Unorthodox Thought in al-Muʿtazila: The Illicit of Striving for Sustenance (Taḥrīm al-Makāsib)

Year 2023, Volume: 21 Issue: 2, 455 - 481, 31.12.2023

A. İskender Sarıca

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1376429

Abstract

In Islamic theological writings, under the heading of sustenance, the focus is generally on issues such as who is the provider of sustenance, whether haram is considered sustenance, and whether Allah’s consent exists for haram sustenance. Another issue that can be found between the lines of the subject of sustenance is whether it is haram for a person to work for sustenance or not. In fact, the pursuit of means of livelihood in order to sustain one’s life is, according to the general and predominant acceptance of Muslim scholars, permissible and, in cases of necessity, wajib. According to a record in Uṣūl al-niḥal, during the formative period of itizālī thought, there were Mu‘tazilite sufis (ṣūfiyyat al-Muʿtazila) such as Bishr b. al-Mu‘tamir’s disciple Abū Imrān Mūsā b. al-Raqqāshī, al-Naẓẓām’s apostate disciple Fadl al-Hadathī, and Husayn al-Kūfī, about whom no information is available. These names, who seem to have earned their livelihood through almsgiving, defended the forbiddenness (taḥrīm al-makāsib) of all kinds of endeavour for sustenance, contrary to the acceptance of Muslim thinkers. However, it should be noted that for them, the forbiddenness in making an effort for sustenance does not cover the definition of sustenance, which is ‘all the benefits’, but only the effort in obtaining sustenance through means such as trade and agriculture. It is interesting to find such an extreme tendency among the Mu‘tazilites, who came to the fore with their rationalist discourses. “How could a Mu‘tazilite defend tahrīm al-makāsib?”, the issue of abandonment of striving for sustenance (tark al-makāsib), from which the idea of tahrīm al-makāsib is thought to have evolved, is mentioned, and then the Mu‘tazilite sufis views on tahrīm al-makāsib are tried to be based mainly on Mu‘tazilite sources and the criticisms of Mu‘tazilite authors against them are included. It has been determined that Mu‘tazilite sufis justifications for defending tahrīm al-makāsib concentrate on three points: (i) the absence of a just order due to the absence of a just imam and the possibility of supporting the oppressors (rulers) intentionally or unintentionally, and as a result of this, some of them describe the land of Islam as dār al-kufr, (ii) again in relation to the issue of imamate, in an environment where there is no justice, i.e. legal/moral order, the halāl and harām are so intertwined that they cannot be separated from each other, and in order to protect oneself from harām, the things that are subject to sustenance can only be purified through charity and become halāl, and (iii) the fact that trust in Allah is obligatory and any effort to pursue sustenance is contrary to tawakkul. The Mu‘tazilite authors criticised the proponents of tahrīm al-makāsib on the grounds that it is permissible to trade while maintaining a rational and ethical attitude, that one’s intention and interest in trade are important, and that tawakkul cannot be built on the right ground. As a result, the proponents of tahrīm al-makāsib disappeared because they could not gain a foothold in the Mu‘tazilite intellectual climate due to their erroneous reasoning.

Keywords

Kalām, Taṣawwuf (Sufism), Islamic law/Fiqh, Mu‘tazilite sufis, Livelihood, Kasb, Tahrīm al-makāsib

Mu‘tezile’de Ayrıksı Düşünce: Rızka Yönelik Çabanın Haramlığı (Taḥrîmü’l-mekâsib)

