Military Ranks and Titles From Old Turkic to Middle Turkic

Year 2018, Volume: 58 Issue: 1, 155 - 173, 14.06.2018

Fikret Turan

Abstract

This study determines the military-administrative ranks and titles in Old and Middle Turkic texts beginning with the Köktürk Inscriptions, monuments bearing the first known Turkic written alphabet and the Old Uighur documents created afterwards. It also aims to demonstrate how this system of military ranks and titles was transformed in Karakhanid, Khwarezm-Kipchak and Chaghatayid Turkic as the idioms of the first Islamic period of Turkic. In this context, it is established that in Old Turkic, the majority of the ranks and titles were of Turkic origin and only a limited number of the related vocabularies were of Chinese, Sanskrit and Iranian. This situation changed as Arabic and Persian words appeared in Kutadgu Bilig (11th century) for the first time as the first literary Islamic-Turkic work and as their number grew and replaced many Old Turkic ranks and titles in the following Khwarezm-Kipchak period during the 14-15th centuries. In addition to Arabic and Persian loanwords, many Mongolian words were also used in Chaghatay Turkic, which became an advanced literary Turkic idiom in the second part of the 15th century, and all these lexical items consequently created a rich military terminology in that period.

Keywords

Ranks and Titles, Old Turkic, Middle Turkic, History of the Turkish Language, Turkish Military Terminology

Eski Türkçeden Orta Türkçeye Askeri Rütbe ve Unvanlar

Abstract

Bu çalışmanın amacı Türkçenin ilk yazılı belgeleri olan Köktürk Yazıtları ile devamında oluşan Eski Uygurca ile yazılmış Eski Türkçe dönemi metinlerde askeri-idari rütbeler ile unvanların neler olduğunu belirlemek ve bu rütbe ve unvanların İslami dönem Türk lehçeleri olan Karahanlı, Harezm-Kıpçak ve Çağataycadan oluşan Orta Türkçe metinlerinde nasıl bir değişime uğradığını incelemektir. Bu bağlamda, büyük çoğunluğu Türkçe kökenli rütbe ve unvanlardan oluşan Eski Türkçe metinlerinde sınırlı sayıda Çince, Sanskritçe ve İrani dillerden geçen kelimelerin bulunduğu görülür. Türkçenin İslam medeniyeti içinde oluşturduğu ilk edebi metni olan Kutadgu Bilig’in yazıldığı Karahanlıca dönemiyle Arapça ve Farsça rütbe ve unvanların Türkçeye girdiği ve bu durumun 14-15. yüzyıllarda yazılmış Harezm ve Kıpçak dönemi metinlerde iyice belirginleşerek Eski Türkçe birçok rütbe ve unvanı unutturduğu gözlemlenir. 15. yüzyılın ikinci yarısında klasik bir edebiyat dili haline gelen Çağatay Türkçesinde Arapça ve Farsçanın yanı sıra Moğolcadan geçen birçok rütbe, unvan ve askeri sınıf ve görev ismi yaygınlık kazanır ve oldukça gelişmiş bir askeri terminolojiye dönüşür.

Keywords

Rütbe ve Unvanlar, Eski Türkçe, Orta Türkçe, Türk Dili Tarihi, Türkçe Askeri Terminoloji

