussed. Our aim is to reveal the principles of belief for a theological sect that was out of the mainstream in the early periods of Islam, through its early sources and to explain the problems that Muslims put on the agenda during the formation of differences of belief, through an authentic source. As far as we can see, Fezârî, in his work, deals with issues such as faith, faith-act, the classification of people according to their beliefs and acts, the principles of how to treat non-Ibādī Muslims (ahl-i Qibla) and divine attributes. Fezârî, who does not directly target a sect or a person in his work, sometimes criticizes the people of the Ibādī sect that he does not mention.

Keywords

Sect, Ibādī, al-Fazārī, Kitābü, Ahl-i Qibla

References

• Ağırakça, A. (1988). Abdülvehhâb b. Abdurrahman. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Akkuş, S. ve Doğruyol F. (2019). “Bir İbâzî Âlim Ebû Ya’kûb el-Vercelânî’nin ed-Delîl ve’l-Burhân’ı Bağlamında İbâzıyye’nin Temel Görüşleri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/39, 117-147.
• Ali Yahya Muammer. (1985). Ezvâ ’ale’l-İbâzıyye. yy.
• Ali Yahya Muammer. el-İbâziyye fî mevkebi’t-tarîh. Ummân: Mektebetü’z-zâmirî li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 2008.
• Amr b. Cumey‘. (2016). Mukaddimetü’t-tevhîd. Londra: Dârü’l-hikme.
• Amr Halîfe, N. (2001). Dirâsât ’ani’l-İbâzıyye. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslamî.
• Aytepe, M. (2019). Negatif Bir Dini Eleştiri Olarak ‘Tekfir’ Problemi ve Teolojik Bir Çözüm Olarak ‘Ehl-i Kıble’ Kavramı. Aytepe M. ve Karasu T. (ed.) İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı: Milletlerarası İlmî Toplantı. I/611-624. İstanbul: Ensar Yayınları.
• Câhız E. O. (2002). el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Dâru ve mektebetü’l-hilâl.
• Ebu Sa’d el-Âbî. (2004). Nesrü’düdrer fi’l-muhâzarât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye.
• Ettafeyyiş, M. (2001). Şerhu Akîdeti’t-tevhîd. Cezair: Cem’iyyetü’t-Türâs.
• Fezârî, A. (2014). Kitabü’l-fütyâ. Salimi A. Ve Madelung W. (ed.). Early Ibāḍī Theology. Leiden: Brill,.
• Fezârî, Abdullah b. Yezîd. (2014). Kitabü’t-Tevhîd fî ma’rifetillâh. Salimi A. Ve Madelung W. (ed.). Early Ibāḍī Theology. Leiden: Brill.
• Fığlalı, E. R. (1983) İbâdiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Fığlalı, E. R. (1999). İbâzıyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Halîlî, A. (2017). Şerhu Gâyeti’l-murâd. Ummân: el-Kelimetü’t-Tayyibe.
• Heyet. (2011). Mu’cemu Mustalahâti’l-İbâzıyye. Ummân: Vüzâratü’l-evkâf ve’ş-suûnü’d-dîniyye.
• Hizmetli, S. (1987) “İbâdilikte Azzabe”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/1, 285-301.
• Hizmetli, S. (1987). İbâdîlik’de Velâyet ve Berâet İnancı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1, 181-204.
• İbn Hazm. (1980). el-Fisal fi’l-mileli ve’l-ehvâi ve’n-nihal. Kahire: Mektebetü’l-hâncî.
• İbn Hazm. (1989). er-Risâletü’l-Bâhira. Dımeşk: Matbûatu mecma’i’l-luğati’l-’arabiyye,.
• İbnü’n-Nedîm. (1997). el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife.
• Kalhâtî, E. M. (1980). el-Keşfü ve’l-beyân. Ummân: Vüzâratü’t-Türâs el-Kavmî ve’s-Sekâfe.
• Kılavuz, U. (2016), Kuzey Afrika İbâzî Akidesi: Cenâvünî Örneği. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24(2), 71-123.
• Küdemî, E. M. (1985). el-İstikāme. Ummân: Vüzâratü’t-Türâs el-Kavmî ve’s-Sekâfe.
• Madelung, W. (2004). “Abdullah b. Yezîd el-Fezârî”. et-Tesâmuh. 5, 212-217.
• Madelung, W. Ve Salimi A. (2014). Early Ibādī Theology: Six Kalām Texts by ʿAbd Allāh b. Yazīd al-Fazārī. Leiden: Brill.
• Melşûtî, T. (2005). Usûlü’l-‘aşere ‘inde’l-İbâziyye. Ummân: Mektebetü’l-Cîl el-Vâ’id.
• Muhammed Kâbil. (2015). el-İbâzıyye ve ârâühüm el-kelâmiyye. İskenderiye: Dârü’l-Vefâ.
• Mus‘abî, A. (1986). Me‘âlimü’d-dîn. Ummân: Vüzâratü’t-Türâs el-Kavmî ve’s-Sekâfe.
• Osman, E. (1984). Kitabü’n-nûr. Ummân: Vüzâratü’t-Türâs el-Kavmî ve’s-Sekâfe.
• Önemli, K. (2015). Erken Dönem İbazî Kaynaklarında İbazîyye’nin Dini ve Siyasi Görüşleri. (Doktora Tezi). Dicle Üniversitesi.
• Sâlimî, A. (1989). Meşâriku envâri’l-’ukûl. ed. Abdurrahman Umeyra. Ummân: yy.
• Şemmâhî, E. A. (1987). Kitabü’s-siyer. Ummân: Vüzâratü’t-Türâs el-Kavmî ve’s-Sekâfe.
• Vârcelânî, E. A. (1997). ed-Delîl ve’l-burhân. Ummân: Vüzâratü’t-Türâs el-Kavmî ve’s-Sekâfe.