HISBAH AS A REGULATION INSTITUTION

Year 2025, Volume: 5 Issue: 1, 303 - 327

Mustafa Ünal , Ahmet Akman

https://doi.org/10.59909/khm.05.01.011

Abstract

Regulation institutions that, carry out tasks such as regulation, supervision, to make researches and offering suggestions in case of sensitive market and fundamental rights and freedoms, are independent and impartially established public institutions. Regulation institutions have regulatory authority, supervisory authority, sanctioning authority, advisory function and conflict resolution function. Hisbah institution is an istitution that orders goodness and avoids evil. Hisbah institution is entrusted with the same authority of regulation institutions. This istitutions areas of activity is more inclusive than that of regulation institutions. The hisbah institution has fulfilled the authority to make regulations, make supervisory, impose sanctions, advisory functions and conflict resolution functions, which are within the scope of the regulation institutions. In terms of the function of adjudication, they have operated in a much broader area, especially regarding the powers within the scope of criminal law, compared to today's regulation institutions. However in progress of time this institution, functioned in a similar context to modern regulation institutions areas of activity. This institution much older form of regulation institutions. In this respect, it has encountered the problems of regulation institutions and produced solutions to them. Considering the functioning and development of the hisba institution in the Ottoman Empire and Andalusia, the similarities and differences between them and the regulation institutions are discussed in this study.

Keywords

Hisbah, Regulation, Supervision, Muhtasib, Narkh

REGÜLASYON KURUMU OLARAK HİSBE

Abstract

Regülasyon kurumları, hassas piyasalar ve temel hak ve özgürlüklerin söz konusu olduğu durumlarda düzenleme ve denetim yapma, araştırmalarda bulunup öneri verme gibi görevleri icra edip, bağımsız ve tarafsız bir şekilde teşekkül eden kamu kurumlarıdır. Regülasyon kurumları düzenleme yetkisi, denetleme yetkisi, yaptırım uygulama yetkisi, danışma işlevi ve uyuşmazlık çözme işlevine sahiptir. Hisbe müessesesi ise iyiliklerin yapılmasını emredip, kötülüklerin yapılmasını nehyeden bir kurumdur. Regülasyon kurumlarıyla benzer yetkilerle donatılmış olan hisbe müessesesi faaliyet alanları bakımından regülasyon kurumlarından çok daha kapsamlıdır. Hisbe müessesesi, regülasyon kurumlarının kapsamına giren düzenleme yapma, denetleme yapma, yaptırım uygulama yetkisi, danışmanlık işlevi ve uyuşmazlık çözme işlevi ile donatılmıştır. Yargılama işlevi açısından ise özellikle ceza hukuku kapsamındaki yetkileri bakımından günümüz regülasyon kurumlarına göre çok daha kapsamlı bir alanda faaliyet yürütmüşlerdir. Ancak ilerleyen zamanla bu müessese, modern anlamda regülasyon kurumlarının faaliyet alanlarıyla benzer bir kapsamda işlev görmüştür. Bu müessese regülasyon kurumlarının çok daha eski bir görünüm biçimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu açıdan günümüzde regülasyon kurumlarının sorunları ile karşılaşmış ve bunlara çözümler üretmiştir. Özellikle Osmanlı Devleti’nde ve Endülüs’teki hisbe müessesesinin işleyişi ve gelişimi dikkate alınarak, regülasyon kurumları ile aralarındaki benzerlikler ve farklar bu çalışmada ele alınmıştır.

