Husn-Qubh on the Basis of Taklīf and ‘Adāla: The Phenomenon of Disaster

Year 2023, Volume: 21 Issue: 2, 713 - 743, 31.12.2023

Zeynep Hümeyra Koç

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1376057

Abstract

In this article, disasters as a factual reality will be discussed within the framework of Allah's justice and human responsibility on the basis of husn-qubh. In this context, the ontic structure of man and the universe, man's being in the process of being tested, the definition of good-bad/goodness-evil that enables this process, the evaluations in the literature, and the meaning of taklīf within the scope of Allah's justice (‘adl) will be discussed. The problem of evil is the problem of reconciling a God who is omniscient, omnipotent, and does good deeds with a universe in which evil exists. As a problem of evil, disaster is a phenomenon that must be addressed in relation to God, the universe, and human beings. While its relation with God in terms of creation appears as the legality of the universe, its relation with human beings in terms of dealing with the phenomenon and responsibility is within the scope of being subject to the offer. Therefore, a correct understanding of creation and justification of the reasonableness of the offer will answer many questions regarding disasters. The aforementioned issues and concepts in the theological literature have been discussed thoroughly (dakīk) in the schools of theology. Theologians defined God and divine action, human beings and human actions, and the universe in accordance with the paradigm of their discourse groups, and they made discussions based on the meaning they gave to these definitions and concepts. The basic determinants of the discussions are God's possession of knowledge, power, will, wisdom, and justice, and the creation of human beings in the nature of reason (‘akl). These concepts and definitions have been understood differently by the discourse groups, and the debates have moved back and forth between determination/compulsion and free will. It makes sense here that a person who experiences the phenomenon and wants to know what is happening theologically should know the Qur'anic conception of God and man. The relationship between God and man needs to be right and moral. Therefore, it is necessary to evaluate the topics that have been studied many times in terms of each concept together. In this respect, the article aims to seek answers to some questions about the human profile and the conception of Allah. There are three aspects to be questioned here: First, an ontological inquiry into the nature of the concepts of existence that contain moral value; second, an epistemological inquiry into whether moral value is determined by reason or revelation. In this context, the last inquiry is moral. Accordingly, what is good-bad and goodness-evil? What determines good and evil as a value? Who is the agent of the good-evil action? What is the position of the divine will if the perpetrator (fā‘ıl) is human? What is the relationship or boundary between divine will and human responsibility? What is the theological status of the perpetrator? On this basis, what is a disaster? What is the value judgment of disasters? What is the relation of disasters to God's actions? Who is the perpetrator of disasters? Are disasters a test? Are disasters a divine warning? Are disasters a divine punishment? If they are a divine punishment, what is the possibility of knowing it? These questions will be answered in the article, sometimes explicitly and sometimes implicitly.

