Yahudi Dini Literatüründe İsmail İle İlgili Rivayetlerin Analizi

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 119 - 150, 25.06.2022

Ömer Faruk Araz

Öz

Yakın coğrafyalarda ve kültür havzasında ortaya çıkarak varlıklarını sürdüren Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam teoloji, tarih, ritüel ve kültürel olarak pek çok ortak unsura sahiptir. Bunların başında inanç ve soy olarak her üç din için önemli bir kişi olan İbrahim gelmektedir. Özellikle Yahudilerin ve Arapların hem soy hem de inanç olarak ortak ata olarak gördükleri İbrahim’in iki oğlu İsmail ve İshak’ın bu bağlamda önemi büyüktür. Bu durum iki dinin kutsal metinlerinde bu isimlerin hayatlarına dair çeşitli anlatılardan da anlaşılabilir. Yahudiler İshak’ı İbrahim’in soyunun ve inancının yegâne temsilcisi olarak gördüğünden, bu iddiayı desteklemek için Tevrat’ta İsmail’in hayatıyla ilgili yer alan bilgileri büyük ölçüde İsmail’e yönelik olumsuz bir yaklaşımla yorumlamaya çalışmıştır. Yahudi literatürüne bu hava hâkim olsa bile kaynaklarda bu yaklaşıma muhalif bazı yorumların da olduğu görülmektedir. Ayrıca Yahudi geleneğinde İsmail’in soyunun, ya da İsmailoğulları ifadesinin zamanla anlam genişlemesine tabi tutulduğu ve özellikle İslam sonrası kaynaklarda Müslümanları, daha geniş kullanımda ise Yahudilerin karşısında olan tüm grupları ifade edecek bir anlamda kullanıldığı görülmektedir. Bu çalışmada Bereşit Rabba, Şemot Rabba, Talmudlar, Pirke DeRabbi Eliezer, Midraş Tanhuma, Raşi, İbn Ezra, Targum, Nahmanides ve Sefer Ha-Yaşar gibi Yahudi dini literatürünün temel eserlerinde İsmail hakkındaki rivayetler alternatif yorumlara da işaret edilerek değerlendirmeye çalışılmıştır. Bu literatürün birbiriyle ilişkisi, aynı rivayetlere yer verenlerin ortak kaynaklarına ya da rivayetlerin ilk kullanıldığı eserlere işaret etmek suretiyle bir tür rivayet tenkidi denemesinde bulunulmuştur. Bunlara ilaveten İslam sonrasına tarihlendirilen Pirke DeRabbi Eliezer, Raşi, İbn Ezra, Nahmanides ve Sefer Ha-Yaşar’da İsmail ile ilgili rivayetlerde bir farklılık görülüp görülmediği incelenmiş, İslam’ın bu literatür üzerinde etkisinden bahsetmenin imkânı araştırılmıştır. Çalışmada dokümantasyon yöntemi kullanılmak suretiyle Yahudi kaynaklarındaki İsmail hakkındaki rivayet ve bilgilere ulaşılmış, bunlar deskriptif yöntemle yazıya geçirilmiş, mukayese yöntemi ile eserler ve rivayetler üzerine sorular sorularak değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Yahudilik, İsmail, İsmailoğulları, Kurban, Sünnet

Kaynakça

• Sefer HaYashar. çev. Edward B. M. Browne. New York: sefaria.org, 1876. https://www.sefaria.org/Sefer_HaYashar_(midrash)%2C_Book_of_Genesis%2C_Vayera?ven=Sefer_ha-Yashar,__trans._Edward_B.M._Browne,_New_York,_1876&vhe=Sefer_HaYashar,_Livorno_1870&lang=bi Buber, Solomon (ed.). Midrash Tanhuma (Buber Recension). çev. John T. Townsend. sefaria.org, 1989. https://www.sefaria.org/Midrash_Tanchuma_Buber
• Charles, Robert H. (ed.). “The Book of Jubilees”. The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament. 2/1-82. London: Clarendon Press, 1913.
• Elon, Menachem vd. “Concubine”. Encyclopaedia Judaica. 5/133-136. Detroit: Macmillan Reference USA, 2007.
• Epstein, Louis M. “The Institution of Concubinage among the Jews”. Proceedings of the American Academy for Jewish Research 6/ (1935 1934), 153-188.
• Friedmann, H. - Maurice Simon (ed.). Midrash Rabbah: Exodus. çev. Rabbi Dr. S. M. Lehrman. 10 Cilt. London: The Soncino Press, 1939.
• Friedmann, H. - Maurice Simon (ed.). Midrash Rabbah: Genesis I. çev. Rabbi Dr. H. Friedmann. 10 Cilt. London: The Soncino Press, 1939.
• Friedmann, H. - Maurice Simon (ed.). Midrash Rabbah: Genesis II. çev. Rabbi Dr. H. Friedmann. 10 Cilt. London: The Soncino Press, 1939.
• Horn, Thomas (ed.). “The Book of Jasher”. The Apocrypha: Includes The Books of Enoch, Jasher and Jubilees. Missouri: Defender Publishing, 2011.
• Ibn Ezra, Abraham. Ibn Ezra’s Commentary on Pentateuch (Genesis). çev. H. Norman Strickman - Arthur M. Silver. New York: Menorah Pub. Com., 1988.
• Lumpkin, Joseph B. “Jasher”. The Encyclopedia of Lost and Rejected Scriptures: The Pseudepigrapha and Apocrypha. 230-378. Alabama: Fifth Estate Publishers, 2010.
• Targum Pseudo-Jonathan: Genesis. çev. Michael Maher. Minnesota: The Liturgical Press, 1992.
• Meral, Yasin. Yahudi Düşüncesinde İslam Algısı: İbn Meymun (Maimonides) Örneği. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Nahmanides. Commentary on Torah: Devarim/Deuteronomy. çev. Charles B. Chavel. 6 Cilt. New York: Shilo Publishing House, 1976.
• Pupko, R. Yaakov Y. H. (ed.). Midrash Tanhuma. çev. R. Avrohom Davis. 5 Cilt. New York: Eastern Book Press Inc., 2004.
• R. Eliezer b. Hyrkanos. Pirke De Rabbi Eliezer. çev. Gerald Friedlander. New York: Hermon Press, 1970.
• Ramban. Commentary on the Torah. 5 Cilt. Brooklyn, New York: Judaica Press, 2010.
• Rashi. Commentary on the Torah (Bereishis/Genesis). ed. R. Meir Zlotowitz - R. Nosson Scherman. 6 Cilt. New York: Mesorah Pub. Ltd., 1995.
• Babil Talmudu. Erişim 24 Şubat 2021. https://www.sefaria.org/texts/Talmud/Bavli
• Kitab-ı Mukaddes. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 1997.
• Kudüs Talmudu. Erişim 20 Ekim 2020. https://www.sefaria.org/texts/Talmud/Yerushalmi
• The Complete Hebrew Bible. mechon-mamre.org. Erişim 14 Nisan 2022. https://mechon-mamre.org/p/pt/pt0.htm