Müzede Etkinlik Var: Oyuncak Müzesinde Uygulanan Eğitim Etkinliklerinin Çocukların Problem Çözme ve Sosyal Becerilerine Etkisi

Year 2023, , 34 - 51, 16.11.2023

Şeyma Sultan Bozkurt , Fatma Tezel Şahin

https://doi.org/10.51637/jimuseumed.1341365

Abstract

Araştırma, müze ortamında uygulanan eğitim etkinliklerinin 5-6 yaş grubu çocukların problem çözme becerilerine, sosyal becerilerine etkisini tespit etmek ve çocukların müze ile ilgili görüşlerini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Çalışma, hem nicel hem de nitel verilerin toplanarak analiz edildiği karma model ile tasarlanmıştır. Çalışma grubunu Malatya ili Yeşilyurt ilçesinde Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı bir ilkokul bünyesindeki anasınıfına devam eden, 5-6 yaş grubunda 18'i deney, 19'u kontrol grubu olmak üzere 37 çocuk oluşturmaktadır. Deney grubunda yer alan çocuklara 2 hafta okulda 8 hafta oyuncak müzesinde olmak üzere 10 hafta boyunca haftada iki gün eğitim etkinlikleri uygulanmıştır. Kontrol grubuna herhangi bir uygulama yapılmamış, anasınıfında kendi programlarına devam etmişlerdir. Veri toplama aracı olarak "Genel Bilgi Formu", "Sosyal Problem Çözme Becerileri Ölçeği", "Okul Öncesi Sosyal Beceri Değerlendirme Ölçeği Öğretmen Formu (OSBED)" ve "Çocuk Görüşme Formları", kullanılmıştır. Sonuç olarak deney grubunun sosyal problem çözme becerileri ve sosyal becerileri ön ve son test puanları ile deney ve kontrol grubunun ön ve son test puanları arasında deney grubu son test puanları lehine anlamlı farklılık olduğu tespit edilmiştir. Bu bulgular, oyuncak müzesinde uygulanan eğitim etkinliklerinin okul öncesi dönem çocuklarının sosyal problem çözme becerilerini ve sosyal becerilerini desteklediğini ortaya koymuştur. Ayrıca yapılan eğitim etkinlikleri sayesinde çocukların müzelere karşı bilgi ve farkındalıkları artmış ve müzeleri sevilen, gidilmek istenen yerler olarak değerlendirmişlerdir.

Keywords

Problem çözme becerileri, sosyal beceriler, okul dışı öğrenme ortamları, müzede eğitim, okul öncesi eğitim

References

• Abacı, O. (1999). Müze eğitimi. Sanatta Yeterlilik Tezi. Marmara Üniversitesi.
• Abacı, O. (2005). Erken çocukluk eğitiminde müzelerin yeri. M. Sevinç (Ed.), Erken çocuklukta gelişim ve eğitimde yeni yaklaşımlar 1 içinde (s. 106-115). Morpa Kültür.
• Abacı, O. ve Usbaş, H. (2010). Investigation of the effects of the program "utilization of the museums for pre-school education" on 6 year-old children. Procedia Social and Behavioral Sciences, 2(2), 1205-1209. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2010.03.173
• Acer, D. (2010). Erken çocukluk eğitiminde fiziksel ortam ve özellikleri. İ.H. Diken (Ed.), Erken çocukluk eğitimi içinde (s. 374-399). Pegem.
• Adıgüzel, Ö. H. (2000). Müze pedagojisinin Türkiye’deki yansımaları ve müzelerdeki yaratıcı drama uygulamaları. Müzecilikte Yeni Yaklaşımlar Küreselleşme ve Yerelleşme 3. Uluslararası Tarih Kongresi bildirileri, 1, 130-144.