Keywords

Husn-Qubh, Justice, Offer, Trial, Responsibility, Problem of evil, Disaster

Teklîf ve Adâlet Temelinde Hüsün-Kubuh: Âfet Olgusu

Abstract

Bu makalede olgusal bir gerçeklik olarak afetler; hüsün-kubuh temelinde, Allah’ın adaleti ve insanın sorumlu olması çerçevesinde ele alınacaktır. Bu bağlamda, insanın ve alemin ontik yapısı, insanın denenme sürecinde olması, bu sürecin imkânını sağlayan iyi-kötü/iyilik-kötülük tanımı, literatürdeki değerlendirmeler ve Allah’ın adâleti kapsamında teklîfin ne anlama geldiği tartışılacaktır. Kötülük problemi, her şeyi bilen, her şeye gücü yeten, iyi eylemlerde bulunan bir Tanrı’yla kötülüğün olduğu bir evreni uzlaştırmayı sorun edinmiştir. Afet de bir kötülük problemi olarak Allah, alem ve insanla ilişkili bir şekilde ele alınması gereken bir olgudur. Yaratma açısından Allah’la olan ilişkisi alemin yasalılığı olarak karşımıza çıkarken, olguyla muhatap olma ve sorumluluk açısından insanla ilişkisi teklîf konusu kapsamındadır. Dolayısıyla yaratmanın doğru anlaşılması ve teklîfin makuliyetinin temellendirilmesi afetler konusundaki birçok soruyu cevaplayacaktır. Kelam literatüründe bahsi geçen konular ve kavramlar, kelam okullarında dakik bir şekilde tartışılmıştır. Kelamcılar kendi söylem gruplarının paradigmasına uygun bir şekilde Allah ve ilahi fiili, insan ve insan fiillerini ve alemi tanımlamışlar, tartışmaları bu tanımlara ve kavramlara verdikleri anlamlar üzerinden yapmışlardır. Allah’ın ilim, kudret, irade, hikmet ve adalet sahibi olmasıyla insanın akıl fıtratında yaratılması tartışmaların temel belirleyenidir. Söz konusu kavram ve tanımlar, söylem grupları tarafından farklı anlaşılmış, buradan hareket eden tartışmalar cebir ve özgür irade arasında gidip gelmiştir. Olguyu tecrübe eden ve teolojik olarak neler olduğunu bilmek isteyen insanın, Kur’ân’ın Allah ve insan tasavvurunu bilmesi gerektiği burada anlam kazanmaktadır. Allah-insan ilişkisinin doğru ve ahlaki olarak sağlanması gerekmektedir. Dolayısıyla konu her bir kavram açısından çok defa üzerinde çalışılan başlıkları bir arada değerlendirmeyi gerekli kılmaktadır. Bu açıdan makale, ortaya koymaya çalıştığı insan profili ve Allah tasavvuruyla birtakım sorulara cevap aramayı amaçlamaktadır. Burada üç açıdan sorgulama yapmak gerekmektedir: İlki, varlığa ilişkin ahlaki değer içeren kavramların tabiatına dair ontolojik sorgulama; ikincisi, ahlaki değerin akılla mı yoksa vahiyle mi belirlendiğine dair epistemolojik sorgulama. Bu bağlamda son sorgulama ahlakidir. Buna göre, iyi-kötü ve iyilik-kötülük nedir? Bir değer olarak iyi ve kötü oluşu belirleyen nedir? İyi-kötü eylemin faili kimdir? Failin insan olması durumunda ilahi iradenin konumu nedir? İlâhî irade ve insan sorumluluğu arasındaki ilişki veya sınır nedir? Failin teolojik durumu nedir? Bu temelde afet nedir? Afetlerin değer hükmü nedir? Afetlerin Tanrı’nın fiilleriyle ilişkisi nedir? Afetlerin faili kimdir? Afetler imtihan mıdır? Afetler ilahi bir uyarı mıdır? Afetler ilahi bir ceza mıdır? Eğer bir ceza olarak hüküm atfedilirse bunun bilinme imkânı nedir? sorularına metin içerisinde kimi zaman doğrudan kimi zaman dolaylı cevap aranacaktır.