References

• ARAT, Reşid Rahmeti. 2007. Yusuf Has Hacip - Kutadgu Bilig I: Metin, 5. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ---, 1992. Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki, Atabetü’l-Hakayık, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ---, 1985. Yusuf Has Hâcib - Kutadgu Bilig II: Çeviri, 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ---, 1979. Kutadgu Bilig III: İndeks, Yayına Hazırlayanlar: K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Yüce, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• ---, 1942. “Uygurlarda Istılahlara Dair,” Türkiyat Mecmuası, cilt 7, s. 56-94.
• ATA, Aysu. 1998. Nehcü’l-Ferādīs III, Dizin-Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• AYAZLI, Özlem. 2012. Altun Yaruk Sudur VI. Kitap, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• AYDIN, Erhan. 2015. Orhon Yazıtları, Konya: Kömen Yayınları.
• ---, 2011. “Yenisey Yazıtlarında Geçen Unvanlar ve Unvan Niteleyicileri,” Belleten 2011-2, s. 5-26.
• BATTAL, Aptullah. 1988. İbni-Mühennâ Lûgati, 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• BODROGLİGETİ, A. J. E. “A Glossary to the Rylands Eastern Turkic-Persian Versified Vocabulary,” Ural-Altaische Jahrbücher, cilt 53 (1981), s. 1-65.
• BOMBACİ, Alessio. 1976. “On the Ancient Turkish Title Šadapït,” Ural-Altaische Jahrbücher, cilt 48, s. 32-41.
• ---, 1974. “On the Ancient Turkish Title ‘šaδ’,” Gururājamañjarikā. Studi in Onore di Giuseppe Tucci, Napoli, s. 167-193.
• ---, 1970. “On the Ancient Turkic Title Eltäbär,” Proceedings of the IXth Meeting of the Permanent International Altaistic Conference, Naples, s. 1-66.
• BOROVKOV, A. K. 2002. Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar), Çeviren: H. İ. Usta & E. Amanoğlu, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• CAFEROĞLU, Ahmet. 1984. Türk Dili Tarihi I-II, 3. Baskı, İstanbul: Enderun.
• ---, 1968. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• ---, 1931. Abū Hayyān: Kitāb al-İdrāk li-Lisān al-Atrāk, İstanbul.
• CLAUSON, Sir Gerard. 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• ---, 1960. Sanglax – A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān, London: Trustees of the E. J. W. Gibb Memorial.
• COURTEİLLE, M. Pavet de. 1870. Dictionnaire Turk-Oriental, destiné principalement à faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d’Aboul-Gâzi et de Mir-Ali-Chir-Nevâï, Paris: Imprimerie Impériale.
• DANKOFF, Robert. James KELLY. 1985. Mahmūd al-Kāšγarī - Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), 3 cilt, Cambridge: Harvard University.
• DEVELLİOĞLU, Ferit. 1997. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 14. Baskı, Ankara: Aydın Kitabevi.
• DOBROVİTS, Mihály. 2011. “Göktürk ve Uygurlar’da Buyruḳ Terimi ve İdari Fonksiyonları,” Belleten 2011-1, s. 7-15.
• ---, 2005. “The Tölis and Tarduš in Old Turkic Inscriptions,” The Black Master: Essays on Central Eurasia in Honor of György Kara on His 70th Birthday, Editörler: S. Grivelet, R. I. Meserve, A. Birtalan, G. Stary, Wiesbaden: Harrassowitz, s. 33-42.
• DOERFER, Gerhard. 1963-1975. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen unter besonderer Berücksichtigung älterer neuperisischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit, cilt I-IV, Wiesbaden: F. Steiner.
• DONUK, Abdülkadir. 1988. Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler, İstanbul: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü.
• EBERHARD, W. 1945. “Bir Kaç Eski Türk Unvanı Hakkında,” Belleten 9/35, s. 319-340.
• EKER, Süer. 2007. Türk Dil Bilimi Bakımından Tarihi Askeri Terminoloji, Ankara: Grafiker.
• ---, 2006. “Sü ve Sü ile Yapılan Tarihî Askerî Terimler Üzerine Disiplinlerarası Bir İnceleme,” Türkbilig 2006/12, s. 104-133.
• ERASLAN, Kemal. 2012. Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ---, 1999. Mevlâna Sekkâkî Divanı, Ankara: Türk Dl Kurumu.
• EREN, Hasan. 1999. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• ERGİN, Muharrem. 1996. Orhun Abideleri, 20. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ERKOÇ, Hayrettin İhsan. 2008. Eski Türklerde Devlet Teşkilatı (Göktürk Dönemi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
