ARAP DİLİ LİTERATÜRÜNDE LAḤN OLGUSUNUN TESPİT VE TASHÎHİNDE KULLANILAN KAYNAKLAR

Year 2022, Volume: 9 Issue: 1, 355 - 383, 30.06.2022

Ali Sevdi

https://doi.org/10.46353/k7auifd.1083103

Abstract

Morfolojik cihetiyle لحَنَ يَلْحَنُ fiilinin mastarı olan “اللَّحْنُ /el-laḥn kavramı, leksikografikte nağme, beste, ezgi, melodi, kulağa hoş gelen ahenkli ses; hatalı konuşmak ve başkasının anlamayacağı şekilde kapalı ve rumuzlu konuşmak şeklinde farklı anlamlara gelmektedir. Söz konusu kavram Arap dili terminolojisinde ise fasih Arapçanın zıddı olarak nitelendirilip harflerin veya lafızların telaffuzunda; kelimelerin anlam ve kullanımlarında; cümlenin oluşumunda ve irapta/harekelerde hata etmeyi ifade etmektedir. Kısaca dildeki hatalı kullanım olarak tanımlanabilecek laḥn olgusu, çok yönlü olarak irdelenmesi gereken bir mevzudur. Bu çalışmada Arap Dili Literatüründe Laḥn Olgusunun Tespit ve Tasḥîḥinde Kullanılan Kaynaklar konusu incelenmiştir. İnsanın alamet-i farikasından biri olan dilin doğası gereği yaşayan bir varlık olarak gerek kültürel gerek ekonomik gerekse teknolojik gelişmelere bağlı olarak sürekli bir değişim halinde olduğunu ele almak tartışmadan varestedir. Fonksiyonel olarak dil, hayatın en canlı parçası, edebiyatın ve milli kültürün temel unsuru olup insan hayatında önemli bir yere sahiptir. Bunların yanı sıra iletişim ve ifade aracı olarak da yaklaştırıcı ve kaynaştırıcı gibi özelliklere haizdir. Bu özellikleri sebebiyle de halklar, onun doğru bir şekilde gelişmesine ehemmiyet atfetmişlerdir. İslâm öncesi dönemde sahip oldukları fesahat ve belagat yönleriyle mümtaz bir yere sahip olan Araplar, bariz bir şekilde dil ve edebiyatı her şeyin üstünde tutmakla birlikte bunu bir gurur kaynağı olarak addetmişlerdir. Atalarından miras aldıkları fıtratla, hangi sözün hangi manaya delalet ettiğini rahatlıkla anlarlardı. Selikayı düzeltecek veya güçlendirecek herhangi bir gramer kuralına ihtiyaç duymuyorlardı. İslâmiyet’le birlikte – özellikle fetihler neticesinde insanların gruplar halinde akın akın İslâm’a girmesiyle - Arapların birçok yabancı kültürle iletişime geçmeleri, neredeyse toplumun her kesiminde ve birçok farklı alanda yaygın bir şekilde Arap dilinde laḥn/hatalı kullanımlar baş göstermeye başlamıştır. Bu durum ilk olarak dönemin ilim adamlarının nezdinde Arap gramer iminin temelinin