• Ağgül Yalçın, F. & Yalçın, M. (2018). Okul öncesi öğretmenlerin okul öncesi eğitimin sorunlarıyla ilgili görüşleri: Ağrı ili örneği. İlköğretim Online, 17(1), 367-383. https://doi.org/10.17051/ilkonline.2018.413784
• Akgün, E., Yılmaz, M. ve Arık, B. (2017). Müze ortamında anne-çocuk etkileşimi: bir pilot çalışma. Mediterranean Journal of Humanities, 7(1), 15-24.https://doi.org/10.13114/MJH.2017.316
• Akman, B., Altınkaynak, Ş., Altınkaynak, Ş. Ö., Ertürk, H. G., & Gül, Ş. C. (2015). Okul öncesi öğretmenlerinin müze eğitimine ilişkin görüşleri. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 28(1), 97-115.
• Aktın, K. (2017). Okul öncesi dönemde müze eğitimi ile çocukların tarihsel düşünme becerilerinin geliştirilmesi. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(2), 465-486. http://dx.doi.org/10.17860/mersinefd.336734
• Anderson, D., Piscitelli, B., Weier, K., Everett, M. & Taylor, C. (2002). Children's museum experiences: identifying powerful mediators of learning. Curator: The Museum Journal, 45(3), 213-231.
• Arıkan, A. (2001). Yedi on iki yaş arası çocuklara çizgi film yöntemi ile müze eğitiminin verilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi.
• Arslan Karaküçük, S. (2008). Okul öncesi eğitim kurumlarında fiziksel/mekânsal koşulların incelenmesi: Sivas ili örneği. C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 32(2), 307-320.
• Atalay, N. (2011). İlköğretim 1. kademede müze eğitiminin görsel sanatlar kültürüne etkileri. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi.
• Aydal, M. (2009). Sabancı müzesi resim koleksiyonu ve Sabancı müzesinin ilköğretim 6-14 yaş seviyesindeki öğrencilerin eğitimine katkısı. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi.
• Aydoğan, Y. & Ömeroğlu, E. (2003). Erken çocukluk döneminde genel problem çözme becerilerinin kazandırılması. OMEP 2003 Dünya Konsey Toplantısı ve Konferansı Bildiri Kitabı 2, s. 458-468.
• Aysu, B. & Aral, N. (2016). Okul öncesi öğretmenlerinin öğrenme merkezleri hakkındaki görüş ve uygulamalarının incelenmesi. Kastamonu Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(5), 2561-2574.
• Barnes, T. N., Wang, F. & O’Brien, K. M. (2017). Meta‐analytic review of social problem‐solving interventions in preschool settings. Infant and Child Development, 27(5), 1-22. https://doi.org/10.1002/icd.2095
• Bernard Opitz, V., Sriram, N. & Nakhoda Sapuan, S. (2001). Enhancing social problem solving in children with autism and normal children through computer-assisted instruction. Journal of Autism and Developmental Disorders, 31, 377-384.
• Bolat Aydoğan, K. E. (2019). Bir eğitim ortamı olarak müzeler nasıl olmalıdır? sanat eğitimi ortamı olarak müzelerden beklentiler. Turkish Studies – Educational Sciences, 14(6), 2883-2910. http://dx.doi.org/10.29228/TurkishStudies.29183
• Bozdoğan, Y. K. & Sünbül, A. M. (2016). Ortaokul 7. sınıf öğrencilerinin ‘müze’ kavramına ilişkin geliştirdikleri metaforlar. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 28(31), 107-127.
• Bozkurt, Ş. S. & Tezel Şahin, F. (2020). Aile katılımının çok boyutlu yararları ve pandemi sürecinde önemi. 9.Uluslararası Sosyal Beşerî ve Eğitim Bilimleri Kongresi Tam Metin Bildiriler, 469-477.
• Bulut, Ü. & Atilla, U. (2017). Müze eğitiminin çocuğun görsel sanatlar eğitimine etkileri. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 7(3), 705-714.
