İbn Hişâm en-Nahvî’nin Eserlerinde Tercih ve Tenkit İfadeleri

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 19, 107 - 134, 28.01.2023

Fatih Sarı

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1173763

Öz

Bu çalışmada Arap dili gramerinin öncülerinden İbn Hişâm en-Nahvî’nin (ö. 761/1360) gramere dair eserlerinde kullandığı tercih ve tenkit ifadeleri ele alınmıştır. İbn Hişâm birçok dil meselesi hakkında önceki dilcilerden ve dil ekollerinden nakillerde bulunmuş, herhangi bir ekole taassup derecesinde bağlı kalmamış, aktardığı görüş ve delilleri objektif bir yaklaşımla ele alarak etraflıca tartışmış ve bu görüşler arasında tercihlerde bulunmuştur. Kıyas ve ta’lil metodunu da kullanan müellif, hangi ekole veya dilciye ait olduğuna bakmaksızın delilini güçlü bulduğu görüş ve fikirleri tercih etmiş, zayıf veya isabetsiz gördüğü yaklaşımları ise tenkit ederek gerekçelerini ortaya koymuştur. Naklettiği görüşleri kendi içinde derecelendiren İbn Hişâm, tercihe şayan bulduğu görüşler için sahîh, râcih, savâb, zâhir; tenkit edip terkedilmesi gerektiğini düşündüğü görüşler için de merdûd, bâtıl, fâsid, vehm gibi birbirinden farklı çok sayıda kavram kullanmıştır. Söz konusu kavramların bir kısmını müstakil anlamda kullanmış olmakla birlikte bazılarını yakın veya eş anlamlı olarak da kullanmıştır. Bu çalışmanın amacı, İbn Hişâm’ın başvurduğu söz konusu ifadeleri hangi anlamlarda kullandığını örnekler üzerinden dikkatlere sunarak onun tercih ve tenkit metodu ve diğer dilcilere karşı tutumu hakkında genel bir bakış açısı sunmaktır.