Abstract

İslâm kelâm telifâtında rızık meselesi başlığı altında genelde rızık verenin kim olduğu, haramın rızıktan sayılıp sayılmayacağı, Allah Teâlâ’nın haram olan rızka yönelik rızasının olup olmadığı gibi konulara odaklanılmıştır. Rızık konusuna ilişkin satır aralarında rastlanan bir konu ise, kişinin rızık elde etmek için çalışmasının haram olup olmadığı meselesidir. Esasen insanın hayatını idame ettirebilmesi adına geçim vasıtalarının peşine düşmesi, Müslüman düşünürlerin genel ve baskın kabulüne göre mübah, zorunlu durumlarda ise vaciptir. Uṣûlü’n-niḥal’de aktarılan bir kayda göre i‘tizâlî düşüncenin teşekkül döneminde Bişr b. el-Mu‘temir’in öğrencisi Ebû İmrân Mûsâ b. er-Rakkāşî, Nazzâm’ın mülhid öğrencisi Fazl el-Hadesî ve kendisi hakkında herhangi bir bilgi tespit edilemeyen Hüseyn el-Kûfî’nin de içinde bulunduğu ve geçimlerini sadaka yoluyla sağladığı anlaşılan Mu‘tezilî sûfîler (ṣûfiyyetü’l-Muʿtezile), Müslüman düşünürlerin kabulüne aykırı olarak rızka yönelik her türlü çabanın haramlığını (taḥrîmü’l-mekâsib) savunmuştur. Ancak belirtmek gerekir ki, onlar açısından rızık için bir çaba ortaya konmasındaki haramlık, rızkın tanımı olan ‘menfaatlerin tamamı’nı kapsamayıp, sadece rızkın ticaret ve ziraat gibi yollarla elde edilmesindeki çabaya yöneliktir. Aklî söylemleriyle ön plana çıkan Mu‘tezilîler arasında böyle aşırı bir eğilimin bulunması ilgi çekicidir. “Nasıl olur da bir Mu‘tezilî tahrîmü’l-mekâsibi savunur?” sorusuna cevap aranan bu tasviri çalışmada, tahrîmü’l-mekâsib düşüncesinin kendisinden evrildiğini düşündüğümüz rızka yönelik çabanın terk edilmesi (terkü’l-mekâsib) meselesine değinilmiş, sonrasında Mu‘tezilî sûfîlerin tahrîmü’l-mekâsibe ilişkin görüşleri ağırlıklı olarak Mu‘tezilî kaynaklardan hareketle temellendirilmeye çalışılmış ve onlara yönelik Mu‘tezilî müelliflerin eleştirilerine yer verilmiştir. Mu‘tezilî sûfîlerin tahrîmü’l-mekâsibi savunmadaki gerekçelerinin üç noktaya yoğunlaştığı tespit edilmiştir: (i) âdil bir imamın bulunmaması sebebiyle âdil bir düzenin olmadığı ve buna bağlı olarak zalim (yönetici)lere bilerek veya bilmeyerek destek çıkılması ihtimalinin bulunması ve bunun bir sonucu olarak onlardan bazısının İslâm diyarını dâru’l-küfr olarak nitelendirmesi, (ii) yine imamet meselesiyle ilintili olarak âdil yani hukukî/ahlâkî bir düzenin olmadığı bir ortamda helal ile haramın birbirinden ayrılamayacak kadar iç içe geçmiş olması ve kişinin kendisini haramdan koruması adına rızka konu olan şeylerin sadece sadaka yoluyla tezkiye edilerek helal hâle gelebileceği ve (iii) Allah Teâlâ’ya tevekkülün farz olması ve herhangi bir rızık peşine düşme çabasının tevekküle aykırı olması. Tahrîmü’l-mekâsibi savunanlara Mu‘tezilî müelliflerce; aklî ve ahlâkî tutum korunarak ticaret yapmanın hasen oluşu, kişinin ticaretteki kastının ve menfaatinin önemli oluşu ve tevekkülün doğru zeminde inşa edilemeyişi çerçevesinde eleştiri getirilmiştir. Sonuç itibarıyla tahrîmü’l-mekâsib savunucuları, yanlış istidlâlleri sebebiyle Mu‘tezile düşünce ikliminde yer edinemediği için inkıraza uğramıştır.

Keywords

Kelâm, Tasavvuf, İslam hukuku/Fıkıh, Mu‘tezilî sûfîler, Rızık, Kesb, Tahrîmü’l-mekâsib