atılmasında ve sözlük çalışmalarının başlamasında başrol oynadığı bilinmektedir. Fakat II/VII. yüzyılın ortalarından itibaren lügat ve gramer gibi çalışmalarının da yeterli olmadığı ve laḥn olgusunun yaygınlaşmaya devam etmesi üzerine hatalı kullanımların tespiti ve tashihine yönelik “Laḥnu’l-âmme, Laḥnu’l-hâṣṣe, Mâ telḥanü fîhi’l-ʿamme, Laḥnu’l-avâm ve laḥnu’l-havâṣ” gibi başlıklar altında birçok eser kaleme alınmıştır. Alî b. Hamza el-Kisâî’nin (öl. 189/805) Mâ telḥanü fîhi’l-ʿavâm’ı başta olmak üzere İbnü’s-Sikkît’in (öl. 244/858) Iṣlâḥu’l-manṭık’ı; Mufaddal b. Seleme’nin (öl. 290/903) Mâ telḥanü fîhi’l-ʿamme’si; Ebü’l-Abbâs Sa‘leb’in (öl. 291/904) Kitâbü’l-Faṣîḥ’i; İbn Hâleveyh el-Hemedânî’nin (öl. 370/980) Leyse fî kelâmi’l-ʿArab’ı; Ebû Bekr ez-Zübeydî’nin (öl. 379/989) Laḥnü’l-ʿavâm’ı; İbn Mekkî’nin (öl. 501/1108) Tes̱ḳīfü’l-lisân’ı; Ebû Muhammed el-Harîrî’nin (öl. 516/1122) Dürretü’l-ġavvâṣ fî evhâmi’l-ḫavâṣ’ı; Ebû Mansûr el-Cevâlîkî’nin (öl. 540/1145) Tekmileti ıṣlâḥı mâ taġleṭu fîhi’l-ʿâmme’si; İbn Hişâm el-Lahmî’nin (öl. 577/1181) el-Medḫal ilâ taḳvîmi’l-lisân’ı; İbn Berrî el-Makdisî’nin (öl. 582/1187) Ġalaṭü’ḍ-ḍuʿafâʾ mine’l-fuḳahâʾsı; İbnü’l-Cevzî’nin (öl. 597/1201) Takvimü’l-lisân’ı ve Ebü’s-Safâ es-Safedî’nin (öl. 764/1363) Taṣḥîḥü’t-taṣḥîf’i gibi eserler bu sahada yazılmış bazı önemli çalışmalardır. Arap dilinde laḥn olgusunun tespiti ve tashihi konusunda son zamanlarda da bazı eserler kaleme alınmıştır. Muhammed Ali ed-Dusûkî’nin, Tehẕîbü’l-elfâẓi’l-‘âmmiyye’si; Es‘ad Halîl Dâğir’inin, Teẕkiretü’l-kâtib’ı, Salâhuddîn ez-Ze’balâvî’nin, Aḫtâunâ fi’s- ṣuḥûf ve’d-devâvîn’ı; Abdulkâdir el-Mağribî’nin, Asarâtü’l-lisân fi’l-luga’sı; Muhammed el-Adnânî’nin, Mu‘cemü’l-ağlâṭi’l-luğaviyye el-muâṣıra’sı ve Şevkî Dayf’ın, Taḥrifâtü’l-‘âmmiyye li’l-füṣḥâ’sı gibi eserler bu bağlamda öne çıkan bazı önemli çalışmalardır. Söz konusu müellifler müşahede ettikleri hataları tespit ve tashih ederken gelişi güzel değil de bazı kaynaklara dayanarak sahih formatını kanıtlamaya çalışmışlardır. Kişiden kişiye niceliği ve niteliği değişmekle birlikte söz konusu kaynaklar genel anlamda Arap şiiri, Kur’ân-ı Kerîm, kırâatler, hadisler, fasih Arap nesri, ilgili kelimenin veya sözün lügat anlamı ve Arap gramerinden meydana gelmektedir. Bu kaynaklar, hem klasik
hem de modern dönem uleması tarafından benimsenmiştir.

