Birgivî’ye Nispet Edilen Kelime-i Tevhîde Dair Lugaz’ın Asıl Müellifi ve Bu Lugaz Üzerine Yazılan Şerhler

Year 2023, Volume: 13 Issue: 2, 605 - 631, 28.09.2023

Aziz Ençakar

https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1219773

Abstract

Birgivî Mehmed Efendi (ö. 981/1573) eserlerinin birçoğunu toplumda gördüğü problemlere çözüm sunma adına telif etmiş, 16. yüzyıl Osmanlı Devleti’nin meşhur alimlerinden biridir. Birgivî’nin bu eserleri toplum nezdinde büyük itibar gördüğü gibi ilim adamları tarafından da yoğun bir ilgi ve rağbete mazhar olmuş; bu eserlerin birçoğuna şerh, hâşiye, nazım, ihtisar ve tercüme çalışmaları yapılmıştır. Eserleri bu denli meşhur olmuş pek çok büyük şahsiyet gibi Birgivî’ye de çeşitli sebeplerden dolayı kendisine ait olmayan eserler nispet edilmiştir. Son zamanlarda yapılan çalışmalarda bu eserlerin asıl sahibinin kim olduğu tespit edilmiş; bu sayede hatalı nispetler sebebiyle Birgivî’ye ait olduğu zannedilen görüşler tashih edilmeye başlanmıştır. Birgivî’ye nispeti hatalı olan bu eserlerden bir tanesi de Lugazü’l-Birgivî veya Risâletü’t-Tevhîd ismiyle bilinen, 6 cümlelik risaledir. Bu makalede öncelikle mezkûr risalenin metni değerlendirilmiş ve bu hatalı nispete kaynaklık eden şerhler tespit edilerek müellifleri, kütüphane bilgisi ve baş-son kısımlarıyla birlikte tanıtılmıştır. Son olarak da bu lugazın aslında İbnü’l-Arabî’nin (ö. 638/1240) el-Abâdile isimli eserinde, Abdullah b. Abdilbârî b. İsa ismini verdiği kurgu bir karakterin dilinden aktarıldığı ortaya konulmuştur.

Keywords

Lugaz, Birgivî, Risâletü’t-tevhîd, Lugazü’l-Birgivî, elMedârî, Abdullah b. Abdilbârî b. İsa (Kurgu Karakter)

The Original Author of the Lughaz Concerning Kalimah alTawhīd Attributed to Birgiwī and Commentaries on this Lughaz

Abstract

Birgiwī Mehmed Efendi (d. 981/1573) is one of the famous scholars of the 16th century Ottoman state who wrote many of his works to provide solutions to the problems he confronted in society. These works of Birgiwī were highly respected by society and attracted great interest and demand from scholars. Many of these works have been topics of further study including commentaries, glosses, naẓm, abridgments, and translations. Like many charismatic figures whose works became so famous, Birgiwī was given credit for work that was not his. Recent studies identified the original owner of these works, and began to correct the views that were thought to be Birgiwī’s due to erroneous attribution. One of these erroneously attributed works is a short 6-sentence treatise known as Lughaz al-Birgiwī or Risālat al-Tawḥīd. In this article, the text of this treatise is evaluated and the commentaries that are the source of this erroneous attribution are identified and introduced together with their authors, library information and beginning and end parts. Finally, it is shown that the lughaz was actually narrated by Ibn al-ʿArabī in his work al-Abādila, through the saying of a fictional character named ʿAbdullāh b. ʿAbd al-Bārī b. ʿIsā.

Keywords

Lughaz, Birgiwī, Risālat al-tawḥīd, Lughaz al-Birgiwī, al-Madārī, ʿAbdullāh b. ʿAbd al-Bārī b. ʿIsā

