Likya Napları Bölgesinde Epijenik Buruk Düdeni ve Gümüşdere Obruğunun (Tavas, Denizli) Jeomorfolojik Özellikleri ve Gelişimi

Year 2023, Issue: 10, 91 - 109, 15.04.2023

Kadir Tuncer

https://doi.org/10.46453/jader.1233907

Abstract

Yüzey ve yeraltı karstının büyük derinliklere ulaştığı Toros Dağları karst kuşağının batısında gelişmiş olan Buruk Düdeni ile aslında bir çökme dolini olan Gümüşdere Obruğu, Denizli ilinin Tavas ilçesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Tektonik olarak aktif bir bölgede yer alan bu karstik şekiller, bindirme, faylanma, grebenleşme, yeraltı su zonlarının daha derinlere göçü, karst ve morfolojik taban düzeylerinin derinleşmesine bağlı olarak çok kökenli-çok dönemli jeomorfik gelişimi karakterize ederler. Her iki karstik şekil de bu çok dönemliliği karakterize eden morfolojik şekil ve yapıları barındırmaktadır. Bu özelliklerin ortaya çıkartılması ve kullanım imkanlarının değerlendirilmesi adına düden ve obruk ayrıntılı bir şekilde etüd edildi. Bunun için düden ve obrukta, doğrultu ve eğim değerleri ölçüldü; taban uzunlukları, sağ-sol genişlikleri ve tavan mesafeleri lazer metreyle ölçüldü. Tüm bu ölçüm değerlerine göre düden mağara ve obruğun planları çıkartıldı, enine ve boyuna kesitleri çizildi. Ayrıca düden mağaranın iklim özelliklerini tespit edebilmek için sıcaklık ve bağıl nem değerleri ile değişik gazların (O2, CO, H2S, CH4) değerleri ölçüldü. Yapılan bu ölçümler sonucunda Buruk Düdeni, ılıman ve nemli bir havaya sahiptir; boğucu ve zehirleyici herhangi bir gaz fazlalığına veya azlığına sahip değildir. Mağara içerisinde yapılan metrik ölçümlere göre düden mağara, 281 m toplam uzunluğa ve girişe göre -71,5 m son nokta derinliğe sahiptir. Ayrıca mağara yarı aktif ve fosil olmak üzere iki kattan oluşmaktadır. Mağaranın 99 metresi fosil kattan oluşmakta olup, bu kat girişe göre -58 metrede son bulmaktadır. Vadoz zonda gelişen mağara, gelişimin henüz başlarında gençleşmeye maruz kalmış ve içerisinden akan yeraltı deresi yatağına menderesler çizerek gömülmüştür. Bunu anahtar deliği morfolojisine sahip olmasıyla karakterize eder. Gümüşdere Obruğu ise Barz Polyesi’ne kuzeyden bağlanan flüvyo-karstik bir depresyonunun batı yamacında gelişmiştir. Obruk, oldukça karstik özellikte olan kireçtaşı içerisinde polyenin oluşum döneminin başlarında gelişmeye başlayan bir mağaranın tavanının göçmesiyle oluşmuştur. Yöre halkı tarafından obruk diye isimlendirilen bu karstik çöküntü, bu oluşum şekliyle aslında anakaya çökme dolinidir. Sahip oldukları morfolojik özellikler, riskler ve doğal çevre özellikleri bakımından değerlendirildiğinde düden mağara turizm ve ya başka amaçlarla kullanıma uygun olmasa da obruk turizm açısından değerlendirilebilir.

Keywords

Buruk düdeni, Gümüşdere obruğu, epijenik mağara, çökme dolini, çok dönemli mağara

Supporting Institution

Yok

Project Number

Yok

Thanks

Mağara ve obrukta ölçümler alırken bana yardım eden öğrencilerim, Volkan Tavas ile Ömer Güdürü’ye ve arazide kolaylıklar sağlayan Derinkuyu köyü (Tavas) muhtarı Servet Küçükoğul’a teşekkür ederim.