Keywords

Arap Dili, Laḥn Olgusu, Taṣḥîḥ, Taṣḥîf, Taḥrîf, Dil Olgusu

Thanks

Şimdiden her şey için teşekkürler...

THE SOURCES USED IN THE DETECTION AND CORRECTION OF THE LAḤN FACT IN THE ARABIC LANGUAGE LITERATURE

Abstract

Morphologically, the infinitive of the verb لحَنَ يَلْحَنُ the concept of “اللِحْنُ /al-laḥn”, lexicographic tune, composition, melody, harmonious sound that is pleasing to the ear; It has different meanings, such as speaking incorrectly and speaking in a closed and pseudonymous way that no one else can understand. In the Arabic language terminology, the concept in question is described as the opposite of fluent Arabic and in the pronunciation of letters or words; in the meaning and use of words; it means to make mistakes in the formation of the sentence and in the irapta/movements. The phenomenon of laḥn, which can be briefly defined as the incorrect use in the language, is a subject that needs to be examined in many ways. In this study, the subject of Detection of the Laḥn Phenomenon in the Arabic Language Literature and Sources Used in Tasḥîḥ has been examined. It is beyond argument that language, which is one of the hallmarks of human beings, is in a state of constant change as a living entity by nature, depending on both cultural, economic and technological developments. Functionally, language is the most vital part of life, the basic element of literature and national culture, and has an important place in human life. In addition to these, as a means of communication and expression, it has features such as approximator and fuser. Because of these features, peoples have attached importance to its correct development. Arabs, who had a distinguished place in the pre-Islamic period with their fluency and eloquence, clearly put language and literature above everything else and considered this a source of pride. With the disposition they inherited from their ancestors, they could easily understand which word signified which meaning. They did not need any grammatical rules to correct or strengthen the selica. Along with Islam - especially with the people's influx of people entering Islam in groups as a result of the conquests - the contact of Arabs with many foreign cultures, and the widespread use of laḥn in the Arabic language began to appear in almost every part of the society and in many different fields. It is known that this situation played a leading role in laying the foundation of the Arabic grammar and starting the dictionary studies in the eyes of the scholars of the period. But II/VII. Since the middle of the century, studies such as lexicon and grammar were not sufficient and the phenomenon of laḥn continued to become widespread, and the "Laḥnu'l-âmme, Laḥnu'l-hâṣṣe, Mâ telhânü fîhi'l-ʿamme, Laḥnu'l-avâm" aimed at detecting and correcting erroneous uses. and laḥnu'l-havâṣ”, many works have been written. Ali b. Hamza al-Kisâî's (d. 189/805) Mâ telḥanü fîhi'l-ʿavâm, and Ibn al-Sikkît's (d. 244/858) Iṣlâḥu'l-manṭık; Mufaddal b. Mâ telḥanü fîhi'l-ʿamme of Salama (d. 290/903); Kitâbü'l-Faṣîḥ by Abu'l-Abbas Sa'leb (d. 291/904); Leyse fî kalami'l-ʿArab of Ibn Halaveyh al-Hamedani (d. 370/980); Abu Bakr al-Zubaidi's (d. 379/989) Laḥnü'l-ʿavâm; The Tes̱ḳīfü'l-lisân of Ibn Makkî (d. 501/1108); Abu Muhammad al-Harîrî's (d. 516/1122) Dürretü'l-Şavvâṣ fî evhâmi'l-ḫavâṣ; Ebû Mansûr al-Cevâlîkî's (d. 540/1145) Tekmileti îṣlâḥ mâ taġleṭu fîhi'l-ʿâmme; Ibn Hisham al-Lahmi's (d. 577/1181) al-Medḫal to taḳvîmi'l-lisân; Ibn Berrî al-Maqdisî's (d. 582/1187) Ġalaṭü'ḍ-ḍuʿafâʾ mine'l-fuḳahâʾ; Works such as İbnü'l-Cevzî's (d. 597/1201) Calendarü'l-lisân and Ebü's-Safâ es-Safedî's (d. 764/1363) Taṣḥîḥü't-taṣḥîf are some of the works written in this field. are important works. Recently, some works have been written on the detection and correction of the phenomenon of laḥn in the Arabic language. Tehẕîbü'l-elfâẓi'l-'âmmiyye by Muhammad Ali ed-Dusûkî; Teẕkiretü'l-kâtib of Es'ad Halîl Dâğir, Aḫtâunâ fi's- ṣuḥûf ve'd-devâvîn of Salâhuddîn ez-Ze'balâvî; Abdulkadir al-Mağribî's Asarâtü'l-lisân fi'l-luga; Works such as Muhammad al-Adnânî's Mu'cemü'l-ağlâṭi'l-lükeviyya al-muâṣıra and Şevkî Dayf's Taḥrifâtü'l-'âmmiyye li'l-füṣḥâ are some important works that stand out in this context. are studies. The authors in question tried to prove the authentic format based on some sources, not randomly, while detecting and correcting the errors they observed. Although the quantity and quality vary from person to person, these sources are generally Arabic poetry, the Qur'an, recitations, hadiths, fluent Arabic prose, the lexical meaning of the relevant word or phrase, and Arabic grammar.

