Silivrikapı Hadım İbrahim Paşa Camii’nin Plan Özellikleri ve Klasik Dönem Osmanlı Mimarlığı İçinde Benzer Örnekler Üzerine Bir Değerlendirme

Year 2019, Issue: 11, 101 - 140, 31.01.2019

Ayşe Denknalbant Çobanoğlu

Abstract

Silivrikapı Hadım İbrahim Paşa Camii (1551) Mimar Sinan’ın Mimarbaşı olduğu dönemde inşa edilmiş tek minareli, kare planlı, kubbeli bir
vezir yapısıdır. Cami, plan özellikleri dolayısıyla çeşitli araştırmalara konu olmuş, kubbesinin strüktürü açısından sekiz destekli camilerin
öncüsü olarak değerlendirilmiştir. Yapının harim mekânında, duvarlardan çıkıntılı olarak yerleştirilen payeler arasında sivri kemerli derin
nişler oluşmuş, bu şekilde iç mekânda kısmen de olsa bir genişleme sağlanmıştır. Kalın tutulan duvar payeleri yukarı doğru devam etmekte
ve köşelerdeki tromplara oturan kubbeyi taşımaktadır. Klasik Dönem Osmanlı Mimarlığı içinde, özellikle Mimar Sinan’ın mimarbaşı
olduğu ve ekolünün devam ettiği yıllardaki gelişim incelendiğinde benzer plan özelliklerine ve kubbeyi taşıyan strüktüre sahip yapılar
karşımıza çıkmaktadır. Silivrikapı Hadım İbrahim Paşa Camii’ndeki duvar payelerinin oluşturduğu sekizgen şemanın kubbeyi taşıma
sistemi; Kilis Canbolat Paşa Camii, Tokat Ali Paşa Camii, Diyarbakır Behram Paşa Camii, Halep Dukakinzade (Adiliye) Camii ve Halep
Behram Paşa Camii’nde de görülmektedir. Bu yapılarda duvara bitişen payeler üst örtüye kadar yükselmekte ve kubbeyi taşıyan strüktürü
oluşturmaktadır. Ancak alt sıra pencere hizasında bu plan tipine benzer gibi görülen ikinci bir grup yapı da ilk grup yapılarıyla karıştırılarak
aynı özellikler gösterdiği zannedilmektedir. Oysa bu yapılarda duvarlara çıkıntılı olarak yerleştirilen payelerin iç mekânda oluşturduğu
nişlerin üzerinde mahfil bulunmakta ve yukarıya doğru payeler devam etmemektedir. Dolayısı ile de esasında farklı plan ve iç mekân tesiri
gösteren bu yapılarda (Fatih Bali Paşa Camii, Kayseri Hacı Doğan Camii ve Bağdat Abdülkadir Geylani Camii) kubbe, diğer örneklerde olduğu
gibi ayakların da destek olduğu bir sistemle değil, pandantif ya da tromplarla duvarlar tarafından taşınmaktadır. Böylece, plan üzerinde
aynıymış gibi görünen ancak kubbeyi taşıma strüktürleri açısından farklı olan iki varyasyon karşımıza çıkmaktadır. Bu plan tipinin XVI.
yüzyılın ikinci yarısından itibaren Başkent İstanbul’da, Anadolu’da ve Osmanlı’nın hâkimiyetindeki eyalet merkezlerinde (Bağdat ve Halep)
çeşitli kereler karşımıza çıkması, bir dönem uygulama olarak tercih edildiğini göstermektedir.

Keywords

Osmanlı Mimarisi, 16. Yüzyıl, Silivrikapı Hadım İbrahim Paşa Camii, Sekiz Destekli Yapılar

An Evulation of Characteristics of The Plan of Silivrikapi Halil İbrahim Pasha Mosque and Similar Example in Ottoman Architecture