Keywords

Hisbe, Regülasyon, Denetleme, Muhtesib, Narh

References

• Abdul Azim Islahi. Economic Concepts of Ibn Taimiyah. Leicester, United Kingdom: Published by The Islamic Foundation, 1996.
• Akça, Haşim ve Oğuzhan Bozatlı. “Hisbe: İslam Ekonomisinde Düzenleyici ve Denetleyici Otorite”. Rekabet Dergisi. 69 (2018): 38-65.
• Akdeniz, Demet. “Türkiye’de Hukuki ve İdari Açıdan Düzenleyici ve Denetleyici Kurumların Bağımsızlığına İlişkin Değerlendirme”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 57 (2018): 1-19.
• Akgündüz, Ahmet. İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyatı Kamu Hukuku, c. 1, İstanbul: OSAV Yayınları, 2012.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Tarih ve Hukuk Istılahları Kamusu. İstanbul: OSAV Yayınları, 2018.
• Akyüz, Vecdi. İslam Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim Divan-ı Mezalim. İstanbul: İFAV Yayınları, 1995.
• Alkış, Alpaslan. “İslâm Hukuku Açısından Tüketicinin Korunması”. KSÜBD. 16/1, (2019): 73-138.
• Ansay, Sabri Şakir. Hukuk Tarihinde İslâm Hukuku. Ankara: Turhan Kitabevi, 2002.
• Aslan, Muharrem. “Bağımsız İdari Otoriteler ve Türkiye’deki Uygulamaları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2004.
• Atar, Fahrettin. İslam Adliye Teşkilatı, Ortaya Çıkışı ve İşleyişi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1979.
• Atar, Fahrettin. İslâm Yargılama Hukukunu Esasları. İstanbul: İfav Yayınları, 2017.
• Atasoy, Abdussamed. İslam-Osmanlı Tüketici Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi, 2023.
• Atay, Ender Ethem. İdare Hukuku. Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları, 2016.
• Atay, Erdem. “Bağımsız İdari Otoriteler ve Türkiye Uygulaması”. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 10/12 (2006): 259-293.
• Avcı, Mustafa. Hukuk Tarihimizde Hapis. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
• Avcı, Mustafa. Osmanlı Ceza Hukuku Özel Hükümler. Ankara: Adalet Yayınevi, 2018.
• Avcı, Mustafa. Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Adalet Yayınevi, 2023.
• Aykanat, Mehmet. “Ombudsmanlık Kurumunun Osmanlı Kökleri”. Turkish Studies. 14/1 (2019): 91-110.
• Baş, Emre. “Türkiye’de Bağımsız İdari Otoriteler ve Uygulaması”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2010.
• Bezer, Gülay Öğün. “Tuğtegin”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 41, İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bezer, Gülay Öğün. “Tuğteginliler”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 41, İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bilgin, Beyza. “İslam’da Muhtesiplik ve Eğitim Yönünden Değeri”. AÜİFD. 19/1 (1971).
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1976.
• Canpolat, Uğur. “Türkiye Selçukluları Döneminde Anadolu’da Hisbe Teşkilatı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Batman Üniversitesi ve Fırat Üniversitesi, 2015.
• Cin, Halil ve Ahmed Akgündüz. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: OSAV Yayınları, 2017.
• Çağlayan, Ramazan. İdare Hukuku Dersleri. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
• Çırakoğlu, Melikşah. “Düzenleyici ve Denetleyici Kurumların Denetlenme Şekillerinin İdari Vesayet Bakımından Değerlendirilmesi”. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi. 2 (2016): 89-119.
• Duran, Ahmet. “İslâm Hukukunda Sosyal Terbiye ve Kontrol Kurumu Olarak Hisbe Müessesesi”. Ekev Akademi Dergisi. 64 (2015): 9-39.
• Ebu Yusuf, Yakub bin İbrahim. Kitabu’l-Haraç. Beyrut: Dar’ul-Mârife, 1979.
• Egeli, Haluk, Hakan Ay ve Nazlı Keyifli. “Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar ve Ülke Uygulamaları”. Prof. Dr. Fevzi Devrim’e Armağan. (2014): 209-218.
• Ekinci, Ekrem Buğra. İslâm Hukuku. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2016.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
• Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umûr-u Belediye. İstanbul: Matbuat-ı Osmaniye, 1922-1338.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Kāmûsü’l-muhît, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Giritli, İsmail, Pertev Bilgen, Tayfun Akgüner ve Kahraman Berk. İdare Hukuku. İstanbul: Der Yayınları, 2015.
• Gözler, Kemal. İdare Hukuku Dersleri. Bursa: Ekin Yayınevi, 2018.
• Gözübüyük, A. Şeref ve Turgut Tan. İdare Hukuku. c. 1, Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları, 2016.
• Güvenek, Burcu. “Devletin Regülasyonlar Yoluyla Piyasalara Müdahalesi ve Türkiye Enerji Piyasaları”. SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi. 9/18 (2009): 45-62.
• Habergetiren, Ömer Faruk ve İshak Yalnız. “Osmanlı Devletinde Hisbe Teşkilatı”, Journal of Social Sciencee and Humanities, 5/2 (2021): 280-296.
• Hallaq, Wael b. İslam Hukukuna Giriş. çev. Necmettin Kızılkaya, İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2013.
• Hizmetli, Mustafa. “Abbasilerde Hisbe ve Muhtesib: Bağdat Örneği”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi. 6/6 (2017): 425-443.