References

• Abrahamov, Binyamin. “Kasım b. İbrahim’in Kelâmî Risaleleri”. çev. Mehmet Ümit. İslâmî İlimler Dergisi 6/1 (2011), 289-299.
• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-ḫafâʾ ve müzîlü’l-ilbâs ʿamme’ştehere mine’l-eḥâdîs̱ ʿalâ elsineti’n-nâs. nşr. Ahmed el-Kallâş. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Aydınlı, Osman. “Ascetic and Devotional Elements in the Mu‘tazilite Tradition: The Sufi Mu‘tazilites”. The Muslim World 97/2 (2007), 174-189.
• Ayhan, Bayram. “Tefsir Literatürü Bağlamında Allah’ın Sosyal Hayatı Tanzimi Meselesi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (2019), 141-174.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir et-Temîmî. Kitâbü’l-Milel ve’n-niḥal. thk. A. Nasrî Nâdir. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1992.
• Baklî, Ebû Muhammed Sadrüddîn Rûzbihân b. Ebî Nasr. ʿArâʾisü’l-beyân fî haḳāʾiḳı’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, 2008.
• Baktır, Mustafa. “Kitâbü’l-Kesb’in Tahlili”. Kitabü’l- Kesb: İslam İktisadında Helal Kazanç. 33-38. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2019.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Bonner, Michael. “Şeybânî’ye Atfedilen Kitâbü’l-Kesb: Fakirlik, Fazlalık ve Servetin Dolaşımı”. çev. Mustafa Kahya. International Journal of Islamic Economics and Finance Studies 1 (2019), 116-142.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr en-Nâsır. 4 cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Burṣân ve’l-ʿurcân ve’l-ʿumyân ve’l-ḥûlân. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1990.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Ḥayevân. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhû, 1965.
• Cârullâh, Zühdî. el-Muʿtezile. Beyrut: el-Ehliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1974.
• Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
• Cübbâî, Ebû Alî Muhammed b. Abdilvehhâb (?). Kitâbü’l-Maḳālât: İtikâdî Mezheplere Yönelik Klasik Bir Eleştiri. thk. ve çev. Özkan Şimşek – A. İskender Sarıca – Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Çetin, Serkan – Kılavuz, Ulvi Murat. “Mu‘tezilî Tanımlar Literatürünün Kayıp Halkası: Kādî Abdülcebbâr’ın Ḥudûdü’l-elfâẓ’ı -İnceleme ve Neşir-”. Kader 21/1 (2023), 59-78.
• Devâbe, Eşref. “Ebû Bekir el-Hallâl”. İslâm İktisadî Düşünce Tarihi. ed. Mehmet Bulut. çev. Necdet Arslan. 243-267. İstanbul: İZÜ Yayınları, 2021.
• Duman, Abdullah – Altınay, Ramazan. “Tarihçilik ve Döngüsel Tarih Felsefesi Bağlamında Bîrûnî’nin ‘Fihrist’ Adlı Risâlesi ve Çevirisi”. EKEV Akademi Dergisi 11/30 (2007), 187-218.
• Ebû Tâlib en-Nâtık-Bilhak Yahyâ b. Hüseyn. Ziyâdâtü Şerḥi’l-uṣûl: Baṣran Muʿtazilite Theology: Abū ʿAlī Muḥammad b. Khallād’s Kitāb al-Uṣūl and its Reception. nşr. Camilla Adang vd. Leiden – Boston: Brill, 2011.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Muhammed b. el-Hüseyn. Kitâbü’l-Muʿtemed fî uṣûli’d-dîn. thk. Vedî‘ Zeydân Haddâd. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1974.
• Edis, Mustafa Salih. Kerrâmî Zühd Hareketi. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2022.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. Kitâbü Maḳālâti’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh, 1980.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Burdur Kütüphanesi’nde Bulunan Bir Risale ‘Tezkiretü’l-Mezâhib’”, İslami İlimler Enstitüsü Dergisi 1975 (2), 99-141.
• Gimaret, Daniel. “Muʿtazila”. The Encyclopaedia of Islam New Edition. 7/783-785. Leiden-New York: E.J. Brill, 1993.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed. ʿUyûnü’l-mesâʾil fi’l-uṣûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Dâru’l-İhsân, 2018.
• Hakîm es-Semerkandî, Ebü’l-Kāsım İshâk b. Muhammed el-Kādî. Kitâbü’s-Sevâdi’l-aʿẓam. Bulak: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1253 h.
• Hakîm et-Tirmizî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. Beyânü’l-kesb. nşr. Abdulfettâh Abdullah Bereke. Âdâbü’l-mürîdîn ile birlikte; Mısır: Matbaatü’s-Saâde, ts.
• Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed. Kitâbü’l-Ḥas̱ ʿale’t-ticâre ve’ṣ-ṣınâʿa ve’l-ʿamel ve’l-inkâr ʿalâ men yeddeʿî’t-tevekkül fî terki’l-ʿamel ve’l-ḥucce ʿaleyhim fî ẕâlike. Dımaşk: Mektebetü’l-Kudsî, 1348 h.
• Hargûşî, Ebû Sa‘d (Saîd) Abdülmelik b. Muhammed. Tehẕîbü’l-esrâr. thk. Bessâm Muhammed Bârûd. Abu Dabi: Isdârâtü’l-Mecmai’s-Sekāfî, 1999.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed. Kitâbü’l-İntiṣâr ve’r-red ʿale’bni’r-Râvendî el-mülḥid. thk. H. Samuel Nyberg. Kahire - Beyrut: Mektebetü Dâri’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1993.
• Hımmasî, Sedîdüddîn Mahmûd er-Râzî. el-Münḳıẕ mine’t-taḳlîd. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1412 h.
• Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf İbnü’l-Mutahhar. Keşfü’l-murâd fî şerḥi Tecrîdi’l-iʿtiḳād. İbrâhim el-Mûsevî ez-Zencânî. Kum: İntişârât-ı Şekûrî, 1372 hş.
• İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-Kureşî. Ḳıṣarü’l-emel. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1995.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed el-Bahrânî. et-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâż. thk. Daniel Gimaret. 2 cilt. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-İlmî el-Fransî li’l-Âsâri’ş-Şarkıyye bi’l-Kāhire, 2009.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed el-Bahrânî. Kitâbü’l-Mecmûʿ fi’l-muḥît bi’t-teklîf. nşr. J. J. Houben – Daniel Gimaret. 4 cilt. Beyrut: Dârul-Meşrık, 1980.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kūb el-Hâzin. Kitâbü’l-Fevzi’l-aṣġar. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. Mecmûʿatü’l-fetâvâ. nşr. Âmir el-Cezzâr – Enver el-Bâz. 37 cilt. Mansûre: Dâru’l-Vefâ, 2005.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nüḥât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 4 cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî – Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekāfiyye, 1986.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî. Kitâbü’l-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. thk. Wilferd Madelung – Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2007.
• İbnü’l-Mu‘tezz, Ebü’l-Abbâs Abdullāh b. Muhammed el-Mu‘tezz-Billâh b. Ca‘fer el-Mütevekkil-Alellah el-Abbâsî. Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ. thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Kitâbü’l-Münye ve’l-emel fî şerḥi’l-Milel ve’n-niḥal. thk. Muhammed Cevâd Meşkûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk. Kitâbü’l-Fihrist. thk. Rızâ Teceddüd. Tahran: Marvi Offset, 1971.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn. el-Eġānî. thk. İhsân Abbâs vd. 25 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2008.
• İzzüddîn b. el-Hasen b. el-İmâm b. Alî b. el-Müeyyed. el-Miʿrâc ilâ keşfi esrâri’l-Minhâc. thk. Abdurrahmân b. Hüseyn Şâyim el-Müeyyedî. 4 cilt. [Yemen]: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 2014.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kāsım Abdullāh b. Ahmed el-Belhî. Kitâbü’l-Maḳālât ve meʿahû ʿUyûnü’l-mesâʾil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: KURAMER - Amman: Dâru’l-Feth, 2020.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 11 (et-Teklîf). thk. Muhammed Ali en-Neccâr – Abdülhalîm en-Neccâr. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. el-Hemedânî. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Fuâd Seyyid. nşr. Eymen Fuâd Seyyid. Fażlü’l-iʿtizâl ve ṭabaḳātü’l-Muʿtezile içinde; Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almânî li’l-Ebhâsi’l-Şarkıyye – Dâru’l-Fârâbî, 2017.