Keywords

Arabic Language, The Laḥn Case, Correction, Taṣḥīf, Taḥrīf, Language Case

References

• Abdulkerîm el-Hatib. İ‘câzu’l-Kur’an/el-İ‘câz fi’d-dirâsâti’s-sabiḳîn. Beyrut: Darü’l-Me‘ârif, 1975.
• Abdülkādîr el-Bağdâdî. Ḫizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-ʿArab. thk. Abdüsselâm Muhammed b. Hârûn. Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 1418/1997.
• Abdüttevvâb, Ramazân. Laḥnü’l-ʿâmme ve’t-Teṭavvürü’l-luġavî. Kahire: Mektebetü Zehrâi’ş-Şark, 2. Basım, 2000.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1983.
• Arslan, Mehmet Nafi. “Klasik Arap Edebiyatında “Lahn” Konulu Rivayetler”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2 ( 2018), 421-447.
• Askerî, Ebû Hilâl. Kitâbü’ṣ-sınâʿateyn. Kahire: Dâru Fikri’l-Arabiyye, 1971.
• Ayyıldız, Mehmet Nuri. “Arap Dili ve Arap Dil Gramerinin (Nahiv-Sarf) Ortaya Çıkış Sureci”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13(2019), 157-173.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkādir Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1423/2002.
• Câhiz, Ebû Osmân. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Abdusselâm Harûn. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1418/1997.
• Câhiz, Ebû Osmân. Kitâbü’l-Ḥayevân. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. Kahire: Matbaatu Mustafâ el-Halebî, 1366-1356.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Ankara Üni. İlahiyat Fak. Yay. Ankara: 1976.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. Ṣıḥâḥu’l-luġa (Mukaddime). thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr, 6 Cilt. Beyrut: Dârül-İlmi lil-Melâyîn, 1407/1987.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. thk. Ahmed Abdilgafûr Attâr. Ṣıḥâḥu’l-luġa. Beyrut: Dârul- ʻİlmi liʼl-Melâyîn, 1979.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Kıyas (Bir Nahiv Usûl İlmi Kaynağı). Van: Ahenk Yayınları, 2007.
• Dağ, Mehmet. “Kırâat İlminde Şâzz Kavramı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 7/2 (2007), 57-110.
• Dânî, Ebû Amr Osmân. et-Teysîr fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. nşr. Otto Pretzl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1996.
• Demirayak, Kenan –Bakırcı, Selami. Arap Dili Grameri Tarihi (Başlangıçtan Günümüze). Erzurum: Atatürk Üni. Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2001.
• Demirayak, Kenan. Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Doğan, Candemir. Arapça Öğrenim ve Öğretim Kılavuzu. İstanbul: Ensar Yayınevi, 2011.
• Ebû Ubeyd, Kāsım b. Sellâm. Kitâbü’l-Ems̱âl. thk. Abdülmecîd Âbidîn. Beyrut: Dârü’l- Meʾmûn li’t-Türâs, 1400/1980.
• Ebü’t-Tayyib el-Lugavî. Merâtibü’n-naḥviyyîn. thk. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Mektebetü’n-Nehdatü’l-Mısır ve Matbaatühâ, 1954.
• Emîn, Ahmed. Ḍuḥa’l-İslâm. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1351/1933.
• Enîs, İbrâhîm vd. Muʿcemü’l-vasîṭ. Kahire: Mektebü’ş-Şurûk ed-Devliyye, 4. Basım, 1425/2004.
• Er, Sırrı. Etikili ve Güzel Konuşma Sanatı. İstanbul: Hayat Yayınları, 2010.
• Eren, Şadi. Baştan Ayağa Beden Dili. İstanbul: Selsebil Yayınları, 2012.
• Ergüven, Şahabettin. “Arap Dilinde Lahn'ın Ortaya Çıkışı ve İlk Görüntüleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2007), 155-183.
• Fîrûzâbâdî, Ya‘kūb b. Muhammed. “l-ḥ-n”. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. thk. Mektebetü Tahkîki’t-Türâs fi Müessiseti’r-Risâle. Beyrut: Müessisetü’r-Risâle li’t-Tiba‘a ven-Neşr, 8. Basım, 1426/2005.