• Büyüköztürk, Ş. (2018). Sosyal bilimler için veri analizi el kitabı istatistik araştırma deseni SPSS uygulamaları ve yorum. Pegem.
• Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. ve Demirel, F. (2016). Bilimsel araştırma yöntemleri. Pegem.
• Creswell, J. W. & Plano Clark, V. L. (2011). Designing and conducting mixed methods research (2 th ed.). CA: Sage.
• Çelik, N. & Daşcan, Ö. (2014). Son değişikliklerle okul öncesi eğitim programı ve etkinlik kitabı. Anı.
• Çerkez, S. (2011). Sosyal bilgiler dersinde müze eğitimine dayalı öğretim uygulamalarının öğrencilerin akademik başarısına ve tutumlarına etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu Üniversitesi.
• Dağal, A. B. & Bayındır, D. (2016). Okul öncesi dönem çocuklarla yapılan müze gezilerinin çocukların müzelere karşı olumlu duygu ve bilgi düzeylerine etkisi. Uluslararası Eğitim Bilimleri Dergisi, 3(6), 264-281. http://dx.doi.org/10.16991/INESJOURNAL.222
• Dereli, E. (2008). Çocuklar için sosyal beceri eğitim programının 6 yaş çocukların sosyal problem çözme becerilerine etkisi. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi.
• Dilli, R. (2017). Öğretmenlerin müzelerin öğrenme ortamı olarak kullanımına ilişkin görüşleri. Millî Eğitim Dergisi, 214, 303-316
• Dirim, A. (2004). Okul öncesi eğitimi. Esin.
• Erickson, H. H., Watson, A. R. & Greene, J. P. (2020). An experimental evaluation of arts field trips. (EDRE Working Paper No. 2020-03). Annenberg Institute at Brown University.
• Eti, İ. (2010). Drama etkinliklerinin okul öncesi eğitim kurumuna devam eden 5-6 yaş grubu çocukların sosyal becerileri üzerine etkisi. Yüksek Lisans Tezi. Çukurova Üniversitesi.
• Florick, L., Greene, J. P., Levenberg, R., & Pogue, R. (2021). The benefits of multiple arts-based field trips. Phi Delta Kappan, 102(8), 26-29. https://doi.org/10.1177/00317217211013933
• Freedman, M. R. (2010). A ‘‘healthy pizza kitchen’’ nutrition education program at a children’s health museum. Journal of Nutrition Education and Behavior, 2(5), 343-354. https://doi.org/10.1016/j.jneb.2010.01.012
• Frogner, L., Hellfeldt, K., Ångström, A. K., Andershed, A. K., Källström, Å., Fanti, K. A., & Andershed, H. (2022). Stability and change in early social skills development in relation to early school performance: A longitudinal study of a Swedish cohort. Early Education and Development, 33(1), 17-37. https://doi.org/10.1080/10409289
• Gülaçtı, F. (2010). Türkiye’de ve dünyada erken çocukluk ve okul öncesi eğitimi. S. Tümkaya & F. Gülaçtı (Eds.), Erken çocukluk eğitimi içinde (s. 2-15). Nobel.
• Gülay Ogelman, H. & Karakuzu, E. (2016). MEB 2013 okul öncesi eğitim programı’nda belirtilen öğrenme merkezlerinin uygulamaya yansımalarının incelenmesi: Aydın ili örneği. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2) , 73-98.
