رِوايةُ نُقّادِ المُحدِّثِينَ الحَدِيثَ أَو بَعضَهُ بالمَعنى شعبة بن الحَجّاج في قوله: «كأنه كَرِه ذلك» نَمُوذجًا

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 22, 103 - 118, 15.07.2024

M. Kamel Karabelli

https://doi.org/10.17050/kafkasilahiyat.1442781

Öz

شاع لدى عدد من ثقات الـمُحدّثين قضيّةُ رواية الحديث بالمعنى، وكان من أهم أسباب ذلك هو اعتماد أولئك الـمُحدّثين على حفظِهم، أو تأخيرهم كتابةَ ما سمِعُوه، ولا شَكّ أنه بعد طُول العَهدِ بذلك الـمَسمَوع فربما يَنسَى الـمُحدِّثُ بعض الحروف التي سمعها، فيَستبدِلُها بعبارات أخرى من عنده، تقوم مقام تلك العبارات التي جاءت في الروايات المسموعة. وقد جوّز النُّقّاد مثل ذلك بشروطه، ولم يَعُدّوا ذلك التصرف مُؤثِّرًا في ثقةِ الناقِلِ بالمعنى.
وكان مِن جملة ما وقَع من ذلك للإمام شعبة بن الحَجّاج الحافظ الناقد عبارةٌ أُثِرَت عنه، وهي قولُه: «فكأنه كَرِه ذلك» خلالَ بعض أحاديثه، وقد تبيّن لنا من خلال مقارنة الروايات الأخرى مع روايته أنه يقول ذلك على سبيل الرواية بالمعنى؛ ومن القرائن الدالة على ذلك أن يَروِي غيره الحديث فيذكر اللفظ المسموعَ كما هو، ومن تلك القرائن الدالّة أيضًا أن يَترُك شعبةُ نفسُه تلك العبارةَ أحيانًا، فلا يَذكُرها، ولو كانت هي اللفظَ الـمَسموعَ نفسَه في أصل الرواية لما تَركَه البتّة، ومن قرائن معرفةِ ذلك أيضًا اختلافُ ألفاظِه في التّعبير بذلك، وهي وإن كانت في إطارٍ واحدٍ، إلا أن ذلك التعدُّدَ يَدُلّ على روايتُه لها بالمعنى.
ويُلحَق بمسألة الرواية بالمعنَى: ما يقوله شُعبةُ خلالَ الحديث على سبيل الاستنباط من بعض ألفاظ النبيّ صلى الله عليه وسلم، وسبيل معرفة ذلك يكون ببعض القرائن السابق ذكرها أيضًا.
فكان الهدف من هذا البحث إثبات أن قضية الرواية بالمعنى مما سَوَّغَه النُّقّاد مِن المحدِّثِين، ليس بإقرارهم ذلك من غيرهم مِن الثقات فقط، بل بتَطبيقِهم ذلك بفِعلِهم أنفسِهم.

Anahtar Kelimeler

حديث, الناقد, شعبة, الرواية بالمعنى, كأنه كره ذلك

Etik Beyan

Yazar, herhangi bir çıkar çatışması beyan etmemiştir.

Tenkitçi Muhaddislerin Hadisi veya Bir Kısmını Mana ile Rivayeti: Şu'be b. el-Haccâc'ın "Sanki Bundan Hoşlanmadı" Sözü Örneği