• Hakçıoğlu, Muhammed Meşhud. Arap Gramerinde Zarûret Olgusu. thk. Rıfat Akbaş. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Harîrî, Ebû Muhammed. Dürretü’l-ġavvâṣ fî evhâmi’l-ḫavâṣ. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dâru Fikri’l-‘Arabî, 2009.
• Hüseyin, Tâhâ. Min Ḥadîs̱i'ş-şiʿr ve'n-nes̱r. Kahire: Müessisetü’l-Hendevani, 2012. Demirayak, Kenan. Arap Edebiyat Tarihi- I Cahiliye Dönemi. ed. Sadık Armutlu. Erzurum: Fenomen Yayınevi, 2009.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Ḫaṣâʾiṣ. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Kahire: Darü’l-Kütüb, 1371-1376/1952-1956.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îżâḥ ʿanhâ. nşr. Ali en-Necdî Nâsıf vd. Kahire: Meclisü’ş-Şüûni’l-İslâmî, 1414/1994.
• İbn Fâris, Mücmelü’l-luġa. thk. Züheyr Abdülmuhsin Sultân. Beyrut: Müessisetü’r-Risale, 1404/1984.
• İbn Fâris. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dârüʹl-Cîl, 1991.
• İbn Kuteybe ed-Dîneverî. Edebü’l-kâtib. thk. Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: y.y. 1383/1963.
• İbn Manẓûr el-Enṣâri, Ebu’l-Faḍl Cemaluddîn. “l-ḥ-n”. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 4. Basım, 1444/2009.
• İbn Mekkî es-Sıkıllî. Tes̱ḳīfü’l-lisân ve telḳīḥu’l-cenân. thk. Abdülazîz Matar. Kahire: Meclisü’ş-Şüüni’l-İslâmî, 1415/1995.
• İbn Mekkî es-Sıkıllî. Tes̱ḳīfü’l-lisân ve telḳīḥu’l-cenân. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ. Beyrut: Dâru Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbn Sellâm el-Cumâhî. Ṭabaḳātü fuḥûli'ş-şuʿarâʾ. nşr. M. M. Şâkir. Kahire: y.y. 1953.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir. Kitâbu’l-Ezdâd. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 1987.
• İbnü’l-Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn. el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyye, 1987.
• İbnü’l-Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn. Nüzhetü’l-elibbâʾ fî ṭabaḳāti’l-üdebâʾ. thk. İbrahim es-Samirâî. Ürdün: Mektebetü’l-Menar, 2. Basım, 1405/1985.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn. en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ ve’l-es̱er. Tâhir Ahmed ez-Zâvî - Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, 5 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1383/1963.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nüḥât. thk. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Darü’l-Kütüb, 1406/1986.
• Kaplan, Mehmet. Kültür ve Dil. İstanbul: Dergah Yayınları, 2008.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “İbn Düreyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/416-419. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Karadavut, Ahmet. “Arap Dilinde Lahn’nın Doğuşu”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7(1997), 330.
• Kisâî, Alî b. Hamza. Mâ telḥanü fîhi’l-ʿavâm. thk. Ramazan et-Tevvâb. Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 1403/1982.
• Müttakī el-Hindî. Kenzü’l-ʿummâl fî süneni’l-aḳvâl ve’l-efʿâl. Beyrut: Müessesetu'r-Risâle, 1979.
• Nassâr, Hüseyin. el-Mu'cemu'l-Arabî Neş'etuhû ve Tetavvuruhû. 2 Cilt. Kahire: Dâru Mısır li’t-Tıbâa, 1968.
• Ömer Ferrûh, Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1981.
• Râfiî, Mustafâ Sâdık. Târîḫu âdâbi’l-ʿArab. thk. Muhammed Saîd ‘Uryân. 3. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1974.
• Râgıb el-İsfahânî, Hüseyn b. Muhammed. “ḥ-r-f”. Müfredâtü elfâẓi’l-Ḳurʾân. thk. Nedîm Mer‘aşlî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Râgıb el-İsfahânî. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. Mısır: y.y. 1961.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. “l-ḥ-n”. Muḫtârü’ṣ-ṣıḥâḥ. Beyrut: Mektebetü’l-Lübnan, 1989.