Anahtar Kelimeler

İbn Hişâm, Tercih, Tenkit

Kaynakça

• Abdülhamîd Ömer, Ahmed Muhtâr, Mu’cemü’l-luğati’l-‘arabiyye el-mu’asıra, y.y., ‘Âlemü’l-Kütüb, 1429/2008.
• Akkirmânî, Muhammed b. Mustafâ, Muhtasarü Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e’ârîb, (Thk. Sadreddîn Buğda), Diyarbakır: Mektebetu Diyarbekir, 1437/2016.
• Anzî, Abdullâh b. Yûsuf b. Îsâ b. Ya’kûb el-Ya’kûb el-Cüdey’, el-Minhâcü’l-muhtasar fî ‘ilmeyi’n-nahvi ve’s-sarf, Beyrût: Müessesetü’r-Reyyân, 1428/2007.
• Apaydın, H. Yunus, “Hata”, XVI, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 1997, s. 437.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl, el-Furûku’l-luğaviyye, (Thk. Muhammed İbrâhîm Selîm), Kâhire: Dâru’l-’İlm ve’s-Sekâfe, tsz.
• Bâcî, Ebû’l-Velîd Süleymân b. Halef, el-Hudûd fi’l-usûl, (Thk. Muhammed Hasan İsmâil), Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2003.
• Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer, Şerhu ebyâti Muğni’l-lebîb, (Thk. Abdulazîz Rabâh-Ahmed Yûsuf Dekkâk), Beyrût: Dâru’l-Me’mûn, 1973-1993.
• Behrân, Muhammed b. Yahyâ b. Muhammed b. Ahmed, el-Kâfil bi neyli’s-sûl fî ‘ilmi’l-usûl, (Thk. Velîd b. Abdurrahman b. Muhammed Âl Firyân), y.y., Dâr-u ‘Âlemi’l-Fevâid, tsz.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd, Tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-arabiyye, Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2009.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf, et-Ta’rîfât, (Thk. İbrâhîm el-Ebyârî), y.y., Dâru’r-Reyyân, tsz. Dayf, Şevki, el-Medârisü’n-nahviyye, Kâhire: Dâru’l-Me’ârif, 1968.
• Dervîş, Muhyiddîn b. Ahmed Mustafa, İ’râbu’l-Kur’ân ve beyânuhu, Hıms: Dâru’l-irşâd, 1415/1994.
• Desûkî, Muhammed b. Arafe, Hâşiyetü’d-Desûkî ‘alâ Muhtasari’l-me’ânî, (Thk. Abdülhamîd Hindâvî), Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, tsz.
• Durusoy, Ali, “Vehim”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: XLII,1992, s. 615.
• Ebû’l-Bekâ el-Hanefî, Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî el-Karîmî el-Kefevî, el-Külliyyât mu’cemün fi’l-mustalahât ve’l-furûki’l-luğaviyye, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, tsz.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf el-Endelüsî, İrtişâfu’d-darab min lisâni’l-arab, (Thk. Receb Osmân Muhammed), Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1418/1998.
• et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî şerhi Kitâbi’t-Teshîl, (Thk. Hasan Hindâvî), Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1421/2000.
• Emîn, Abdusselâm Muhammed, Hâşiyetu’d-Dusûkî alâ Muğni’l-lebîb an kutubi’l-e’ârib, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• Esfehânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed er-Râğıb, el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân, y.y., Mektebetü Nezâr Mustafa el-Bâz, tsz.
• Esedî, Ebu’l-Bekâ Muvaffakkuddîn Ya’îş b. Alî b. Ya’îş b. Muhammed, Şerhu’l-Mufassal li’z-Zemahşerî, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1422/2001.
• Ezherî, Ebü'l-Velîd Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh b. Ebî Bekr el-Vakkâd, et-Tasrîh bi-mazmûni’t-Tavzîh, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1421/2000.
• Fârisî, Ebû Ali, el-Mesâilü’l-halebiyyât, (Thk. Hasan Hindavi), Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1987.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-ayn, (Thk. Abdülhamid Hindâvî), Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2003.
• Hamevî, Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh, Muʿcemü’l-üdebâʾ, (Thk. İhsân Abbâs), Kâhire: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1936-1938.
• İbn Hişâm el-Ensârî, Ebû Muhammed Abdullâh Cemâlüddîn b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdullâh, Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e’ârîb, (Thk. Mâzin el-Mübârek, Muhammed Ali Hamdullâh), Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, (Yusuf eş-Şeyh Muhammed el-Bukâ’î), y.y., Dâru’l-Fikr, tsz.
• Şerhu Şüzûri’z-zeheb, (Thk. Abdülğanî ed-Dekar), Sûriye: eş-Şeriketü’l-Müttehide li’t-Tevzi’, tsz.
• Şerhu Katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ, (Thk. Abdulcelil el-Attâr el-Bekrî), Beyrut: Mektebetü Dâri’l-Fecr, 2012.
• el-Mesâilü’s-seferiyye fi’n-nahv, (Thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin), Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
• Risâletü’l-mebâhisi’l-merdiyye, (Thk. Mâzin el-Mübârek), Dımaşk/Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1408/1987.
• Tahlîsu’ş-şevâhid ve telhîsü’l-fevâid, (Thk. Abbâs Mustafa Sâlihî), y.y., Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1406/1986.
• Kavâ’idü’l-i’râb ve nüzhetü’t-tüllâb, (Thk. eş-Şibrâvî b. Ebi’l-Me’âtî el-Mısrî), y.y., Dâru’r-Riyâde, 1442/2021.
• Es’iletün ve ecvibetün fî İ’râbi’l-Kur’ân, (Thk. Muhammed Nağş), Medîne: ‘İmâdetü’l-Bahsi’l-‘İlmiyyi bi’l-Câmi’ati’l-İslâmiyye, 1403/1983.
• İ’tirâdu’ş-şart ale’ş-şart, (Thk. Abdulfettâh el-Hamûz), Ürdün: Dâru Ammâr, 1406/1986.
• İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh el-Ceyânî, Şerhu Teshîli’l-fevâid, (Thk. Abdurrahmân es-Seyyid-Muhammed-Muhammed Bedevî el-Mahtûn), y.y., Dâru Hecr, 1410/1990.
• Teshîlü’l-fevâid ve Tekmîlü’l-mekâsıd, (Muhammed Kâmil Berekât), Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1387/1967. İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-arab, Beyrût: Dâru Sâdır, tsz.
• İbn Şecerî, Diyâuddîn Ebu’s-se’âdât Hibetullâh b. Ali b. Hamza, Emâlî İbn Şecerî, (Thk. Mahmûd Muhammed et-Tancî), Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1991.
• İbn Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl en-Nahvî, el-Usûl fi’n-nahv, (Thk. Abdulhuseyn el-Fetlî), Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, tsz.
• İbnu’l-Esîr, Mecdüddîn Ebü’s-Seâdât el-Mübârek b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Bedî’ fî ‘ilmi’l-arabiyye, (Fethi Ahmed Aliyyüddîn), Mekke: Câmi’atu Ümmi’l-Kurâ, 1420/1999.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Yûsuf, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1970-72.
• İbn Ukayl, Behâüddîn, el-Müsâ’id ‘alâ Teshîli’l-fevâid, (nşr. Câmi’atu Ümmi’l-kurâ), Dımaşk: Dâru’l-Fikr-Cidde: Dâru’l-Medenî, 1400-1405/1980-1984.
• İbn Sâiğ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hasan b. Sibâ’ b. Ebîbekr, el-Lemha fî şerhi’l-Mülha, (Thk. İbrâhim b. Sâlim es-Sâ’idî), Medîne: ‘İmâdetü’l-Bahsi’l-‘İlmî, 1424/2004.
• Îcî Adûdüddîn Abdurrahman, Şerhu muhtasari’l-Müntehe’l-usûlî, (Thk. Muhammed Hasan İsmâil), Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2004.
• İsnevî, Cemâlüddîn Abdürrahîm, el-Mühimmât fî şerhi’r-Ravdati ve’r-Râfi’î, Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1430/2009.
• Kavâsımî, Ekrem Yûsuf Ömer, el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî, Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1423/2003.
• Kâf, Sekkâf b. Ali, M‘ucemün fî müstelehâti fıkhı’ş-Şâfî, y.y., 1417/1997.
• Mendeylî el-Endûnisî, Abdülkadir b. Abdülmütalib, el-Hazâinü’s-seniyye min meşâhîri’l-kütübi’l-fıkhiyye li eimmetine’l-fükahâi’ş-Şâfi’iyye, (Thk. Abdülaziz b. es-Sâyib), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1424/2004.
• Murâdî, Ebû Muhammed (Ebû Alî) Bedrüddîn Hasen b. Kâsım b. Abdillâh b. Alî, el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-me’ânî, (Thk. Fahrüddîn Kabâve-Muhammed Nedîm Fâdıl), Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1413/1992.
• Tavdîhu’l-makâsıd ve’l-mesâlik bi-şerhi Elfiyyeti İbn Mâlik, (Thk. Abdurrahman Ali Süleyman), Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1428/2008.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr, el-Muktedab, (Thk. Muhammed Abdulhalik ‘Uzayme), Beyrût: ‘Âlemü’l-Kütüb.
• Neccâr, Muhammed Abdulazîz, Diyâu’s-sâlik ilâ Evdahi’l-mesâlik, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2001.
• Nâzır el-Ceyş, Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed Muhibbuddîn el-Halebî, Temhîdu’l-kavâ’id bi şerhi Teshîli’l-fevâid, (Thk. Ali Muhammed Fâhir vd.), Kâhire: Dâru’s-Selâm, 1428/2007.
• Olguner, Fahrettin, “Bâtıl”, V, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 1992, s. 147.
• Rakbî, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Süleyman b. Battâl, en-Nazmu’l-müsta’zeb fî ğarîbi elfâzi’l-Mühezzeb, (Thk. Mustafa Abdulhafîz Sâlim), Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, 1988-1991.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkadir, Muhtâru’s-Sıhâh, Beyrût: Mektebetü Lübnân, 1986.
• Rızâ, Ahmed, Mu’cemü metni’l-lüğa, Beyrût: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1377-1380/1958-1960.
• Sâlih, Behcet Abdulvâhid, el-İ’râbu’l-mufassal li Kitâbillâhi’l-mürettel, Ammân: Dâru’l-Fikr, 1418/1997.
• Serahsî, Ebûbekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl, Usûlu’s-Serahsî, Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, tsz.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber al-Hârisî, el-Kitâb, (Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1408/1988.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân, Şerhu Kitâbi Sibeveyhi, (Ahmed Hasan Mehdeli-Ali Seyyid Ali), Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2008.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celâleddîn, Hem’u’l-hevâmi’ fî şerhi Cem’i’l-cevâmi’, (Thk. Abdulhamid Hindâvî), Mısır: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, tsz.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed, Bedrü’t-tâliʿ, Kâhire: Dâru’l-Ma‘rife, 1348/1929.
• Tehânevî, Muhammed b. Alî b. Muhammed Hâmid b. Muhammed, Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm, (Thk. Ali Dehrûc), Beyrût: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Zafîrî, Meryem Muhammed Sâlih, Müstelehâtü’l-mezâhibi’l-fıkhiyye ve esrârü’l-fıkhi’l-mermûz fi’l-a’lâmi ve’l-kütüb, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1422/2002.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Hüseynî, Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs, Kuveyt: Vizâretü’l-İrşâd ve’l-Enbâ, 1385-1422/1965-2001.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris, el-A’lâm, Beyrût: Dâru’l-‘İlm, 2002.