Keywords

Hüsün-Kubuh, Adalet, Teklîf, İmtihan, Sorumluluk, Kötülük sorunu, Afet

References

• Abrahamov, Binyamin. "Necessary Knowledge in Islamic Theology". British Journal of Middle Eastern Studies 20/1 (1993): 20-32.
• Ağkuş, Yusuf. "Afetlerin Ceza Olduğunu Çağrıştıran Ayetlere Mâtürîdî’nin Yaklaşımı (Te’vîlâtü’l-Kur’ân Özelinde)". ULUM 6/Özel Sayı (Ekim 2023): 39-78.
• Altıntaş, Ramazan. "Hüsün ve Kubuh". Kelam El Kitabı. edt. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker, 2012.
• Arslan, Hulusi. Mu‘tezile’de İyilik ve Kötülük (Hüsün ve Kubuh) Problemi. İstanbul: Endülüs, 2021.
• Arslan, Hulusi. "Doğal Felaket ve Istıraplar Konusunda Kelamcıların Görüşleri -Tahlil, Tenkid ve Öneriler-". Marife 2/2 (2002): 19-34.
• el-Askerî, Ebû Hilâl. el-Furûq fî’l-Lugâ: Arap Dilinde ve Kur’an’da Farklar Sözlüğü. trc. Veysel Akdoğan. İstanbul: İşaret Yayınları, 2013.
• Aslan, İbrahim. ″Mu‘tezile’nin Şeriat Yorumu″. Usul ve Esaslarıyla Mu‘tezile’ye Giriş. edt. Yunus Cengiz-Ömer Türker. İstanbul: Endülüs, 2019.
• Attar, Meryem. İslam Ahlakı: İslam Düşüncesinde İlâhî Emir Teorisi. çev. ed. Muammer İskenderoğlu. çev. E. Şahin ve diğerleri. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Ay, Mahmut. "Eş‘arî Kelamında İnsanın Sorumluluğu". İslâmî Araştırmalar Dergisi 17/2 (2004): 91-107.
• Ay, Mahmut. ″Kelam’da Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Tasavvurları″. Eskiyeni 31 (Güz 2015): 25-50.
• Aydın, Salih. İmam Mâtürîdî’de Kötülük Problemi ve İmtihan. İstanbul: İnsan 2022.
• Bağdâdî, Abdulkâhir. Kitâbu Usûli’d-Dîn: Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• Bağdâdî, Abdulkâhir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. E. Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV, 2014.
• Barlak, Muzaffer. Husün-Kubuh İyilik ve Kötülüğün Kaynağı. Ankara: Ankara Okulu, 2016.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr. Temhîd. Kâhire, 1366.
• Bardakoğlu, Ali. ″Husn ve Kubh Konusunda Aklın Rolü ve İmam Mâturîdî″. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/4 (1987): 59-75.
• Belhî, Ebû’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Kitâbü’l-Makālât ve meahû uyûnu’l-mesâil ve’lcevâbât. thk. Hüseyin Hansu, Râcih Kurdî, Abdulhamîd Kurdî. İstanbul-Amman: Kuramer ve Dârû’l-Feth, 2018.
• Belhî, Ebû’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsîru Ebî’l-Kāsım el-Ka‘bî el-Belhî. Mevsûatu Tefâsîri’l-Mu‘tezile/IV. cem‘, i‘dâd ve thk. Hıdır Muhammed Nabhā. Beyrût: Dârû’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Birand, Kâmıran. İlk Çağ Felsefesi Tarihi. Ankara: A.Ü.İ.F.Y., 1987.
• el-Buhari, Abdülaziz. Keşfü'l-esrâr an usûl-i fahri’l-İslâm el-Pezdevî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Bulut, Zübeyir. "Hüsün Ve Kubuh Meselesinin Ahlâk Teorilerine Temel Oluşturması Bakımından Analizi". Kelâm Araştırmaları Dergisi 13/2 (2015): 634-654.
• Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "disaster". Encyclopedia Britannica, 1 Sep. 2023, https://www.britannica.com/science/disaster. Accessed 10 September 2023.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. H. Hacak, E. Demirli, B. Köroğlu. İstanbul: Kitabevi, 2000.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Hayevân. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrût: Dârü’l-Cîl, 1996.
• Can, İslam (edt.). Afet Sosyolojisi. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2020.
• el-Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn. Kitâbu’l-İrşâd: İnanç Esasları Kılavuzu. çev. A. Baloğlu, S. Yılmaz, M. İlhan, F. Sancar. Ankara: TDV, 2012.