• GOLDEN, Peter B. (Editör). 2000. The King’s Dictionary: The Resulid Hexaglot, Fourteenth Century Vocabularies in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol, Leiden: Brill.
• GÖMEÇ, Sadettin. 2008. “Şadapıt Unvanı Hakkında,” Prof. Dr. Işın Demirkent Anısına, Editörler: A. Özaydın, F. Başar, E. Altan, B. Küçüksipahioğlu, M. Kesik, İstanbul: Dünya Yayıncılık, s. 417-420.
• GULCALI, Zemire. 2013. Eski Uygurca Altun Yaruk Sudurdan ‘Aç Bars’ Hikayesi, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GÜL, Ekrem. 2014. “Babürname’de Geçen Askeri Terimler Üzerine,” Belleten 2014-62-1, s. 27-103.
• GÜLENSOY, Tuncer. 1974. “Eski ve Orta Türkçede Moğolca Kelimeler ve Moğolca-Türkçe Müşterek Kelimeler Üzerine Notlar,” Türkoloji Dergisi, C.VI/1. s. 235-259.
• GÜNDÜZ, Şinasi. 2003. “Maniheizm,” DİA, cilt 27, s. 575-577.
• GÜRSOY-NASKALİ, Emine & M. DURANLI. 1999. Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Györffy, G. 1960. “Die Rolle Des Buyruq in Der Alttürkischen Gesellschaft,” Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, cilt 11, no 1/3 (1960), s. 169-179.
• HAMBLY, Gavin R. G. & Catherine B. ASHER. 1994. “Delhi Sultanate,” Encyclopedia of Iran, cilt VII, Fasikül 3, s. 242-250.
• HAMİLTON, James Russell. 1998. İyi ve Kötü Prens Öyküsü, çeviren: Vedat Köken, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• IRVİNE, William. 1903. The Army of the Indian Moghuls: Its Organization and Administration, London: Luzac & Co.
• KAÇALİN, Mustafa S. 2011. Niyāzî: Nevȃyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar El-Luġātu’n- Nevā’iyye ve‛l-İstişhādatu’l-Caġātā’iyye, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KARA, Funda. 2011. Zebân-ı Türkî (Kelür-Nâme): İnceleme, Metin, Dizin, Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• KARAAĞAÇ, Günay. 1997. Lutfi Divanı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi. 1989. Seyf-i Sarāyī, Gülistan Tercümesi, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KARASOY, Yakup. 1998. Şiban Han Divanı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaşgarlı Mahmut. 1999. Divanü Lûgat-it-Türk: Tercümesi ve Dizini, 4 cilt, Çeviren: Besim Atalay, 4. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KAYA, Ceval. 1994. Uygurca Altun Yaruk, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kelimetullah Ḫwāce Pādişāh. 1253/1837. Nisāb-i Ḳutbiyye, British Library Or. 404, s. 93a-110a. (Yayımlanmamış el yazması)
• KETEN, Raci. 1939. Kırım Han Yarlıkları Üzerinde Araştırmalar, İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü (Yayımlanmamış Dönem Çalışması, Travay)
• KİK, Ayşe. 2007. Zafer-Nâme-i Emîr Temür, 1a-50b Varaklar, İnceleme-Metin-Dizin, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
• KLJAŠTORNYJ, Sergej G. & Vladimir A. LİVŠİC. 1972. “ The Sogdian Inscription Of Bugut Revised,” Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, cilt XXVI ( 1 ), s. 69-102.
• Komisyon. 1972. Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KORMUŞİN, İ., E. MOZİOĞLU, R. ALİMOV, F. YILDIRIM. 2016. Yenisey – Altay – Kırgızistan Yazıtları ve Kâğıda Yazılı Runik Belgeler, Ankara: Bilgesu.
• KÖPRÜLÜ, Fuad. 1978. “Daruga,” MEB İA, cilt 3, 5. Baskı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s. 486-489.
• MACKERRAS, Colin. 1990. “The Uighurs,” The Cambridge History of Early Inner Asia, Editör: Denis Sinor, Cambridge: Cambridge University Press, s. 320-342.
• MANZ, Beatrice Forbez. 1985. “The Office of Darugha under Tamerlane,” Türklük Bilgisi Araştırmaları-Journal of Turkish Studies, cilt 9, s. 59-69.
• MENGES, Karl H. 1995. The Turkic Languages and Peoples: An Introduction to Turkic Studies, 2nd, Revised edition, Wiesbaden: Harrassowitz.
• NECİP, Emir Necipoviç. 1995. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Rusçadan çeviren: İklil Kurban, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖLMEZ, MEHMET. 1997. “Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler 2,” Türk Dilleri Araştırmaları 7, S. 175- 186.