• Gür, Ç. & Koçak, N. (2018). The effect of TMPT program on pre-school children's social problem solving skills. Eurasian Journal of Educational Research, 73, 77-94. https://doi.org 10.14689/ejer.2018.73.5
• Hajovsky, D. B., Caemmerer, J. M. & Mason, B. A. (2022). Gender differences in children’s social skills growth trajectories. Applied Developmental Science, 26(3), 488–503. https://doi.org/10.1080/10888691.2021.1890592
• Hein, G. E. (2004). John Dewey and museum education. Curator, 4(47), 413-427. https://doi.org/10.1111/j.2151-6952.2004.tb00136.x
• Hornby, J. & Bobick, B. (2016). A survey of teen museum education participants and their parents. The Clearing House: A Journal Of Educational Strategies, Issues And Ideas, 89(4-5), 153-158. https://doi.org/10.1080/00098655.2016.1170458
• Hune, J. B. & Nelson, C. M. (2002). Effects of teaching a problem-solving strategy on preschool children with problem behavior. Behavioral Disorders, 27(3), 185–207. https://doi.org/10.1177/019874290202700302
• Ismail, N., Juhari, R., Madon, Z., Arshat, Z., Daud, M. N. & Azam, M. N. D. (2023). The use of scaffolding technique to improve children’s problem-solving skills. Journal for ReAttach Therapy and Developmental Diversities, 6(7s), 476-586.
• İnan, H. Z. (2011). Okul öncesi eğitim ve okul öncesi eğitim programı. F. Alisinanoğlu (Ed.), Okul öncesi eğitimde özel öğretim yöntemleri içinde (s. 1-22). Ankara: Pegem.
• Joseph, G. E. & Strain, P. S. (2010). Teaching young children interpersonal problem-solving skills. Young Expectional Children, 13(3), 28-40. https://doi.org/10.1177/1096250610365144
• Karaca, N.H., Şenol, F.B., Akyol, T. ve Can Yaşar, M. (2018). Anasınıfına devam eden çocuklar için bir müze gezisi örneği. Çocuk ve Gelişim Dergisi (ÇG-D), 2(2), 13-25.
• Karagözoğlu, N. (2020). Ortaokul öğrencilerinin etkinliklerle müze eğitimine ilişkin görüşleri: Yozgat Müzesi örneği. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(1), 33-50. https://doi.org/10.31592/aeusbed.610442
• Kayılı, G. (2015). Sosyal Beceri eğitimi programı ile desteklenmiş Montessori yönteminin anaokulu çocuklarının duyguları anlama ve sosyal problem çözme becerilerine etkisi. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi.
• Kızıltaş, E. (2016). Okul öncesi eğitim programında yer alan etkinliklerle bütünleştirilmiş alan gezisi etkinliklerinin 48-66 aylık çocukların sosyal duygusal beceri gelişimine etkisi. Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Korba, J., Hemmeter, M. L., Golden, A. K. & Nuhring, K. (2022). The effects of progressive time delay to teach social problem-solving to preschoolers. Journal of Early Intervention, 44(3), 268-288. https://doi.org/10.1177/10538151211052004
• Kök, M., Küçükoğlu, A., Tuğluk, M. N., Koçyiğit, S. (2007). Okul öncesi eğitiminin sorunlarına ilişkin öğretmen görüşleri (Erzurum ili örneği). Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, 16, 160-171.
• Krakowski, P. (2012). Museum superheroes. Journal of Museum Education, 37(1), 49-58. https://doi.org/10.1080/10598650.2012.11510717
• Kramer, T. J., Caldarella, P., Christensen, L. & Shatzer, R. H. (2010). Social and emotional learning in the kindergarten classroom: evaluation of the strong start curriculum. Early Childhood Education Journal, 37, 303-309. https://doi.org/10.1007/s10643-009-0354-8
• Kuruoğlu Maccario, N. (2002). Müzelerin eğitim ortamı olarak kullanımı. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(1), 275-285.
• Külük, C.Ş. (2015). Gezici bavul müze uygulamaları ve Türkiye için bir model önerisi (Çorum müzesi örneği). Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi.
• Luke, J.J, Tomczuk, E.D., Foutz, S., Rivera, N., Brahms, L., Nelson, K., Hahn, B., Swank, M. & McKenney, K. (2019). What cargives observe about their children's learning during a visit to the children's museum. Journal of Museum Education, 44(4), 427-438. https://doi.org/10.1080/10598650.2019.1672136
• Lynch, S. A. & Simpson, C. G. (2010). Social skills: Laying the foundation for success. Dimensions of early childhood, 38(2), 3-12.