• Çağrıcı, Mustafa. "Âfet". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/398. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Cürcânî, Seyyîd Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi. çeviri: Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Cüşemî, Hâkim. Tahkîmu’l-ukûl fî tashîhi’l-usûl. thk. Abdüsselam b. Abbas el-Vecih. Ürdün: Müessetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 2001.
• Çelebi, İlyas. "Klasik Bir Kelâm Problemi: Hüsün-Kubuh". Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16-17 (1998-1999): 55-121.
• Çetin, Rabiye. "Ku’ran-ı Kerim Bağlamında Kader-İmtihan İlişkisi". İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/4 (2016): 780-800.
• Çetintaş, İbrahim. İslâm Düşüncesinde Değerler Metafiziği. Ankara: Elis, 2014.
• Demir, Hilmi. Delîl ve İstidlâlin Mantıkî Yapısı İlk Dönem Sünnî Kelâm Örneği. İstanbul: İsam, 2012.
• Denkel, Arda. Düşünceler ve Gerekçeler. İstanbul, 2003.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-İbâne ve usûlü ehli’s-sünnet: Eş‘arî Akâidi. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-Lüma‘ fi’r-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘: Eş‘arî Kelamı. çev. Kılıç Aslan Mavil-Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makālâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn: İlk Dönem İslâm Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç-Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı, 2005.
• Gazâlî, el-Mustasfâ: İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi I. trc. Y. Apaydın. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i'tikâd. nşr. Muhammed Mustafa Ebu’l-Alâ. Mısır, 1972.
• Güler, İlhami. Allah’ın Ahlâkîliği Sorunu Ehl-i Sünnet’in Allah Tasavvuruna Ahlâkî Açıdan Eleştirel Bir Yaklaşım. Ankara: Ankara Okulu, 2011.
• Hourani, George Fadlo. Islamic Rationalism: The Ethics of ‘Abd al-Jabbar. Oxford: Clarendon Press, 1971
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan. Mücerredu Makālâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. nşr. Daniel Gimaret. Beyrût: Dar el-Machreq, 1987.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed el-Endelusî el-Kurtubî. el-Fasl: Dinler ve Mezhepler Tarihi. çev. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. Beyrût: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 1995.
• İbnu’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmud b. Muhammed el-Hârizmî. Kitâbu’l-Fâik fî usûli’d-dîn. thk. ve mukaddime Wilferd Madelung ve Martin McDermott. Tahrân, 1386.
• el-Îcî, Adudüddîn. Mevâkıf. Beyrût, ts.
• el-İsfehânî, Rağıb. Müfredât Kur’an Kavramları Sözlüğü. çeviri: Mustafa Yıldız. İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
• Kant, İmmanuel. "Lizbon Depreminin Nedenleri ve Etkileri Üzerine Gözlemler". çev. M.Topuz-A. S. Tümkaya. Beytulhikme Int J Phil 12/3 (2022): 829-875.
• Karaosman, Muhammet. "Kur’ân’dan Hareketle Doğal Âfetlerin ve Salgın Hastalıkların İlâhî Bir Ceza Olarak Nitelendirilmesi Sorunu". Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/3 (Aralık 2020): 98-120.
• Kādî Abdulcebbâr, Ebû’l-Hasan el-Hemedânî el-Esedâbâdî. ″el-Aslah″. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. İbrahim Medkûr, ts.
• Kādî Abdulcebbâr, Ebû’l-Hasan el-Hemedânî el-Esedâbâdî. "el-Lutf". el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. İbrahim Medkûr, ts.
• Kādî Abdulcebbâr, Ebû’l-Hasan el-Hemedânî el-Esedâbâdî. ″en-Nazar ve’l-Ma‘ârif″. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. İbrahim Medkûr, ts.
• Kādî Abdulcebbâr, Ebû’l-Hasan el-Hemedânî el-Esedâbâdî. ″et-Ta‘dîl ve’t-tecvîr″. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. İbrahim Medkûr, ts.