• Hizmetli, Mustafa. Endülüs’te Hisbe Teşkilatı. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• İbn Teymiyye el-Harrânî Ebû’l-Abbas Takıyyuddin, Ahmed bin Abdulhalîm bin Abdusselam. el-Hisbe fi’l-İslâm ev Vazîfetü’l-Hükûmeti’l-İslamiyye. Beyrut: Daru’l-Kitabu’l-İlmiyye, 2010.
• İslamoğlu, Abdullah. “Osmanlı Devletinde Modern Belediye’nin Hukuksal Açıdan Kurumsallaşması”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012.
• İstanbul Kadı Sicilleri, 31. 01. 2025, https://kadisicilleri.org/.
• Kallek, Cengiz. “Hisbe”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 18, İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kallek, Cengiz. Asr-ı Saâdet’te Yönetim-Piyasa İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslâm Hukuku, c. 1, İstanbul: İrfan Yayınları, 1978.
• Kavakcı, Yusuf Ziya. Hisbe Teşkilatı: Bir İslam Hukuk ve Tarih Müessesesi Olarak Kuruluş ve Gelişmesi. Ankara: Baylan Matbaası, 1975.
• Kemalüddin, Muhammed İmam. Usulü’l-Hisbe fi’l-İslam. Kahire: Darü’l-Hidaye, 1986.
• Kent, Bülent. Türk ve Alman Hukukunda Elektrik Piyasasının Düzenlenmesi ve Düzenleyici Kurumları. Ankara: Adalet Yayınevi, 2012.
• Kristen Stilt and M. Safa Saraçoğlu. “Hisba and Muhtasib”. The Oxford Handbook of Islamic Law. Oxford: Oxford, 2018.
• Matthew D. Adler ve Ezgi Yıldırım. “Düzenleyici Kuram”. İÜHFM. 69/1-2 (2011): 121-139.
• el-Maverdi, Ebu’l-Hasan Ali bin Muhammed bin Habib el-Basrî, el-Ahkâmü’s Sultaniye. Kahire: Dârulhadis Yayınevi 2006.
• el-Mevdudî, Ebu’l A’lâ. Hilafet ve Saltanat. çev. Ali Gencer. İstanbul: Hilal Yayınları, 2018.
• Mumcu, Ahmet. Divan-ı Humayun. Ankara: Birey ve Toplum Yayınları, 1986.
• Mutçalı, Serdar. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınevi, 1995.
• Müslim, Ebû’l-Ḥasen Muslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Sahîhu Müslim. Kahire: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1374/1955.
• en-Nebhan, Muhammed Faruk. İslâm Anayasa ve İdare Hukukunun Genel Esasları. çev. Servet Armağan. İstanbul: Sönmez Neşriyat 1980.
• Nizamü’l-mülk. Siyasetname. çev. Mehmet Taha Ayar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Ortabağ, Erol. Osmanlı İmparatorluğu’nda Bankacılığın Gelişimi ve Regülasyon. İstanbul: Türkiye Bankalar Birliği Yayınları, 2018.
• Ortaylı, İlber. Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı. İstanbul: Kronik Yayıncılık, 2016.
• Perçin, Önder. “Bağımsız İdari Otoriteler”. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 2/1(2011): 325-343.
• Refik, Ahmet. On Altıncı Asırda İstanbul Hayatı (1553-1591). İstanbul: Devlet Basımevi, 1935.
• Sahillioğlu, Halil. “Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1525 Yılı Sonunda İstanbul’da Fiyatlar”. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 1 (1967): 36-40, 50-53.
• Schacht, Joseph. İslam Hukukuna Giriş. çev. Mehmet Dağ, Abdulkadir Şener. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Sever, Çiğdem. “Türkiye’de Düzenleyici Kurumların Yapısı, İşlevi ve Dönüşümü”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 64/1 (2015): 195-236.
• Sobacı, M. Zahid, “Türk İdari Teşkilatındaki “Adalar”: Bağımsız İdari Otoriteler”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 55 (2006): 157-180.
• Şahin, Seçil. “Bağımsız İdari Otoritelerin Ortaya Çıkış Nedenleri”. Internatıonal Journal Of Legal Progress. 1/1, (2015): 14-29.
• eş-Şeyzerî, Abdurrahman b. Nasr. Nihâyetü’r-Rütbe fî Talebi’l-Hisbe (İslâm Devletinde Hisbe Teşkilâtı). çev. Abdullah Tunca. İstanbul: Marifet Yayınları, 1993.
• Tan, Turgut. “Bağımsız İdari Otoriteler veya Düzenleyici Kurullar”. Amme İdaresi Dergisi. 35/2 (2002): 11-37.
• TDK Güncel Türkçe Sözlük, 31.01.2025, https://sozluk.gov.tr/?ara=reg%C3%BClasyon.
• Uran, Emrah. “Türkiye’deki Düzenleyici Kurulların İdari Yaptırım Yetkisi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2008.
• Uygur, Elvan. “Türkiye’de Bağımsız İdari Otoriteler ve Kamu İhale Kurumu Örneği”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2007.
• Ünal, Mustafa. İslâm Hukukunda Haksız Fiil Sorumluluğu. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
• Yaşar, Hasan Nuri ve S. Sena Cabıoğlu Güler. “Düzenleyici ve Denetleyici Kurumların Yetkileri Kapsamında Kamu Gücü İlişkisi”. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 20/4 (2016): 63-80.
• Yeniçeri, Celal. “Mezalim”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 29, İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Yeniçeri, Celal. İslam Açısından Tüketim ve Tüketicinin Korunması ve Ev İdaresi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1996.
• Yılmaz, İsmail. İslam Hukukunda ve Modern Hukuk Ekseninde Devlet-Piyasa İlişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2023.
• Yılmaz, Metin. “Semrâ Bint Nüheyk”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 36, İstanbul: TDV Yayınları, 2009.