Abstract

Silivrikapı Hadım İbrahim Pasha Mosque (1551) was built as a vizier structure by Mimar Sinan during his tenure as Chief Architect and has
a single minaret and domes on a square layout plan. The mosque was characterized in several studies and concluded to be the pioneer of
mosques with eight buttresses in terms of dome structure. The inner space features deep niches with pointed arches between protruding
columns on the walls, which somewhat expand the space. The thick columns reach upwards to carry the dome placed on corner squinches.
Buildings with similar layout plans and dome-bearing structures are observed in the development of Classical Ottoman Architecture,
especially during the period of Mimar Sinan’s influence as the Chief Architect. Dome-bearing system of the octagonal column layout in
Silivrikapı Hadım İbrahim Pasha Mosque is also seen in the Canbolat Pasha Mosque in Kilis, the Behram Pasha Mosque in Diyarbakır, Ali
Pasha Mosque in Tokat, Dukakinzade (Al-Adiliyah) Mosque in Aleppo and Behram Pasha (Behramiyah) Mosque in Aleppo. The columns,
adjacent to the wall, ascend to the cover and form the dome-bearing structure. However, characteristics of a second group of structures
are mistaken for the former group at the lower window level. These structures have platforms on interior niches on the protruding columns
in the walls and the columns do not go up any further. Therefore, the domes of these structures (the Bali Pasha Mosque in Fatih, the Hacı
Doğan Mosque in Kayseri, the Abdul-Qadir Gilani Mosque in Baghdad) are carried by pendentives or squinches instead of a system also
supported by buttresses, seen in the aforementioned examples. Thus, there are two variations that appear to be similar on the layout plan
but differ in dome-bearing structures. The fact that this layout type is observed at various places from the second half of the 16th century
onwards in capital city Istanbul, Anatolia and the centers of other Ottoman provinces (Baghdad and Aleppo) indicates that the type was
preferred in practice for a period of time.

Keywords

Ottoman Architecture, 16. Century, Silivrikapı Hadım İbrahim Pasha Mosque, Dome Structure with Eight Buttresses