References

• Akifzâde, Abdurrahim b. İsmail b. Akif el-Amasi, el-Mecmû‘ fi’l-meşhûd ve’l-mesmû‘, İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi 2527, 1b-114b. google scholar
• Aktepe, Mehmet Münir, “Hekimoğlu Ali Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 17/166-168. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. google scholar
• Akvîrânî Kara Halîl b. Mehmed, İcazetnâme-i Mustafa Efendi b. Mehmed, Çorum: Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 5536, 15b-16a. google scholar
• Akvîrânî Kara Halîl b. Mehmed, İcâzetnâme-i Seyyid Ömer el-Harpûtî, Ankara: Milli Kütüphane, FB 543, 5b-6a. google scholar
• Akvîrânî Kara Halîl b. Mehmed, Şerhu eczâi’l-kaziyye, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hüdai Efendi, 1820, 1a-1a. google scholar
• Akvîrânî, Kara Halîl b. Mehmed, Şerhu Mukaddimati’l-erbaa, İstanbul: Nadir Eserler Kütüphanesi, AY1365, 1b-21b. google scholar
• alCumeyli, Ahmad Abd Abbas, ”َ َ الفيوضات النبوية في ح ّل األلغازر ِكِويَّة = شرح كلمة التوحيد, Ağrı İslami İlimler Dergisi (AGİİD), 11 (Aralık 2022), 89-122. https://deِrgiِpark.org.tr/en/download/article-file/2697087 google scholar
• Arslan, Ahmet Turan, İmam Birgivî: Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, İstanbul: Seha Neşriyat, 1992. google scholar
• Atâî, Nev’îzâde Atâullâh b. Yahyâ, Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şekâik (Zeyl), nşr. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989. google scholar
• AtaU, Atatürk Üniversitesi, Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Arif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu, Erişim 8 Aralık 2022. http://ispirli.atauni.edu.tr/site/?sayfa=m-arif-efendi-kimdir google scholar
• Atsız, Hüseyin Nihal, İstanbul Kütüphanelerine Göre Birgili Mehmed Efendi (929-981=1523-1573) Bibliyografyası, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1966. google scholar
• Bağdatlı, İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifln ve âsâru’l-musannifm, nşr. Kilisli Rifat Bilge -İbnülemin Mahmud Kemal İnal. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1955. google scholar
• Berat, Can Muhammet, “Musa b. Ahmed’in Şerhu Risâletü’t-Tevhîd Eseri”, Niğdeli Âlimler Eserler ve Düşünceler, edi. A. İskender Sarıca, Ahmet Vural, Hicret Karaduman, 277-284. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022. google scholar
• Bursalı, Mehmed Tahir, Osmamlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333. google scholar
• Birgivî Mehmed Efendi, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s-sîretü’l-Ahmediyye, thk. Muhammed Rahmetullah Hâfız Muhammed Nâzım en-Nedvî, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1436/2015. google scholar
• Canatar, Mehmet. Müverrih Cemâbî Mustafa Efemdi ve Cemâbî Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993. google scholar
• Çelebi, İlyas, “Lâlezârî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 27/89-90. Ankara: TDV Yayınları, 2003. google scholar
• Çetres Recai - Gömbeyaz, Kadir, “İzmitli Müderris İbrahim b. Ali ve Birgivî’nin Lugaz’i Üzerine Şerhi”, ed. Sefer Yavuz - Ali Kaya, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019. google scholar
• Durmuş, İsmail, “Lugaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 27/221-222. Ankara: TDV Yayınları, 2003. google scholar
• Durmuş Özbek, “Melek ve Cins Risalesi”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi ‘98, 8 (1999), 87-110. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/184545 google scholar
• Ençakar, Aziz, Birgivî Mehmed Efemdi’mim Sarf İlmime Dair Görüşleri ve Kifayetü’l-Mübtedî İsimli Eserimim Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020. google scholar
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn, el-Abâdile, thk. Abdülkadir Ahmed Ata. Ezher: Mektebü’l-Kâhire, 1389/1969. google scholar
• Kanbûr, Mehmed el-Antâkî, Tecdîd-i îmâm risâlesime reddiye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mihrişah Sultan, 220, 108-109a. google scholar
• Kaylı, Ahmet. A Crıtıcal Study of Birgivî Mehmed Efemdi’s (d. 981/1573) Works amd Their Dissemimatiom im Mamuscript Form. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010. google scholar
• Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu‘cemü’l-müellifîm terâcimu musammifî’l-kütübi’l-Arabiyye Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993. google scholar
• Lâlezârî Mehmed Tâhir, el-Yâkûtetü’l-hadra, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hafîd Efendi, 124, 15b-25b. Lâlezârî Mehmed Tâhir, el-Yâkûtetü’l-hadra, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hafîd Efendi, 130, 10b-15b. Lekesiz, Hulusi, XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimi Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi, Birgivî google scholar
• Mehmet Efendi ve Fikirleri, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 1997. Maksûd Efendi, Şerhu’r-Risâleti’t-Tevhîdiyye, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3668, 111a-111b. Maksûd Efendi, Şerhu’r-Risâleti’t-Tevhîdiyye, İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Arabî. 4354, 194a. google scholar
• Martı, Huriye, Birgivî Mehmed Efendi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011. google scholar
• Medârî, İbrahim b. Mustafa el-Halebî el-Medârî, el-Lüm‘a fi’l-hudûs ve’l-kıdem ve’l-kazâ ve’l-kader ve tahkîki’t-teklîf, thk. Münzir Şeyhhasan, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1444/2022. google scholar
• Müstakîmzâde, Süleyman Sadeddîn, Hulâsatü’l-Hediyye, İstanbul: Nadir Eserler Kütüphanesi, TY6698, 133a. google scholar
• Nalbantzâde, Ali b. Abdilfettâh el-Ezenî, en-Necât ani’t-taklîd fî şerhi Risâleti’t-tevhîd, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1017, 220b-222b. google scholar
• Özşenel, Mehmet, “Sindî, Muhammed b. Abdülhâdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37/246. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. google scholar
• Sarıca, A. İskender vd. (ed.). Niğdeli Âlimler Eserler ve Düşünceler. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022. google scholar
• Sindî, Ebü’l-Hasen es-Sağîr, İnbâü’l-enbâ fî hayâti’l-enbiyâ, thk. Abdullah el-Fehîmî es-Sindî, Amman: Dâru’l-Feth, 2022. google scholar
• Sindî, Ebü’l-Hasen es-Sağîr, el-Füyûzâtü’n-Nebeviyye fî Halli’l-Elğâzi’l-Birgiviyye, Ankara: Milli Kütüphanesi, Adnan Ötüken, 4734, 1b-2b. google scholar
• Turan, Ahmet Nezihi, “Şanlıurfa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 38/336-341. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. google scholar
• Yayla, Mustafa, “Hâdimî, Ebû Saîd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 15/24-26. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. google scholar
• Yıldız, Sakıb, “Akkirmânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2/270. İstanbul: TDV Yayınları, 1989. google scholar Yüksel, Emrullah, Mehmed Birgivî’nin Dinî ve Siyasî Görüşleri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011. google scholar