Rize Çamlıhemşin’de Tarihi İki Yapı: Kale-i Hemşin Zir ve Kale-İ Hemşin Bala

Year 2022, , 291 - 321, 29.09.2022

Ahmet Yuka

https://doi.org/10.31765/karen.1145088

Abstract

Doğu Karadeniz Bölgesi’nin önemli kentlerinden birisi olan Rize, özellikle Doğu Roma (Bizans) İmparatoru I. İustinianus (527-565) zamanında siyasi ve askeri bakımdan oldukça önemli bir merkez haline gelmiştir. Bölgenin güvenliğini sağlamak için başta Rize Kalesi olmak üzere il sınırları içerisinde çok sayıda kale yapısı inşa edilmiş olmasına rağmen günümüze sadece yedi kale yapısı ulaşmıştır. Bu kalelerden Zil Kale ve Kale-i Bala, Çamlıhemşin ilçe sınırları içerisinde yer almaktadır. Kale yapıları sahil kesimi ile iç bölgeler arasındaki bağlantının sağlandığı önemli bir tarihi yol güzergahı üzerindedir. Bu kapsamda her ki kale yapısı da yol güzergahının güvenliğini sağlamak ve haberleşmek için kıyı şeridinden başlayıp iç kesimlere kadar belli aralıklarla yol üzerinde inşa edilen kaleler zincirinin önemli halkalarını oluşturmaktadır. Ne zaman ve kim tarafından yapıldığı tam anlamıyla aydınlatılamayan bu kaleler, Osmanlı arşiv belgelerine Kale-i Hemşin Zir ve Kale-i Hemşin Bala olarak kaydedilmiştir.
Genellikle yabancı araştırmacılar tarafından incelenen bu eserlerin bu çalışma ile birlikte yeniden değerlendirilmesi sağlanmış ve tarihlendirme konusuna farklı bir boyut getirilmiştir. Daha önceki çalışmalarda Zil Kale’nin eksik ve hatalı olan planı bu çalışma ile birlikte tekrardan ele alınarak plan yeniden çıkarılmıştır. Ayrıca Kale-i Bala’nın ilk defa planı çıkarılarak kalenin plan ve mimari özellikleri değerlendirilmiştir.