References

• AKÇIL HARMANKAYA, N. Çiçek, Mimar Sinan Camilerinde Sembolizm, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk İslam Sanatları Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul 2017.
• AKÇIL HARMANKAYA, N. Çiçek, Mimar Sinan Camilerinde Sembolizm, İstanbul 2018.
• AKİS, Metin, “İ. Hakkı Konyalı Armağanına Katkı: Kilis Sancağında Canbolat Oğulları Ailesinin Yönetimi”, Şehirlerin Sevdalısı İbrahim Hakkı Konyalı Armağanı, Konya 2015, s. 391-404.
• ALTUN, Ara, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, İstanbul 1988.
• ASLANAPA, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 1986.
• ATASEVER, Gülümser, Kilis’de Türk Mimari Eserleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Türk Sanatı Kürsüsü Lisans Tezi, İstanbul 1969.
• BATUR, Selçuk, “Osmanlı Camilerinde Sekizgen Ayak Şemasının Gelişmesi Üzerine”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, I, İstanbul 1968, s. 139-163.
• BAYRAK, Meral FERLİBAŞ, “Halep’te XVIII. Yüzyıla Ait Bir Vakıf Örneği: Vezir Osman Paşa Külliyesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 22, İstanbul 2010, s. 27-84.
• BEYSANOĞLU, Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi Akkoyunlular’dan Cumhuriyet’e Kadar, C. 2, Ankara 1996.
• CEZAR, Mustafa, “Türk Mimarisinde Kubbe”, Türkiyemiz, C. IX, S. 27, Ankara 1979, s. 32-38. DÜNDAR, Abdülkadir, Kilis’teki Osmanlı Devri Mimari Eserleri, Ankara 1999.
• ERDOĞAN, Meryem KAÇAN, “XVI. Yüzyılda Halep’te Bir Osmanlı Vakfı: Behram Paşa Külliyesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 22, İstanbul 2010, s. 1-26.
• EROĞLU, Süreyya, “Kilis Tekke (Canpolat Paşa) Camisi’nin Mimarisi ve Süslemesi”, 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu 25-27 Ekim 2017, Antalya 2017 (Bildiri kitabı baskıda).
• ERTUNGA, Alper, Kayseri Camileri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Türk İslam Sanatı Kürsüsü Lisans Tezi, İstanbul 1974.
• ERZİ İhsan, Camilerimiz Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1987.
• ESİN, Emel, “Türk Kubbesi (Gök-Türklerden Selçuklulara Kadar)”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, C. 3, Ankara 1971, s. 158-182.
• EYİCE, Semavi, “Ali Paşa Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1989, s. 430-431.
• EYİCE, Semavi, “İstanbul’da Bali Paşa Camii ve Mimar Sinan”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s. 507-524.
• EYİCE Semavi, “Bali Paşa Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1994, s. 27-28.
• EYİCE, Semavi, “İbrahim Paşa Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 21, İstanbul 2000, s. 341-343.
• GABRİEL, Albert L., Monuments Turcs d’Anatolie, Paris 1931, Anadolu’da Türk Anıtları Kayseri, Çev. M. Akif Tütenk, Haz. Faruk Yaman, Kayseri 2009.
• GÜNKUT, B., Diyarbekir Tarihi, Diyarbakır 1937.
• HADJAR, A., Historical Monuments of Aleppo, Translated by Khaled Al-Jbaili, Aleppo 2006.
• İŞMEN, Duran, Hadım İbrahim Paşa Külliyesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Mezuniyet Tezi, İstanbul 1966.
• JASSER Lamia; KHALAF, Salem; SABBAĞ, Abbas; MAMO, Adnan, Halep’te Osmanlı Döneminde İnşa ve Tadil Edilen Mimari Eserlerin Envanteri, Ed. Ahmet Özpay, H. İbrahim Yakar, Gaziantep 2010.
• KAFESÇİOĞLU, Çiğdem, “In Image of Rûm: Ottoman Architectural Patronage in Sixteenth Century and Damascus”, Muqarnas, V. 16, 1997, s. 70-96.
• KAZAN, Hilal, “İstanbul’da Bâli Paşa Vakfiyesi ve Yeni Bilgiler”, Vakıflar Dergisi, S. 29, Ankara 2005, s. 55-75.
• KONYALI, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi, İstanbul 1968.
• KUBAN, Doğan, Osmanlı Dini Mimarisinde İç Mekan Teşekkülü (Rönesansla Bir Mukayese), İstanbul 1958.
• KURAN, Aptullah, Mimar Sinan, Ankara 1987.
• MEİNECKE, Michael, “Syrian Blue and White Tiles of the 9th/15th Century”, Damaszener Mittellungen, 3, 1988, s. 203-214.
• MÜLAYİM, Selçuk, “Kubbe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 26, Ankara 2002, s. 300-303.
• NECİPOĞLU, Gülru, Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür, İstanbul 2013.
• OKÇUOĞLU, Tarkan, Anadolu Selçuklu Mescitlerinde Kubbeye Geçiş Alanının Değerlendirilmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995.
• OKÇUOĞLU, Tarkan, “Hadım İbrahim Paşa Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul 1994, s. 490-491.
• ÖNKAL, Hakkı, Anadolu Selçuklu Türbeleri, İstanbul 2015.
• RABY, J., “Diyarbakır, a Rival to İznik”, İstanbuler Mittelungen, 27/28, Tübingen, 1977-78, s. 439-459.
• SEÇGİN, Nuri, Tokat’taki Türk Mimari Eserleri, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Türk ve İslam Sanatları Programı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1993.
• SÖZEN, Metin, Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul 1971.
• TANMAN, M. Baha, “Hekimoğlu Ali Paşa Camii’ne İlişkin Bazı Gözlemler”, Aslanapa Armağanı, İstanbul 1996, s. 253-280.
• TEKİN, Kemal Hakan, Halep’teki Osmanlı Dönemi Dini Eserleri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Doktora Tezi, Kayseri 2008.
• TUNCER, Orhan Cezmi, “Batıda Merkezi Kubbe ve Koca Sinan’ın Mekân Kavramı”, Sanat Tarihi Yıllığı, S. 12, İstanbul 1983, s. 149-160.
• TUNCER, Orhan Cezmi, Diyarbakır Camileri Mukarnas Geometri Orantı, Diyarbakır 1996.
• ULUÇAM, Abdüsselam, “Bağdad’da Abdülkadir Geylanî (K. S.) Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, S. 20, Ankara 1988, s. 63-84.
• ULUÇAM, Abdüsselam, Irak’taki Türk Mimari Eserleri, Ankara 1989.
• UYSAL, Ali Osman, “Tokat’taki Osmanlı Camileri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, Ankara 1987, s. 313-364.
• YAZICI, Yalçın, Tokat’ta Osmanlı Devri Mimari Eserleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk İslam Sanatı Kürsüsü Lisans Tezi, İstanbul 1966.
• YENİŞEHİRLİOĞLU, Filiz, “Les Revetement de Ceramiques Dans Les Edifices Ottomans de Diyarbakır au XVI e Siecle”, Ars Turcica, Akten des VI. Inetrnalen Kongresses für Türksche Kunst, Münih 1987, s. 368-393.
• YETKİN, Suut Kemal, “Beylikler Devri Mimarisinin Klasik Osmanlı Sanatını Hazırlayışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 4, S. 3, Ankara 1955, s. 39-43.
• YETKİN, Şerare, “İstanbul Silivrikapı’daki Hadım İbrahim Paşa Camii’nin Çinilerindeki Özellikler”, Sanat Tarihi Yıllığı, S. 13, İstanbul 1988, s. 199-211.
• YÜKSEL, Aydın, Osmanlı Mimarisi: II. Bayezıd, Yavuz Selim Devri, İstanbul 1983.
• YÜKSEL, İ. Aydın, Osmanlı Mimarisinde Kânûnî Sultan Süleyman Devri (926-974/1520- 1566) İstanbul, C. VI, Ankara 2004.