Ekonomide Lokomotif Güç: İktisadi Devlet Teşekkülleri (1940-1945)

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: Cumhuriyet’in 100. Yılında Türkiye'nin İktisadi ve Siyasi Gelişimi, 128 - 142, 29.10.2024

Uğur Uçar

Öz

Amaç: Bu çalışmanın amacı, Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye’nin sanayileşme sürecinde önemli bir yere sahip olan İktisadi Devlet Teşekküllerinin (İDT) kuruluş sürecini, ekonomik bağlamını ve faaliyetlerini sayısal verilerle açıklamak ve bu kuruluşların önemini ortaya çıkarmaktır. Bunlara ek olarak bu teşekküllerin hangi sektörlerde faaliyet gösterdiğini ve bu sektörlerdeki üretim, istihdam ve yatırımlara katkılarını incelemek bir diğer amaçtır.
Tasarım/Yöntem: Araştırma ele alınırken öncelikle tarih biliminin birinci el kaynaklarından olan arşiv belgelerinden istifade edilmiştir. Bununla birlikte belirlenen tarihler arasındaki döneme ait veriler ulusal basın taranarak veri toplama işlemi gerçekleştirilmiştir. Son olarak konu ile bağlantılı telif ve tetkik eserlerden istifade edilmiştir. Çalışma, doküman analizi şeklinde yapılmış, elde edilen veriler analiz edilerek metin oluşturulmuştur.
Bulgular: İktisadi Devlet Teşekkülleri, 1930’lu yılların başında sermaye, müteşebbis, bilgi ve teknik uzman eksikliği ile alt yapı sorunları gibi sebeplerden dolayı özellikle sanayi alanında devletin ekonomiye müdahale etmesi sonucunda kurulmuşlardır. İDT’ler devletin toplumsal alandaki görevlerinden olan halkın refah seviyesinin artırılması sorumluluğunu yerine getirmek ve bunun gerçekleşmesi için gerekli koşulların oluşmasında önemli bir role sahiptir. Ayrıca bu kurumlar kalkınma dönemindeki Türkiye ekonomisine olumlu ve yapıcı bir etki ile katkıda bulunarak özellikle kalkınmaya ve teknolojik ilerlemeye öncülük etmiştir. Konunun özelinde ise İkinci Dünya Savaşı yıllarında İDT’ler, Türkiye ekonomisinin istikrarını korumada ve savaşın olumsuz etkilerini hafifletmede önemli rol oynamıştır.
Sınırlılıklar: Çalışmanın en önemli sınırlılığı belirli bir zaman dilimini (1940-1945) ele almasıdır. Bu sınırlandırılmaya gidilmesinin sebebi ise özellikle Devletçilik politikasının hayata geçirilmesiyle birlikte kurulan ilk İDT’lerin İkinci Dünya Savaşı gibi olağanüstü bir dönemdeki faaliyetlerinin ele alınması düşüncesidir. Özellikle 1945 yılından sonraki süreçte küresel dünyada Devletçilik politikasının benimsenmesinde bir yavaşlama söz konusudur. Bundan dolayı çalışma ele alınırken bu çerçevede bir yol izlenmiştir.
Özgünlük/Değer: Çalışmayı özgün kılan en önemli özellik birinci el arşiv kaynaklarının kullanılmasıdır. Bir diğer özgün değer ise konunun tarih bilimi bağlamında ve dönemsel olarak ele alınmasıdır. Daha önce ele alınan çalışmalar genellikle bu kurumların özelleştirmelerini konu edinip iktisat biliminde ele alırken, bu çalışma doğrudan İDT faaliyetlerine değinmektedir.

Anahtar Kelimeler

İktisadi Devlet Teşekkülleri, KİT, Devletçilik, Cumhuriyet Dönemi, Sümerbank ve Etibank.

Etik Beyan

Bu çalışmada “Etik Kurul” izini alınmasını gerektiren bir yöntem kullanılmamıştır.

Destekleyen Kurum

Herhangi Bir Kurum Tarafından Desteklenmemektedir

Locomotive Power in the Economy: Public Economic Enterprises (1940-1945)

Öz

Purpose: The aim of this study is to explain the establishment process, economic context and activities of State Economic Enterprises (IDT), which had an important place in the industrialization process of Turkey in the first years of the Republic, with numerical data and to reveal the importance of these organizations. In addition to these, another aim is to examine the sectors in which these organizations operate and their contributions to production, employment and investments in these sectors.
Design/Methodology: While discussing the research, first of all, archival documents, which are one of the first-hand sources of historical science, were used. In addition, the data for the period between the specified dates were scanned by the national press and data collection was carried out. Finally, copyrights and research works related to the subject were used. The study was carried out in the form of document analysis, and the text was created by analyzing the data obtained.
Findings: Economic State Enterprises were established in the early 1930s as a result of the state's intervention in the economy, especially in the field of industry, due to reasons such as lack of capital, entrepreneurs, knowledge and technical experts and infrastructure problems. Public Economic Enterprises have an important role in fulfilling the responsibility of increasing the welfare level of the people, which is one of the duties of the state in the social field, and in creating the necessary conditions for this to happen. In addition, these institutions have contributed to the Turkish economy in the development period with a positive and constructive impact, especially leading to development and technological progress. In particular, during the Second World War, IDTs were instrumental in maintaining the stability of the Turkish economy and mitigating the negative effects of the war.
Limitations: The most important limitation of the study is that it deals with a specific time period (1940-1945). The reason for this restriction is the idea of addressing the activities of the first Public Economic Enterprises, which were established especially with the implementation of the Statism policy, in an extraordinary period such as the Second World War. Especially in the period after 1945, there has been a slowdown in the adoption of the policy of Statism in the global world. Therefore, while handling the study, a way was followed within this framework.
Originality/Value: The most important feature that makes the study unique is the use of first-hand archive sources. Another unique value is that the subject is handled in the context of historical science and periodically. While the previous studies generally deal with the privatization of these institutions and deal with them in economics, this study directly touches on the activities of the Public Economic Enterprises.