• Kahya, Mustafa. Tasavvufun Teşekkül Döneminde Sûfîler ve Ticari Hayat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Karaduman, Hicret. Teşekkül Döneminde Nişabur’da Tasavvuf. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kāsım er-Ressî, Ebû Muhammed el-Kāsım b. İbrâhîm b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Hasenî el-Alevî. el-Uṣûlü’l-ḫamse. thk. Abdülkerîm Ahmed Cedbân. Mecmûʿu kütüb ve resâʾili’-İmâm el-Ḳāsım b. İbrâhîm er-Ressî içinde. 1/647-648. San‘a: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 2001.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. M. Şerefettin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1941.
• Kır, Bilal. Mu‘tezile’nin Beş Esasının Oluşum Süreci: Josef van Ess Bağlamında. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Kızılkaya, Necmettin. “Die rechtliche und mystische Debatte über Erwerb (kasb) und die Entstehung der kasb-Literatur”, Eine Arbeitsgesellschaft- auch für Muslime Interdisziplinäre und interreligiöse Beiträge zur Erwerbsarbeit. ed. Mouez Khalfaoui - Matthias Möhring-Hesse. 225-232. Münster - New York: Waxmann, 2015.
• Kureşî, Yahyâ b. Hüseyn es-Sa‘dî. el-Minhâc. thk. Abdurrahmân b. Hüseyn Şâyim el-Müeyyedî. İzzüddîn b. el-Hasen b. el-İmâm b. Alî b. el-Müeyyed’in el-Miʿrâc ilâ keşfi esrâri’l-Minhâc isimli şerhiyle birlikte. 4 cilt. [Yemen]: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 2014.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin. Tasavvuf İlmine Dair: Kuşeyrî Risâlesi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1978.
• Kutluer, İhsan. “İbnü’r-Râvendî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/179-184. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kūb. el-Uṣûl mine’l-Kâfî. nşr. Ali Ekber el-Gaffârî. 8 cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1365 hş.
• Makdisî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Aḥsenü’t-teḳāsîm fî maʿrifeti’l-eḳālîm. nşr. Michael Jan de Goeje. Leiden: Brill, 1877.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir (el-Mutahhar). el-Bedʾ ve’t-târîḫ. 6 cilt. b.y.: Mektebetü’s-Sekāfeti’d-Dîniyye, ts.
• Malamud, Margaret. “The Politics of Heresy in Medieval Khurasan: The Karramiyya in Nishapur”, Iranian Studies 27/1(4) (1994), 37-51.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed. Kitâbüt-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bida‘. thk. Sven Dedering. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almânî li’l-Ebhâsi’l-Şarkıyye, 2009.
• Mânkdîm Şeşdîv, Ebü’l-Hüseyn Kıvâmüddîn Ahmed b. Ebî Hâşim Muhammed. Taʿlîḳ ʿalâ Şerḥi’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdulkerîm Osmân. Kādî Abdülcebbâr’a izafetle; Kahire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• Massignon, Louis. Essay on the Origins of the Technical Language of Islamic Mysticism. Indiana: University of Notre Dame Press, 1997.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. ed. Bekir Topaloğlu. thk. Ali Haydar Ulusoy vd. 18 cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005-2010.
• Melchert, Christopher. “Ehl-i Hadis’in Dindarlık Anlayışı”. çev. Abdulvahap Özsoy. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 22 (2004), 301-322.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Kemâl Hasen Mer‘î. 4 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Muhâsibî, Ebû Abdillâh el-Hâris b. Esed. el-Mekâsib ve’l-veraʿ ve’ş-şübhe ve beyânü mübâḥihâ ve maḥẓûrihâ ve’ḫtilâfü’n-nâs fî ṭalebihâ ve’r-red ʿale’l-ġāliṭîne fîhi. thk. Sa‘d Kerîm el-Fakī. İskenderiye: Dâru İbn Haldûn, ts.
• Nâşî el-Ekber, Ebü’l-Abbâs Abdullāh b. Muhammed el-Enbârî (?). Kitâbü Uṣûli’n-niḥal. thk. Josef van Ess. Frühe Muʿtazilitische Häresiographie: zwei werke des nāšīʾ al-akbar (gest. 293 h.) içinde; Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1971.
• Nesefî, Ebû Muti‘ Mekhûl b. el-Fazl. er-Red ʿalâ ehli’l-bidaʿ ve’l-ehvâʾi’ḍ-ḍâlle: Bidat Ehli ve Sapkın Fırkalara Reddiye. thk. Seyit Bahcıvan. çev. Züleyha Birinci. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2022.
• Nesefî, Ebü’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Claude Salamé. 2 cilt. Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-İlmi’l-Fransî li’d-Dirâsâti’l-Arabiyye, 1990.