• Marlina, S., Gistituati, N., Moeis, I., Solfemai S. & Suryana, D. (2023). Pro-social stimulation based on behavior problems to develop children's social skills in kindergarten. Journal for ReAttach Therapy and Developmental Diversities, 6(8s), 721–732.
• Mestci, S., Gökkaya, F. & Ormankıran, B. (2019). Okul öncesi eğitim kurumlarına devam eden 60-72 aylık çocukların sosyal problem çözme becerilerini geliştirmede duygu düzenleme eğitiminin etkililiği: Bir pilot çalışma. Uluslararası Erken Çocukluk Eğitimi Çalışmaları Dergisi, 4(1), 56-71.
• Mcdevitt, T.M. & Ormrod, J. E. (2010). Child development and education. NJ: Pearson.
• Nacar, S. (2019). 7. sınıf görsel sanatlar eğitimi dersinin müzede işlenmesinin öğrenci başarısına katkıları. Yüksek Lisans Tezi, Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi.
• Ömeroğlu, E., Büyüköztürk, Ş., Aydoğan, Y., Çakan, M., Kılıç Çakmak, E., Özyürek, A., Gültekin Akduman, G., Günindi, Y., Kutlu, Ö., Çoban, A., Yurt, Ö., Koğar, H. & Karayol, S. (2014). Okul öncesi sosyal beceri değerlendirme ölçeği öğretmen formunun geliştirilmesi: Geçerlik ve güvenirlik analizleri. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 3(8), 37-46.
• Önder, A., Abacı, O. & Kamaraj, I. (2009). "Müzelerin eğitim amaçlı kullanımı projesi”: İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki marmara örneklemi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1(25), 103-117.
• Öner, G. & Çengelci Köse, T. (2019). Müze ve tarihi mekânlarda değer ve beceri kazandırmaya yönelik sosyal bilgiler öğretmen adaylarının görüşleri. Turkish History Education Journal, 8(1), 98-128. https://doi.org/10.17497/tuhed.540967
• Özer, M. & Yıldırım Polat, A. (2019). Okul öncesi dönemde müze ile eğitim: öğretmenler ne biliyor? Ne yapıyor?. Anadolu Journal of Educational Sciences International, 9(2), 396-430.
• Özmen, D. (2013). 5-6 Yaş grubu çocukların akran ilişkilerinin sosyal problem çözme becerisi açısından incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi.
• Öztürk Samur, A., Koçyiğit, S., İnci, E., Aydoğan, S. ve Başara Baydilek, N. (2015). Impact of museum education on 60-72 months children's scientific processing skills, social skills and perception of museum. International Journal of Academic Research, 7(2), 231-236. https://doi.org/10.7813/2075-4124.2015/7-2/B.43
• Özyılmaz Akamca, G., Yıldırım, R. G. & Ellez, A. M. (2017). An alternative educational method in early childhood: Museum education. Educational Research and Reviews, 12(14), 688-694. https://doi.org/10.5897/ERR2017.3145
• Özyürek, A., Tezel Şahin, F. & Gündüz, Z. B. (2018). Nesilden nesile kültürel aktarımda oyun ve oyuncakların rolü. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27(1), 1-12.