• Safedî, Ebü’s-Safâ. Taṣḥîḥü’t-taṣḥîf ve taḥrîrü’t-taḥrîf. nşr. Seyyid eş-Şerkāvî (Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 1407/1987.
• Saîd el-Efgānî. Fî uṣûli’n-naḥv. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslami, 1408/1987.
• Sâidî, Abdürrezzâk b. Ferrâc. Uśûlü Ulûmi'l-Arabiyye fi'l-Medîne. Medine: Mecelletü'l-Câmiaati'l-İslâmiyye, 23. Basım, 1417-18/1987-88.
• Sancak, Yusuf. “Hadısin Arap Dili Temel Kaynakları İçinde İstişhad ve Edebi Yönü Arap Dili ve Edebiyatına Katkıları”. Ekev Akademi Dergibi 9/24 (2005), 194.
• Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshâk. Iṣlâḥu’l-manṭıḳ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir - Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Sîrâfî, Ebû Saîd. Aḫbârü’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn. thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî – Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî. Kahire: Matbaatü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhu, 1374/1955.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Beyrut: Daru’l-Marife, ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa. 2 Cilt. Beyrut: Münşiratü’l-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1987.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa. thk. Muhammed Câd el-Mevlâbik vd. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyye Seydâ, 1406/1986.
• Şelekânî, Abdülhamit. el-A‘râbu’r-Ruvât. Trablus: el-Münşeetü’l-‘Amme li’n-neşri ve’t-Tevzî‘i ve’l-İ‘lân, 1982.
• Tarıkçı, Muhammed. “Taḥrif”. Türkye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 422-424. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ. Keşşâfu ıstılâhâti'l-fünûn. thk. Ali Dahrûc, 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Lübnan, 1996.
• Tural, Hüseyin. Arap Dilinde Ezdâd. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Yâkūt el-Hamevî, Muʿcemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sadr, 1397/1977.
• Yeşil, Selman. Harîrîʼnin Lahn Anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. “l-h-n”. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Komisyon. Gazze: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. el-Fâʾiḳ fî ġarîbi’l-ḥadîs̱. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî – Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Matbaatü’l-İsâ el-Bâbî el-Halebî, 2.Basım, 1364/1945.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Muhammed Mürsî ‘Âmir. Kâhire: Dârüʹl-Mushaf, 1977.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. Esâsü’l-belâġa. Beyrut: Dâru Kütübi’l-‘İlmiyye, 1965.
• Zeydân, Corcî. Târîḫu âdâbi’l-luġati’l-ʿArabiyye. Kahire: Dâru’l-Hilâl, ts.
• Zeyyât, Ahmed Hasan. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî. Kahire: Dâru’l-Nahdati’l-Mısır, 1977.
• Zübeydî, Ebû Bekr. Laḥnü’l-ʿavâm. thk. Ramazan Abdüttevvâb. Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 2. Basım, 1420/2000.
• Zübeydî, Ebû Bekr. Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn. thk. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 2. Basım, 1373/1954.
• Züheyr b. Ebî Sülmâ. Muʿallaḳa. çev. Kenan Demirayak vd. İstanbul: Akdem Yayınları, 2019.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Kahire: y.y. 1372/1980.
• http://www.ilimdunyasi.com/sizden-gelenler-(peygamber-efendimiz-)/hz-peygamber-in-s-a-s fesahati/. 0