• Nguyen, Martin. “Sûfî Teolojik Düşünce”. çev. Salih Çift. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. 433-455. ed. Sabine Schmidtke. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Nisâbûrî, Ebû Sa‘d (Saîd) Abdülmelik b. Muhammed. Tehẕîbü’l-esrâr fî uṣûli’t-taṣavvuf. thk. İmam Muhammed Seyyid Ali. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
• Öz, Mustafa. “Murdar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/205-206. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed. eẕ-Ẕerîʿa ilâ mekârimi’ş-şerîʿa. thk. Ebü’l-Yezîd Ebû Zeyd el-Acemî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• Reinert, Benedikt. Die Lehre vom tawakkul in der klassischen Sufik. Berlin: Walter de Gruyter & Co., 1968.
• Sâdıkzâde Dorban, Firuze. “Ṣûfiyyetü’l-Mu‘tezile”. Dânişnâme-i Cihân-i İslâm. 30/214-216. Tahran: Bünyâd-ı Dâiretü’l-Maârif-i İslâmî, 1342 hş.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. nşr. Abdurrahmân b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî. 13 cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1964.
• Sobieroj, Florian. “Mutezile ve Tasavvuf”. çev. Salih Çift. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2001), 273-296.
• Stroumsa, Sarah. “The Beginnings of the Muʿtazila Reconsidered”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 13 (1990), 265-293.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Emir Ali Mehnâ – Ali Hasen Fâ‘ûr. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Şerîf el-Murtazâ, Alemü’l-hüdâ Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hüseyn. eẕ-Ẕaḫîre fî ʿilmi’l-kelâm. nşr. Seyyid Ahmed el-Hüseynî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1431 h.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen. Kitâbü’l-Kesb. şrh. Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1997.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed. et-Tefsîru’l-kebîr (Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm). thk. Hişâm b. Abdilkerîm el-Bedrânî el-Mevsılî. 6 cilt. İrbid: Dâru’l-Kütübi’s-Sekāfî, 2008.
• Tahmasbi, Sasan. “Ravâbıṭ-ı ṣûfiyye ve Muʿtezile”. Müṭâlaʿât-ı Tarîḫ-i İslâm 28 (1395 hş), 91-107.
• Taşköprîzâde, İsâmüddin Ebü’l-Hayr Ahmed b. Mustafa. Şerḥu’l-Aḫlâḳi’l-ʿAḍudiyye: Ahlâk-ı Adudiyye Şerhi. nşr. Elzem İlçöz – Müstakim Arıcı. çev. Müstakim Arıcı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiʿu’l-kebîr (el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ). thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• van Ess, Josef. “Ibn ar-Rēwandī, or the Making of an Image”. Kleine Schriften by Josef van Ess. ed. Hinrich Biesterfeldt. Leiden - Boston : Brill, 2018, 1342-1368.
• van Ess, Josef. “İslâm ve Aydınlanma”. İSAM Konuşmaları: Osmanlı Düşüncesi – Ahlâk – Hukuk – Felsefe – Kelâm. çev. Mehmet Bulgen. haz. Seyfi Kenan. 267-285. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• van Ess, Josef. “Mu‘tazilah”. The Encyclopedia of Religion. ed. Mircea Eliade. 10/220-229. New York: Macmillan Publishing Company, 1987.
• van Ess, Josef. “Political Ideas in Early Islamic Religious Thought”. British Journal of Middle Eastern Studies 28/2 (2001), 151-164.
• van Ess, Josef. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra: A History of Religious Thought in Early Islam. Almancadan çev. Gwendolin Goldbloom. 5 cilt. Leiden-Boston: Brill, 2017-2019.
• Yüksel, Emrullah. “Cafer b. Mübeşşir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/553-554. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Muġnî fi’ḍ-ḍuʿafâʾ. thk. Ebü’z-Zehrâ Hâzim el-Kādî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. Rebîʿu’l-ebrâr ve nuṣûṣü’l-aḫbâr. thk. Abdülemîr Mühennâ. 5 cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbûât, 1992.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. Keşşâf Tefsiri: el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. çev. Muhammed Coşkun. 6 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016-2020.