Geomorphological characteristics and development of the epigenic Buruk swallow hole and Gümüşdere sinkhole (Tavas, Denizli) in the Lycian Nappes region

Abstract

Buruk swallow hole, which developed in the west of the Taurus Mountains karst belt, where surface and underground karst reaches great depths, and Gümüşdere sinkhole, which is actually a collapse doline, are located within the borders of Tavas district of Denizli province. These karst forms, located in a tectonically active region, characterize the polygenic-polycyclic geomorphic development due to thrusting, faulting, grebenization, deeper migration of groundwater zones, and deepening of karst and morphological base levels. Both karst shapes contain morphological shapes and structures that characterize this polycyclic. The swallow hole and the sinkhole were studied in detail in order to reveal these features and evaluate the possibilities of use. For this purpose, strike and slope values were measured in the swallow hole and sinkhole; floor lengths, right-left widths and ceiling distances were measured with a laser meter. According to all these measurement values, the plans of the swallow hole cave and the sinkhole were drawn, and their transverse and longitudinal sections were drawn. In addition, in order to determine the climatic characteristics of the swallow hole cave, the temperature and relative humidity values and the values of different gases (O2, CO, H2S, CH4) were measured. As a result of these measurements, Buruk swallow hole has a temperate and humid weather; It does not have any suffocating and toxic gas excess or less. According to the metric measurements made inside the cave, the swallow hole cave has a total length of 281 m and an endpoint depth of -71.5 m according to the entrance. In addition, the cave consists of two floors, semi-active and fossil. 99 meters of the cave consists of a fossil layer, which ends at -58 meters from the entrance. The cave, which developed in the vadose zone, was exposed to rejuvenation at the very beginning of the development and was buried by meanders in the underground stream bed flowing through it. It characterizes it by having a keyhole morphology. Gümüşdere sinkhole, on the other hand, developed on the western slope of a fluviokarstic depression connected to the Barz Polje from the north. The sinkhole was formed by the collapse of the ceiling of a cave that started to develop at the beginning of the formation period of the polje in the very karstic limestone. This karst depression, which is called a sinkhole by the local people, is actually a bedrock collapse doline with this formation. When evaluated in terms of their morphological features, risks and natural environment characteristics, the swallow hole cave can be evaluated in terms of sinkhole tourism, although it is not suitable for tourism or other purposes.

Keywords

Buruk swallow hole, Gümüşdere sinkhole, epigenic cave, callopse doline, polycyclic cave