• Piscitelli, B. & Anderson, D. (2001). Young children's perspectives of museum settings and experiences. Museum Management and Curatorship, 19(3), 269-282. https://doi.org/10.1080/09647770100401903
• Pliogou, V., Gakos, S. & Dedousi, N. (2018). Diversıty and disability in visual arts, children’s literature, play and creative writing: an educational program for children in early childhood education in a non-formal educational setting. European Journal of Alternative Education Studies, 3(2), 1-13. https://doi.org/10.5281/zenodo.1320341
• Ramazan, O., Arslan Çiftçi, H. & Tezel, M. (2018). Okul öncesi sınıflarındaki öğrenme merkezlerinin durumunun belirlenmesi ve öğretmenlerin öğrenme merkezleri hakkındaki görüşlerinin incelenmesi. Erken Çocukluk Çalışmaları Dergisi, 2(2), 213-233. https://doi.org/10.24130/eccd-jecs.196720182258
• Rapp, W. (2005). Inquiry-based environments for the inclusion of students with exceptional learning needs. Remedial and Special Education 26(5), 297-310. https://doi.org/10.1177/07419325050260050401
• Rönkkö, M.L., Aerila, J. & Grönman, S. (2016). Creative inspiration for preschoolers from museums. IJEC, 48, 17–32. https://doi.org/10.1007/s13158-016-0159-z
• Sarkan Tosun, O. (2009). Müze incelemelerinin ilköğretim okullarındaki görsel sanatlar eğitimine katkısı (Bolu ili örneği). Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Su, Y. (2022). Okul öncesi eğitimde müzelerin etkin kullanımı. Journal of Sustainable Educational Studies (JSES), 3(2), 97-110.
• Turanlı, S. (2012). Oyuna dayalı müze etkinliklerinin öğrenci erişi ve görsel sanatlar dersine karşı tutumları üzerine etkisi. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi.
• Turhan, B. & Özbay, Y. (2016). Erken çocukluk eğitimi ve nöroplastisite. Uluslararası Erken Çocukluk Eğitimi Çalışmaları Dergisi, 1(2), 54-63.
• Tutkun, C. (2012). 60- 72 Aylık çocukların sosyal becerilerinin anne ve öğretmen değerlendirmelerine göre incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi.
• Usal, Y. & Buyurgan, S. (2016). Okul öncesi eğitimde müzede öğrenmenin çocukların gelişimlerine katkısı. 1. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu'nda sunulmuş bildiri, Fırat Üniversitesi, Elâzığ.
• Uslu, Ö. (2008). İlköğretim ikinci kademesinde görsel sanatlar derslerinde müze ile eğitimin etkileşimli (interaktif) ortamda gerçekleştirilmesi. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi.
• Utku, Ç. (2008). İlköğretim 5. sınıf düzeyi sanat eğitiminde, müze eğitiminin öğrencilerin tutumlarına etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi.
• Uysal, H. (2016). Eşsiz yıllar müdahale programı çocuk boyutunun uyarlanması ve programın etkililiğinin araştırılması. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
• Ünal, F. (2012). Observation of object preferences of interest bu children aged between 4 and 8 in museums: Antalya museum examples. Procedia- Social Behavioral Sciences, 51, 362- 367. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2012.08.173
• Vardi, Ö. & Demiriz, S. (2019). Okul öncesi öğretmenlerinin çocukların meraklarına yönelik görüşleri. e-Kafkas Eğitim Araştırmaları Dergisi, 6(4), 44-56. https://doi.org/10.30900/kafkasegt.655872
• Vygotsky, L. S. (2004). Imagination and creativity in childhood. Journal of Russian & East European Psychology, 42(1), 7-97. https://doi.org/10.1080/10610405.2004.11059210
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2021). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin.
• Yılmaz, E. (2016). 48-72 aylık çocuklara yönelik sosyal problem çözme becerileri ölçeğinin geliştirilmesi. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi.
• Yılmaz, E., Ural, O. & Güven, G. (2018). 48-72 Aylık çocuklara yönelik sosyal problem çözme becerileri ölçeği’nin geliştirilmesi ve geçerlik-güvenirlik analizi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 26(3), 641-652. https://doi.org/10.24106/kefdergi.411752
• Zembat, R. & Unutkan, Ö. (2003). Problem çözme becerilerinin gelişimi. M. Sevinç (Ed.), Gelişim ve eğitimde yeni yaklaşımlar içinde (s. 221-229). Morpa.