Keywords

Zil Kale, Kale-i Bala, Çamlıhemşin, Kale

References

• Ak, Orhan Naci (2000), Rize Tarihi, Rize: Halk Eğitim Merkez Müdürlüğü Yayınları-8.
• Albayrak, Haşim (2010), Tarih Boyunca Doğu Karadeniz’de Etnik Yapılanmalar ve Pontus, (3. Baskı), İstanbul: Babıali Kitaplığı.
• Arıcı, Muzaffer (2003), (Arşivden Seçmelerle Genişletilmiş) Her Yönüyle Rize, Ankara: Elma Teknik Basım Matbaacılık.
• Arslan, Murat (2005), Arrianus’un Karadeniz Seyahati (Arriani Periplus Ponti Euxını), İstanbul: Odin Yayıncılık.
• Arslan, Murat (2007), Mithradates VI Eupator Roma’nın Büyük Düşmanı, İstanbul: Odin Yayıncılık.
• Astill, Grenville ve Wright, Susan (1977-1978), “Zil Kale”, Arkheion Pontou, 34, 28-48.
• Aşan, Muhammet Beşir (2000), “Bazı Anadolu Türk Beyliklerinin Trabzon ile Olan İlişkileri”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6–8 Kasım 1998, Trabzon), Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 123-135.
• Aytekin, Osman (2018), Taşların Hikayesi 2007-2016 Şavşat Kalesi Kazı Çalışmaları, Şavşat Belediyesi Kültür Yayınları.
• Beygu, Abdürrahim Şerif (1936), Erzurum (Tarihi, Anıtları, Kitabeleri), İstanbul: Bozkurt Basımevi.
• Bıjışkyan, Minas (1969), Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası 1817-1819, (Tercüme ve Notlar Hrand D. Andreasyan), İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Bilgin, Mehmet (1997), “Rize’nin Tarihine Bir Bakış”, Rize, (Edt. Seyfi Başkan), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 17-78.
• Bilgin, Mehmet (2010), Doğu Karadeniz Tarih-Kültür-İnsan, (3. Baskı), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bostan, İdris (2008), “Rize”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXXV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 147-151.
• Bostan, M. Hanefi (2002), XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bryer, Anthony (1977-1978), “Historical Note On Zil Kale”, Arkheion Pontou, 34, 49-56.
• Bryer, Anthony ve Winfield, David (2007), The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Volüme One, Washington, D.C: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
• Bryer, Anthony ve Winfield, David (2020), Karadeniz’in Orta Çağ Dönemi Eserleri ve Topoğrafyası, C. II, (Çev. İsmail Köse), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Can, Birol (2007), “Antik Kaynaklar Işığında Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi Tarihi ve Kültürel Coğrafyası”, Doğudan Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları, (Haz.; Birol Can-Mehmet Işıklı), İstanbul: Zero Production, 189-206.
• Clavijo, Ruy Gonzales de (1993), Anadolu Orta Asya ve Timur, (Çev. Ömer Rıza Doğrul-Kâmil Doruk), (1. Baskı), İstanbul: Ses Yayınları.
• Danık, Ertuğrul (2004), “Şebinkarahisar Kalesi”, Sanat Tarihi Dergisi, XIII/2, 51-78.
• Doğancı, Kâmil (2020), “Eski Çağda Rize ve Çevresinde Ulaşım: Limanlar ve Kara Yolları”, Başlangıçtan 19. Yüzyıla Kadar Rize Tarihi, (Ed.: Burak Gani Erol, Ali Güveloğlu, Eyüp Kul), Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları: 20-39.
• Emecen, Feridun M. (2020), Karadeniz Kıyı Kentleri Tarihi, İstanbul: Turkuvaz Kitap
• Emir, Osman (2011), Prehistorik Dönemden Roma Dönemine Kadar Trabzon ve Çevresi, Trabzon: Serander Yayınları.
• Eyice, Semavi (1980), “Rize Yakınında Zil Kale”, İlgi, 30, 21-23.
• Gamoğlu, Mahmet (1973), Anadolu’nun Milli Devleti Pontus, Ankara: Goloğlu Yayınları.
• Goloğlu, Mahmut (2013), Trabzon Tarihi: Fetihten Kurtuluşa Kadar, (2. Baskı), Trabzon: Serander Yayınları.
• Gökbilgin, M. Tayyip (1962), “XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livası ve Doğu Karadeniz Bölgesi, Belleten, XXVI/102, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 293-337.
• Gündoğdu, Hamza-Bayhan, Ahmet Ali-Arslan, Muhammet (2010), Sanat Tarihi Açısından Erzurum, Erzurum: Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayını.
• Güveloğlu, Ali (2020), “Rize’nin Eski Çağ Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Bazı Sorunlar Üzerine Notlar”, Başlangıçtan 19. Yüzyıla Kadar Rize Tarihi, (Edt.: Burak Gani Erol, Ali Güveloğlu, Eyüp Kul), Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları: 1-20.
• Honigmann, Ernst (1970), Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı, (Çev. Fikret Işıltan), İstanbul: Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Intagliata, Emanuele E. (2019), “Geç Antik Çağ’da Tzanika’nın (Kuzeydoğu Anadolu) Sınır Savunma Sistemine İlişkin Notlar”, Belleten, 83/297, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 427-443.
• Karpuz, Haşim (1992), Rize, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karpuz, Haşim (1997), “Rize İl Merkezi ve İlçelerindeki Tarihi Eserler”, Rize, (Edt. Seyfi Başkan), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 80-108.
• Kırzıoğlu, Fahrettin (1998), Osmanlılar’ın Kafkas Elleri’ni Fethi (1451-1590), (2. Baskı), Türk Tarih Ankara: Kurumu Yayınları.
• Koch, Karl (2020), Doğu Karadeniz Dağları ve Kuzeydoğu Anadolu Seyahati, Şark Seyahatleri II. Cilt, 1843-44, (Çev. Mehmet Nuri Sunguroğlu), İstanbul: Cinius Yayınları.
• Konyalı, İbrahim Hakkı (1960), Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi.
• Köse, Bayram Arif (2014), “Ortaçağda Rize ve Çevresinin Tarihi Coğrafyası Hakkında Bir Değerlendirme”, History Studies, 6/4, 72-73.
• Ksenophon (1974), Anabasis “Onbinlerin Dönüşü”, (Çev. Tanju Gökçöl), (1. Baskı), İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Kul, Eyüp (2018), “Rize Kalesi”, Karadeniz Araştırmaları Merkezi, XV/58, 26-49. http://www.karamdergisi.com/Makaleler/1975180383_2.%20Ey%c3%bcp%20Kul.pdf (20.03.2022)