Project Number

Yok

References

• Akdeniz, N. (2011). 1:100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları Denizli N22 paftası. Yayın no: 164. MTA Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi. Ankara: MTA Genel Müdürlüğü.
• Audra, P., & Palmer, A. P. (2011). The pattern of caves: Controls of epigenic speleogenesis. Morphologie, 17(4), 359-378. Doi:10.4000/geomorphologie.9571
• Aygen, T. (1984). Türkiye mağaraları (Turkish caves). Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları.
• Bakalowicz, M. (2004). The epikarst, the skin of karst. In: Jones, W. K., Culver, D. C., & Herman, J. S. (Eds) Epikarst. Special Publication 9. Charles Town, WV: Karst Waters Institute: 2(1), 16-22.
• Bögli, A. (1980). Karst hydrology and physical speleology. Springer-Verlag, Berlin Heidelberg New York. Doi:10.1007/978-3-642-67669-7
• Çapan, U. (1980). Toros Kuşağı ofiyolit masiflerinin (Marmaris, Mersin, Pozantı, Pınarbaşı ve Divriği) içyapıları, petrolojisi ve petrokimyalarına yaklaşımlar [Yayınlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniv. Yerbilimleri Enstitüsü.
• Elitez, İ., & Yaltırak, C. (2014). Çameli Havzası'nın Miyosen-Kuvaterner jeodinamiği, Burdur-Fethiye makaslama zonu (GB Türkiye). Türkiye Jeoloji Bülteni, 57(3), 41-67. Doi:10.25288/tjb.298714
• Erol, O. (1983). Türkiye'nin genç tektonik ve jeomorfolojik gelişimi. Jeomorfoloji Dergisi, (11), 1-22.
• Erol, O. (1993). Ayrıntılı jeomorfoloji haritalarının çizim yöntemleri. İstanbul Üniv. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni, (10), 19-39.
• Ersoy, Ş. (1989). Fethiye (Muğla)-Gölhisar (Burdur) arasında Güney Dağı ile Kelebekli Dağ ve dolaylarının jeolojisi [Yayınlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniv. Fen Bilimleri Enst.
• Ersoy, Ş. (1990). Batı Toros (Likya) naplarının yapısal öğelerinin ve evriminin analizi. Jeoloji Mühendisliği, (37), 5-16.
• Folk, R. L. (2004). Spectral subdivision of limestone types. In: Hamm, W. E. (Ed), Classification of carbonate rocks (s. 62-84). Tulsa: Memoirs of the American Association of Petroleum Geology.
• Ford, D. C., & Williams, P. W. (1989). Karst geomorphology and hydrology. London: Unwin Hyman.
• Geyssant, J. (2001). Geology of calcium carboate. In: Tegetoff, W. (Ed), Calcium carbonate: from the cretaceous period into the 21st century (s. 1-52). Springer Publishing Group.
• Gillieson, D. (1996). Caves: Processes, development and management. Oxford: Blackwell Publishers.
• Güldalı, N. (1983, Temmuz). Oluşumları, gelişimleri ve ekonomik değerleriyle: Mağaralar. Bilim Teknik Dergisi, 1-4.
• Işık, D., & Ökmen, G. (2013). Metan üreten mikroorganizmalar. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, 6(2), 79-85
• Klimchouk, A. B. (1995). Karst morphogenesis in the epikarstic zone. Cave and Karst science, 21(2), 45-50.
• Klimchouk. (2007). Hypogene speleogenesis: Hydrogeological and morphogenetic perspective (Special Paper no. 1). Carlsbad, NM: National Cave and Karst Research Institute.
• Klimchouk. (2012). Speleogenesis, hypogenic. In: Culver, D. C., White, W. B., Culver, D. C., & White, W. B. (Eds), Encyclopedia of caves (s. 748-765). Oxford, UK: Elsevier.
• Klimchouk. (2015). The karst paradigm: changes, trends and perspectives. Acta Carsologica, 44(3), 289–313. Doi:10.3986/ac.v44i3.2996
• Kopar, İ. (2008). Elmalı Mağarası (İspir-Erzurum). Fırat Üniv. Sosyal Bilimler Dergisi, 18(2), 71-90.
• Kopar, İ. (2009). Aladağlar'da (Orta Toroslar, Yahyalı-Kayseri) iki fosil mağara: Zindan-ı Köşk-1 ve Zindan-ı Köşk-2 mağaraları. Türk Coğrafya Dergisi, (53), 69-83.
• Kopar, İ. (2010). Aladağların (Orta Toroslar) Fosil Mağara Potansiyelinden Yeni Bir Kayıt: Kapuzbaşı Mağarası (Divrik Dağı). Türk Coğrafya Dergisi, (54), 31-42.
• Kranjc, A. (2013). Classification of closed depressions in carbonate karst. In: Shroder, J. F. (Ed), Treatise on karst geomorphology. Elsevier Academic Press.
• Nazik, L., Törk, K., Özel, E., Acar, C., & Tuncer, K. (2003). Türkiye mağaralarının envanter çalışmaları. Mağara ekosisteminin Türkiye'de korunması ve değerlendirilmesi - Sempozyum I (s. 91-102). Alanya, Antalya: Türkiye Tabiatını Koruma Derneği.
• Nazik, L., Poyraz, M., & Karabıyıkoğlu, M. (2019). Karstic landscapes and landforms in Turkey. In: Kuzucuoğlu, C., Ciner, A., & Kazancı, N. (Eds), Landscapes and landforms in Turkey (s. 181-196). Switzerland: Springer International Publishing.
• Nazik, L. (1989). Mağara morfolojisinin belirlediği jeolojik-jeomorfolojik ve ekolojik özellikler. Jeomorfoloji Dergisi, (17), 53-62.
• Nazik, L. (2003). Mağaraların oluşum ve gelişim özellikleri. Mağara Ekosisteminin Türkiye'de korunması ve değerlendirilmesi - Sempozyum I (s. 1-19). Alanya, Antalya: Türkiye Tabiatını Koruma Derneği.