• Kādî Abdulcebbâr, Ebû’l-Hasan el-Hemedânî el-Esedâbâdî. ″et-Teklîf″. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. İbrahim Medkûr, ts.
• Kādî Abdulcebbâr. el-Muhtasar fî Usûli’d-Dîn: Dinin Temel İlkeleri. çev. Hulusi Arslan. İstanbul: Endülüs, 2017.
• Kādî Abdulcebbâr. el-Münye ve’l-Emel. cem’ İbn Murtazâ. thk. İsamüddin Muhammed Ali. Dârû’l-Maarifeti’l-Câmiiyye, tsz
• Kādî Abdulcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire, 1988.
• Kazanç, Fethi Kerim. Gazali Öncesi Ehl-i Sünnet Kelamında Ahlak Düşüncesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2007.
• Kiriş, Nurten. "Tarihsel Olarak Kötülük Problemi ve Çözüm Yolu Olarak Teodise". FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2008): 81-99.
• Koç, Zeynep Hümeyra. Ebu’l-Kāsım el-Belhî’de Bilgi. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri (Kelâm) Anabilim Dalı, 2021.
• Küçükcan, Talip-Köse, Ali. Doğal Afetler ve Din. İstanbul: İSAM Yayınları, 2000.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM, 2015.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. müracaat: Bekir Topaloğlu. İstanbul, 2010.
• Nâder, Albert Nasrî. Felsefetu’l-Mu‘tezile. İskenderiyye: Matba‘atu Dâru Neşri’s-Sekâfiyye, 1951.
• Nîsâbûrî, Saîd b. Muhammed b. Saîd Ebû Reşîd. el-Mesâil fî’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. Ma‘n Ziyad. Beyrût: Ma‘hedü’l-Inmail Arabi, 1979.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tabsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn II. tahkîk: Hüseyin Atay. Ankara, 2004.
• Öge, Sinan. Allah’tan Âleme İlâhî Fiiller. Ankara: Araştırma, 2009.
• Özdemir, Metin. İslam Düşüncesinde Kötülük Problemi. İstanbul: Furkan Yayınları, 2001.
• Platon. Euthyphro. çev. Pertev Naili Boratav. İstanbul: Maarif, 1958.
• Özlem, Doğan. Etik Ahlâk Felsefesi. İstanbul: İnkılâp, 2004.
• er-Râzî, Fahreddîn. Felsefî Kelâmın Temel Meseleleri/el-İşâre fî Usûli’l-Kelâm. çev. Ulvi Murat Kılavuz-Serkan Çetin. İstanbul: Litera, 2018.
• er-Râzî, Fahreddîn. el-Muhassal: Kelâma Giriş. çev. Hüseyin Atay. Ankara: T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• er-Râzi, Fahreddîn. Tefsîr-i Kebîr: Mefâtîhu’l-Gayb. trc. S. Yıldırım, L. Cebeci, S. Kılıç, S. Doğru. Ankara: Akçağ Yayınları, 1988.
• er-Râzî, Fahruddîn. Kitâbu’n-nefs ve’r-rûh ve şerhu kuvâhumâ. thk: Muhammed Sağîr Hasan el-Mâsumi. İslamabad, 1388/1968.
• Serdar, Murat. "Depremler İlâhî Bir Cezalandırma mıdır?". Dini İlimler Bağlamında Deprem. Ankara: Fecr, 2023.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerîm. Milel ve Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayınları, 2011.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerîm. Nihâyetû’l-ikdâm fî ‘ılmi’l-kelam. Kâhire: Mektebetu Sekâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Teftâzânî. Şerhü’l-Makâsıd. nşr. Abdurrahman Umeyra. Beyrut, 1989.
• Teftâzânî, Sa’düddîn. et-Telvîh ilâ keşf-i hakâiki’t-tenkîh (Sadruşşerîa’nın et-Tavdîh şerhu’t-tenkîh’i ile birlikte). Beyrut, 1998.
• Ward, Peter-D., Brownlee, Donald. Rare Earth. Springer, 2003.
• Yaran, Cafer Sadık. Din Felsefesine Giriş. ed. Necdet Subaşı, Yasin Aktay, Burhanettin Tatar. Dem Yayınları, 2012.
• Yıldırım, Ramazan. Mutezîle’nin Kelamî Polemikleri Hakim el-Cüşemî Örneği. İstanbul: İşaret, 2012.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmus. Beyrût: Dâru’l-Beyan, 1966.
• Zemahşerî. el-Keşşâf an Hakâik Gavâmizi't-Tenzîl ve ’Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi't-Te’vîl. trc. Murat Sülün ve diğerleri. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.