Öz

Hadisin mana yoluyla rivayet edilmesi hususu, bir kısım sika muhaddisler arasında yaygınlaşmıştır. Bunun en önemli sebeplerinden biri de hadis âlimlerinin ezberlerine güvenmeleri veya duyduklarını yazmayı geciktirmeleriydi. Hiç şüphe yok ki, bir muhaddis hadisi işitmesinin üzerinden uzun zaman geçtikten sonra işittiği kelimelerin bir kısmını unutup bunları kendine ait -işitilen hadisteki kelimelerin yerine geçecek- yeni kelimelerle değiştirebilir. Münekkidler bazı koşullar altında buna cevaz vermişler ve bu tasarrufun manayla rivayetine olan güvene zarar vermeyeceğini kabul etmişlerdir.
Hafız, münekkid, imam Şu'be Bin El-Haccâc’a yönelik olarak tespit edilen durumlar arasında zikredilen bir tabir de onun bazı hadisler meyanında "Sanki Bundan Hoşlanmadı" sözüdür. Onun rivayetlerini diğer rivayetlerle karşılaştırdığımızda bunu hadisin manayla rivayeti için söylediğini anladık. Buna delalet eden delillerden biri de Şu’be’nin kendisinin zaman zaman bu ifadeyi kullanmayı terk etmesidir. Bunu derken, eğer işitilen söz hadisin aslında var olan lafız ise bunu elbette ki terk etmezdi. Dile getirdiğimiz hususu bilmenin yollarından birisi de hadisi ifade ederken söylediği sözlerinin -aynı anlamda olsa da- farklılık arz etmesidir. Hiç şüphesiz bu lafız farklılıkları manayla rivayete işaret etmektedir.
Manayla rivayet meselesine şu konu da dahildir: Şube’nin bu tür sözleri Hz. Peygamber’in hadislerinden istinbat ederken dile getirdiği ifadeler olabilmektedir. Bunu tespit edebilmenin yolu da zikri geçen bir kısım karineleri bilmekten geçmektedir.
Bu araştırmanın amacı hadisi manasıyla rivayet etme konusunu hadis tenkit alimlerinin kabul ettiği ispatlamak “Bu araştırmanın amacı hadis tenkitçilerinin caiz gördüğü manen hadis rivayetinin sadece sika ravilerin kabul ettiği bir şey olmayıp aynı zamanda bizzat uyguladıkları bir yöntem olduğunu ispat etmektir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Münekkid, Şu'be, Manayla Rivayeti, Sanki Bundan Hoşlanmadı

The Narration of The Hadith Critics of The Hadith or Some of it with Meaning Shu’bah İbn Al-Hajjaj in His Saying “As If He Disliked That” is An Example

Öz

The issue of narrating the hadith through meaning has become widespread among some authentic hadith scholars. One of the most important reasons for this was that hadith scholars relied on their memorization or delayed writing down what they heard. There is no doubt that after a long time has passed since a hadith has passed, a hadith may forget some of the words he heard and replace them with new words of his own, which will replace the words in the heard hadith. Critics allowed this under some conditions and accepted that this savings would not the trust in the narration with the meaning.
One of the expressions mentioned among the situations identified for the hafiz, critic, and imam Shu'ba Bin Al-Hajjaj is his statement, in the context of some hadiths, "As if He Disliked That" when we compared his narrations with other narrations, we realized that he said this to narrate the hadith with meaning. One of the evidences that prove this is that shu'ba himself stopped using this expression from time to time. In saying this, if the word heard was the actually existing wording of the hadith, of course he wouldn't abandon it. One of the ways to know what we are talking about is that the words he says while expressing the hadith are different - even if they have the same meaning. Undoubtedly, these differences in wording point to narration in meaning.
The issue of narrating hadith through meaning also includes the possibility that Shu'ba's such statements could be deductions from the sayings of the Prophet Muhammad "SAW". The way to determine this is to be aware of some of the mentioned clues.
The aim of this research was to prove that the narration in the sense is something accepted by scholars of hadith criticism, not only by their acceptance of that from other trustworthy scholars, but by their doing so themselves in their narrations.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Critic, Shu'ba, Narration With Meaning, As if He Disliked That