• Nazik, L. (2005). Mağara nedir, nasıl oluşur? Ulusal mağara günleri sempozyumu (s. 1-17). Beyşehir, Konya: Türkiye Tabiatının Koruma Derneği.Nazik, L. (2008). Mağaraların araştırılma, koruma ve kullanım ilkeleri. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Yerbilimleri ve Kültür Serisi- 2.
• Nazik, L. (2018). Yeraltı karanlıklar dünyasının gizemli oluşumları: Mağaralar. Mavi Gezegen, (24), 20-36.
• Nazik, L., & Bayarı, S. (2018). Mağara zengini ülke: Türkiye. Mavi Gezegen, (24), 7-19.
• Nazik, L., & Poyraz, M. (2015). Türkiye karst morfolojisinde neotektoniğin rolü. İçinde: Bahadır, M., Uzun, A., & Zeybek, H. İ. (Eds), IV. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı (s. 203-213). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Nazik, L., & Poyraz, M. (2017). Türkiye karst jeomorfolojisi genelini karakterize eden bir bölge: Orta Anadolu Platoları Karst Kuşağı. Türk Coğrafya Dergisi, (68), 43-56. Doi:10.17211/tcd.910578
• Nazik, L., & Tuncer, K. (2010). Türkiye karst morfolojisinin bölgesel özellikleri. Türk Speleoloji Dergisi, Karst ve Mağara Araştırmaları, 1(1), 7-19.
• Öztürk, M. Z., Şimşek, M., Şener, M. F., & Utlu, M. (2018). GIS based analysis of doline density on Taurus Mountains, Turkey. Environmental Earth Sciences, 77(14), 1-13. Doi:10.1007/s12665-018-7717-7
• Pekcan, N. (2019). Karst jeomorfolojisi. Filiz Kitabevi.
• Palmer, A. N. (2007). Cave geology. Dayton, Ohio: Cave Books.
• Palmer, A. N. (2011). Distinction between epigenic and hypogenic maze caves. Geomorphology, (134), 9-22. Doi:10.1016/j.geomorph.2011.03.014
• Sener, M. F., & Ozturk, M. Z. (2019). Relict drainage effects on distribution and morphometry of karst depressions: A case study from Central Taurus (Turkey). Journal of Cave and Karst Studies, 81(1), 33-43. Doi:10.4311/2018ES0111
• Slabe, T., & Prelovšek, M. (2013). Rock features and morphogenesis in epigenic caves. In: Shroder, J. F. (Ed), Treatise on karst geomorphology (s. 172-185). Elsevier Academic Press.
• Şenel, M., Selçuk, H., Bilgin, Z. R., Şen, M. A., Karaman, T., Dinçer, M. A., Durukan, E., Arbas, A., Örçen, S., & Bilgi, C. (1989). Çameli (Denizli)-Yeşilova (Burdur)-Elmalı (Antalya) ve dolayının jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Rapor No: 9429.
• Şenel, M., Akdeniz, N., Öztürk, E. M., Özdemir, T., Kadınkız, G., Metin, Y., Öcal, H., Serdaroğlu, M., & Örçen, S. (1994). Fethiye (Muğla)-Kalkan (Antalya) ve kuzeyinin jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Rapor No: 9761.
• Şimşek, M., Doğan, U., & Öztürk, M. Z. (2020). Polyelerin sınıflandırılması ve Toroslardan örnekler. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (5), 1-14. Doi:10.46453/jader.733500
• Şimşek, M., Öztürk, M. Z., Doğan, U., & Utlu, M. (2021). Toros polyelerinin morfometrik özellikleri. Coğrafya Dergisi, (42), 101-119. Doi:10.26650/JGEOG2020-834461
• Taşkıran, H. (2018). Prehistorik arkeoloji ve mağaralar. Mavi Gezegen, (24), 62-68.
• Törk, K., Nazik, L., Özel, E., Tuncer, K., Acar, C., Kutlay, H., İnan, H., & Savaş, F. (2005). Türkiye mağaraları. Ulusal mağara günleri sempozyumu (s. 31-46). Beyşehir, Konya: Türkiye Tabiatını Koruma Derneği.
• Tuncer, K. (2018). Sakarya Nehri-Göynük Çayı-Çatak Çayı arasındaki sahanın karst jeomorfolojisi (1. Baskı). İstanbul: Kriter Yayınevi.
• Tuncer, K. (2021). Barz, Ovacık, Kızılca havzalarında (Denizli) karstifikasyonu belirleyen parametreler ve karstın gelişimi. Turkish Studies - Social Sciences, 16(4), 1621-1658. Doi:10.47356/TurkishStudies.51785
• Tuncer, K. (2021). Tektonik olarak karmaşık bir bölgede yer alan Barz Polyesi (Tavas, Denizli): Oluşumu, gelişimi ve jeomorfolojik özellikleri. Türk Coğrafya Dergisi, (77), 99-118. Doi:10.17211/tcd.910578
• Uzun, A., & Zeybek, H. İ. (1996). Akçakale mağarası (Gümüşhane). Türk Coğrafya Dergisi, (31), 39-53.
• Uzun, A., Aylar, F., & Gürgöze, S. (2020). The Hayat cave karst system (Samsun, Turkey). Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi / Journal of Geomorphological Researches, (5), 87-100. Doi:10.46453/jader.778432 Waltham T., Bell, F., & Culshaw, M. (2005). Sinkholes and subsidence. Chichester, UK: Springer-Praxis.
• White, W. B. (1984). Rate processes: Chemical kinetics and karst landform development. In: Fleur, R. G. (Ed), Groundwater as a geomorphic agent (s. 227-248). Boston: Allen & Unwin.
• Williams, P. (2004). Dolines. In: Gunn, J. (Ed), Encyclopedia of caves and karst science. New York and London: Fitzroy Dearborn.
• Williams, P. W. (2004). The epikarst: evolution of understanding. In: Jones, W. K., Culver, D. C. and Herman, J. S. (Eds), Epikarst. Special Publication 9. Charles Town, WV: Karst Waters Institute: 2 (1), 11-22.