• ÖLMEZ, Zuhal. 2007. “Mongolian Loanwords in the Classical Chagatay Period,” Türk Dilleri Araştırmaları, Festschrift in Honor of András J. E. Bodrogligeti, Editör: Kurtuluş Öztopçu, cilt. 17, s. 229-236.
• ---, 1996. Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü), İstanbul: Simurg.
• ÖZYETGİN, A. Melek. 2001. Ebū Hayyān – Kitābu’l-İdrāk li-Lisāni’l-Etrāk, Ankara: KÖKSAV.
• ---, 1996. Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerinin Dil ve Üslûp İncelemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• RAMSTEDT, G. J. 1951. “Alte türkische und mongolische Titel,” Journal de la Société Finno-Ougrienne 55/2, s. 59-82.
• RÖHRBORN, Klaus. 1971. Eine uigurische Totenmesse; Text, Übersetzung, Kommentar, (Berliner Turfantexte 2), Berlin, Akademie-Verlag.
• RYBATZKİ, Volker. 2000. “Titles of Türk and Uigur Rulers in the Old Turkic Inscriptions,” Central Asiatic Journal, vol. 44, no. 2, pp. 205-292.
• SARICA, Bedri. 2008. “Kutadgu Bilig’de Komutan Ve Ordunun Nitelikleri,” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 37, s. 87-105.
• SCHÖNİG, Claus. 2000. Mongolische Lehnwörter im Westoghusischeen, Turcologica 47, Wiesbaden: Harrassowitz.
• Seyyid Ḥabbeddīn. (tarih yok) Zubdetu’l-Esmāʾi’t-Turkiyye, British Library Or. 404, s. 79b-92b. (Yayımlanmamış el yazması)
• SHARMA, S. R. 1999. Mughal Empire in India: A Systematic Study Including Source Material, 3 cilt, New Delhi: Atlantic Publishers.
• STEINGASS, F. J. 1892. A Comprehensive Persian-English Dictionary, London: Routledge K. Paul.
• ŞEN, Serkan. 2017. Körüm Bitig: Eski Uygurca Fal Kitabı, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhârî. 1298/1880. Lügat-i Çağatay ve Türkî-yi Osmânî, İstanbul: Mihran Matbaası.
• ŞİRİN USER, Hatice. 2006. “Eski Türkçede Bazı Unvanların Yapısı Üzerine,” Bilig 36 (2006), s. 219-238.
• TEKİN, Şinasi. 1976. Maytrısimit, Ankara: Sevinç Matbaası.
• TEKİN, Talat. 2016. Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ---, 2008. Orhon Yazıtları, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ---, 2004. Irk Bitig- Eski Uygurca Fal Kitabı, Ankara: Öncü Kitap.
• ---, 1987. Tuna Bulgarları ve Dilleri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TEZCAN, Mehmet. 2012. “Yabgu Unvanı ve Kullanımı – Kuşanlardan İlk Müslüman Türk Devletlerine Kadar,” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi TAED, no 48 (2012), s. 305-342.
• TEZCAN, Semih. 1974. Das uigurische Insadi-Sūtra, (Berliner Turfantexte 3), Berlin: Akademie-Verlag.
• THACKSTON, Jr., W. M. 1993. Zahirüddin Muhammad Babur Mirza, Baburnama, cilt I-III, Cambridge: Harvard University.
• TOPARLI, Recep. Hanifi Vural. Recep Karaatlı. 2014. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TURAN, Fikret. 2006. “Doğu Türk Yazı Dili Edebi Çevresi: Harezm-Kıpçak, Mısır-Suriye ve Çağatay Sahası (XIII-XVIII. Yüzyıl),” Türk Edebiyatı Tarihi, cilt I, Editörler: Talât Sait Halman, Osman Horata, Yakup Çelik, Ramazan Korkmaz, Nurettin Demir, Mehmet Kalpaklı, M. Öcal Oğuz, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. s. 667-682.
• ---, 2002. “The Mamluks and Their Acceptance of Oghuz Turkish as Literary Language: Political Maneuver or Cultural Aspiration?,” Einheit und Vielfalt in der türkischen Welt. Materialien der 5. Deutschen Turkologenkonferenz, Universität Mainz, 4.-7. Oktober 2002, Editörler: Hendrik Boeschoten & Heidi Stein, Wiesbaden: Harrassowitz, s. 37-46.
• VÉLİAMİNOF-ZERNOF, V. de (Hazırlayan). 1869. Dictionnaire Djaghataï-Turc (El-Luġātu’n-Nevāʾiyye ve’l-İstişhādātu’l-Caġataʾiyye), Saint-Pétersbourg: Imprimerie de l’Académie Impériale des Sciences.
• TUTAR, Adem. İsmail Erdoğan. 2017. “Divânu Lugâti’t-Türk’te Yer Alan Bazı Askeri Kavramlar,” Journal of Islamic Research 28-1, s. 19-26.
• YUDAHİN, K. K. 1994. Kırgız Sözlüğü, 2 cilt, Çeviren: Abdullah Taymas, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• YÜCE, Nuri. 1988. Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ZİEME, Peter. 1996. Altun yaruq sudur, Vorworte und das erste Buch, (Berliner Turfantexte 18), Turnhout, Belgium: Brepols, 1996.