Kaynakça

• Âcurrî, Ebû Ubeyd, muhammed b. Ali b. Osman, Suâlât Ebi Ubeyd el-Âcurrî li'l-İmam Ebi Dwvudi's-Sicistânî, thk. Muhammed b. Ali'l-ezherî, Kahire: Daru'l-Faruki'l-Hadîse, 2010.
• Ahmed, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî (ö. 241/855 ) el-Müsned, thk. Şuayb el-Arnaûd, Âdil Mürşid vdğ. Birinci Baskı.Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Begavî, Ebû'l- Kasim abdullah b. Muhammed b. Menî'l-Begavî, Musned Ali İbni'l Câd, thk. Âmir Âhmed hayder, Beyrut: Muessesetu Nadir, 1990.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl el-Kûfî, es-Sahîh, thk. Muhammed Züheyir b. Nâsır en-Nâsır. Musevveratün an Es-Sultâniyye bi İdâfeti Terkim Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 1. Baskı, Riyad: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed, es-Sunen, thk. Şuayb Arnavut. Vdğ, Beyrut: Mussesetu'r-Risale, 2004.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl, el-Müsned, thk. Huseyn selîm esed, sudi: Daru'l-Mugni, 2000.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, es-Sünen, thk. Şuayb el-Arnaûd, Muhammed Kâmil Karabelli, Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, Birinci, 1403.
• Emîr Es-San‘Ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellāh İsmâîl, Tavżîḥu’l-efkâr li-meʿânî Tenḳīḥi’l-enẓâr, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, kahire: 1366.
• Hâkim, ebû Abdullah Muhammed b. Abdillah b. Muhammed en-Nîsâbûrî, el-müstedrek ale’s-sahîhayn, thk. Âdil Mürşid, Saîd el-lehhâm, Muhammed Kâmil Karabelli, Ahmed Berhûm,Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2018.
• İbn abdi'l-Berr, Ebü ömer yusuf b. Abdi'l-leh en-Nemerî el-kurtubî, (ö.463/1071), el-Temhid li-mâ fi'l-Muvatta Mina'l-Meanî ve'l-Esanîd, thk. Beşşar avvad mârûf, Vdğ, London: Muessesetu'l-Furkan li't-Turasi'l-İslami, 2018.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs b. Münzir et-Temîmî el-Hanzalî er-Râzî, b. Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-tâ’dil, Hind: Dairatü'l-Meârifi'l-Osmaniyye, Haydarâbâd, 1952.
• İbn Hânî, İshak b. İbrahîm b. Hânî en-Nîsâbûrî, Mesâi'li'l-İmam Ebi Abdillah Ahmed b. Hanbel, thk. Muhammed b. Ali'l-ezherî, Kahire: Daru'l-Faruki'l-Hadîse, 2013.
• İbn Mace, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvini. es-Sunen. Thk. Şuayb Arnavut Vdğ, Beyrut: Daru’r-Risale el-‘Alemiyye, 2009.
• İbn Râhûye, Ebû Ya‘kūb İshâk b. İbrâhîm b. Mahled et-Temîmî el-Hanzalî el-Mervezî, el-Müsned, thk. Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî, Medine: Mektebetu'l-İman, 1410.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī, Şerḥu ʿİleli’t-Tirmiẕî, thk. Hemmâm Abdürrahîm Saîd, ürdün: Mektebetu'l-Menar, 1987.
• Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî, (ö. 261/874 ) es-Sahîh, thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, tsz.
• Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî'n-Nîsâbûrî, et-Temyyiz, thk. Muhammed Mustafa'l-Âzamî, 3. Baskı, Sûdi: Mektebetu'l-Kevser, 1410.
• Nesa’i, Ebu Abdurahman Ahmed b. Şu’ayb b. Ali. es-Sunenu'l-Kubrâ, thk. Hasan Abdulmunim Şelebî, Beyrut: Muessesetu'r-Risale, 2001.
• Râmehürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd el-Hasen b. Abdirrahmân b. Hallâd el-Fârisî, el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî, thk. Muhammed Acâc el-Hatîb, Beyrut: Daru'l-Fikr, 1404.
• Sââtî, Ahmed b. Abdirrahman el-Bennâ, el-Fethu’r-Rabbânî litertîb Musnedi'l-İmam Ahmed b. Hanbeli'ş-Şeybanî, 2. Baskı, Beyrut: Daru İhiyâi't-Turasi'l-arabî, tsz.
• Said b. Mansûr, Ebû Osmân Saîd b. Mansûr el-Horasânî, es-Sunen, thk. Habiburrahman el-âzamî, Birinci Baskı, Hind: Dâru's-Selefiyye, , 1982.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî, Tehẕîbü’l-âs̱âr ve tafṣîlü’s̱-s̱âbit ʿan Resûlillâhi ṣallallāhu ʿaleyhi ve sellem mine’l-aḫbâr, thk. Mahmûd Muhammed Şâkir, Kahire: Matbâtu'l-Medenî, 1982.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre, (ö. 279/892), el-ʿİlelü’s-Saġîr, el-Câmi'u’l-kebîr’in sonunda, thk, Beşşâr Avvad Marûf, Beyrut: Daru'l-Garbi'l-İslami, 1998"