• Kul, Eyüp (2020), “Rize Şehrinin Türk-İslam Beldesine Dönüşüm Sürecinde Vakıfların Rolü”, Başlangıçtan 19. Yüzyıla Kadar Rize Tarihi, (Ed.: Burak Gani Erol, Ali Güveloğlu, Eyüp Kul), Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları: 169-216.
• Küçükuğurlu, Murat ve Çelik, Şemsettin (2014), Erzurum Kalesi, Erzurum Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Mamuladze, Shota ve Batumi, Emzar Kakhidze (2016), “Roman And Byzantine Forts Survey In The Sout Eastern Black Sea Area”, Pro Georgia, Journal of Kartvelological Studies, 29-51.
• Mayor, Andrienne (2013), Mithradates Zehirlerin Kralı, (Çev. Gürkan Ergin), (1. Baskı), Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Mitchell, Stephen (1993), Anatolia: Land, Men, and Gods in Asia Minor, 1 Cilt, Oxford Univ. Press.
• Ostrogorsky, Georg (2017), Bizans Devleti Tarihi, (Çev. Fikret Işıltan), (9. Baskı), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Özkan, Haldun (2016), Saltuklu Mimarisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Özkan, Süleyman ve Çakır, Mustafa (2000), “Rize’de Bulunmuş Olan Tunç Baltalar”, Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, 15, 87-91.
• Parlak, Sevgi (2016), “Orta Karadeniz’in Savunmasında Stratejik Öneme Sahip Bir Kale: Niksar Kalesi”, Sanat Tarihi Yıllığı, 25, 105-148.
• Petratos, Andreas (2015), Defensive Architecture in The Black Sea Region During The Age of Justinian I, Thessaloniki: A Thesis Submitted For The Degree of Master of Arts (MA) in Black Sea Cultural Studies.
• Piyadeoğlu, Cihan (2009), “Büyük Selçuklular’ın Doğu Karadeniz Bölgesi’ne Yönelik Faaliyetleri”, Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu, 9-11 Ekim 2008, Giresun I, 86-102.
• Procopius (1940), On Buildings, (Çev. H.B. Dewing-Glanville Downey), Loeb Classical Library 343, Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Pullu, Selim (2009), “Kimmer Kadınları Amazonlar: Karadenizde Proto-Türk İzleri”, Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu, 9-11 Ekim 2008, Giresun I, 55-66.
• Rize Kültür Varlıkları Envanteri, (2014), Rize: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
• Sarıkaya, Makbule (2004), Millî Mücadele Döneminde Rize, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Sayan, Yüksel (2016), “Azerbaycan’da Apşeron Savunma Yapıları”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 16/1, 43-64.
• Sevgen, Nazmi (1959), Anadolu Kaleleri, C. I.
• Sevim, Ali (1971), Malazgirt Meydan Savaşı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevim, Ali (1988), Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevim, Ali (2003), “Malazgirt Muharabesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXVII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 481-483.
• Strabon (2000), Antik Anadolu Coğrafyası, Geographika: XII, XIII, XIV, (Çev. Adnan Pekman), (4. Baskı), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sümer, Faruk (1975), “Malazgirt Savaşına Katılan Türk Beyleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, IV, 197-207.
• Sümer, Faruk (1992), Tirebolu Tarihi, Tirebolu Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları.
• Sümer, Faruk ve Sevim, Ali (2018), İslam Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı, (Metinler ve Çeviriler), (3. Baskı), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tarhan, M. Taner (1976), “Eskiçağda Kimmer Problemi”, Belleten, XL, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 355- 368.
• Tarhan, M. Taner (2002), “Ön Asya Dünyasında İlk Türkler: Kimmerler ve İskitler”, Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 597-610.
• Tellioğlu, İbrahim (2007), Osmanlı Hakimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Trabzon: Serander Yayınları.
• Tezcan, Mehmet (2012), Klasik ve Ortaçağ Dönemlerinde Karadeniz ve Kafkasya, (1. Baskı), Trabzon: Serander Yayınları.
• Top, Mehmet (1997), “Hoşap Kalesi”, Kültür ve Sanat, Van Özel Sayısı, 32, Ankara, 25-27.
• Travels to Tana and Persia by Josafa Barbaro and Ambrogio Contarini, (1873), (Çev. W. Thomas ve S. A. Roy, Edt. Lord Stanley of Alderley), London.
• Turan, Osman (2014), Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Uluçam, Abdüsselam (1998), “Hoşap Kalesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XVIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 247-248.
• Umar, Bilge (1999), İlkçağda Türkiye Halkı, İstanbul: İnkılap Kitapevi.
• Umar, Bilge (2000), Karadeniz Kappadokia’sı (Pontos), İstanbul: İnkılap Kitapevi.
• Yinanç, Halil (1934), Türkiye Tarihi; Selçuklu Devri I Anadolu’nun Fethi, İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Yurttaş, Hüseyin-Özkan, Haldun-Köşklü, Zerrin, vd. (2008), Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum, Ankara: Kariyer Matbaacılık.
• file:///C:/Users/zan%20mimarl%C4%B1k/Desktop/tika-azerbaycan-da-tarihi-mirasiyeniden13336422amp.webp (22.05.2022)
• https://www.ntv.com.tr/galeri/seyahat/gorulen-ama-gezilemeyen-1000-yillik-artvin-kalesi-ziyarete aciliyor,0_Pp5bv90kmjTPnj6keNaQ/xNZ1QIOENkWcptmnDetfpQ (22.05.2022)
• https://www.normhaber.com/savsat-kalesi-havadan-goruntulendi-20363 (22.05.2022)
• http://www.van.gov.tr/hosap-kalesi (22.05.2022)
• https://almanlaryapmis.com/almanya-satolari/ (22.05.2022)
• (https://gezicini.com/Rize-kalesi/) (22.05.2022)