Anahtar Kelimeler

Public Economic Enterprises, KİT, Statism, Republic Period, Sümerbank and Etibank

Kaynakça

• 1- Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi Belgeleri
• BCA, 490-1-0-0/1456-40-5
• BCA, 490-1-0-0/226-894-1
• BCA, 30-1-0-0/11-67-4
• BCA 30-1-0-0/16-90-2
• BCA, 30-18-1-2/84-85-15
• BCA, 30-18-1-2/97-120-15
• BCA, 30-18-1-2/102-47-13
• BCA, 30-10-0-0/166-157-1
• BCA, 30-18-1-2/83-37-11
• BCA, 30-1-0-0/16-90-2
• BCA, 37-10-0-0/9-0-0
• BCA, 37-10-0-0/10-0-0
• BCA, 37-10-0-0/12-0-0
• BCA, 37-10-0-0/13-0-0
• BCA, 37-10-0-0/31-0-0
• BCA, 37-10-0-0/37-0-0
• BCA, 37-10-0-0/46-0-0
• 2- Resmi ve Süreli Yayınlar (Gazeteler)
• T.C. Resmî Gazete, 4 Temmuz 1938, S. 3950.
• T.C. Resmî Gazete, 22 Ekim 1983, S. 18199.
• (1931), “Üçüncü Sualimiz Devletçilik”, Son Posta Gazetesi, 26 Ekim.
• (1933), “Nasıl Devletçiyiz?”, Milliyet Gazetesi, 9 Kasım.
• (1938), “Devlet Sermayesinin Kontrolü”, Tan Gazetesi, 11 Mayıs.
• (1940), “Devlet Sanayi ve Maadin Teşekkülleri Kanunu Projesi”, Akşam Gazetesi, 4 Şubat.
• (1945), “İktisadi Devlet Teşekkülleri”, Akşam Gazetesi, 14 Kasım.
• (1946), “İktisadi Devlet Teşekkülleri”, Akşam Gazetesi, 19 Kasım.
• (1946), “Peker’in Önemli Bir Konuşması”, Ulus Gazetesi, 19 Kasım.
• (1947), “Devlet İktisadi Teşekkülleri”, Akşam Gazetesi, 16 Nisan.
• 3- Telif ve Tetkik Eserler
• Acar, N. (1989). Üretim Planlaması Yöntem ve Uygulamaları, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları.
• Ağaoğlu, A. (1933). Devlet ve Fert, Sanayiinefise Matbaası.
• Akalın, G. (1981). KİT’lerde Etkinlik Sorunları, Ankara Üniversitesi SBF Yayını.
• Akdoğan, A. (2009). Kamu Maliyesi, Gazi Kitabevi.
• Akgüç, Ö. (1991). Ekonomide Gerçeği Arayış, Bağlam Yayınları.
• Arslantürk, Y. (2022). “İDT ve KİK Statü Farklılıkları ve Statü Belirlemeye Yardımcı Bir Analiz: TMO Örneği”, Giresun Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8 (2), 92-113. https://doi.org/10.46849/guiibd.1165392
• Aysan, M. & Özmen, S. (1981). KİT Dünya’da ve Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri, Kardeşler Basımevi.
• Baklacıoğlu, S. (1976). Kamu İktisadi Teşebbüsleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Baran, T. F. (1990). Kamu İktisadi Teşebbüsleri Reformu, Batı’da Kamu İktisadi Teşebbüsleri Uygulamaları ve İtalya Örneği, İnceleme ve Araştırmalar, Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı Kamu Finansman Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu (1992). 1990 Kamu İktisadi Teşebbüsleri Genel Raporu, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu Yayınları.
• Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu (1994). 1992 Kamu İktisadi Teşebbüsleri Genel Raporu, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu Yayınları.
• Bengül, Nejat (1962). “İktisadi Devlet Teşekküller”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 17 (3), 15-25.
• Boratav, K. (2006). Türkiye’de Devletçilik, İmge Kitabevi.
• Buluş, A. (2015). Türk İktisat Politikasının Tarihi Temelleri, Çizgi Kitabevi.
• Ceylan, A. & Vergiliel, M. (1989). Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme, Uludağ Üniversitesi Yayınları.
• Demir, Ö. (2006). “İç Kontrol Kavram ve Modelleri”, Erkan Karaaslan (Ed.), 5018 Sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu Kapsamında Güncel Mali Sorunlar, Muhasebat Kontrolörleri Derneği Yayınları.
• Dewar, A. D. (1985). “Value For Money Audit; The First 800 Years”, Public Finance And Accountancy, 10-12.
• Doğan, K. C. (2015). “Yönetimin Bir Fonksiyonu Olarak Denetim ve Kamu Yönetimindeki Yeri”, Ombudsman Akademik, (3), 107-141. https://doi.org/10.32002/ombudsmanakademik.439673
• Doğan, Ö. (2020). “Kamu İktisadi Teşebbüslerinde İbra ve Anonim Şirketler Hukukuyla Karşılaştırılması”, Yasama Dergisi, (41), 297-315.
• Dura, Y. C. (2006). Mülkiyet Tartışmaları: Kamu İşletmeleri Verimsiz Mi?, İleri Yayınları.
• Duran, L. (1967). “İktisadi Devlet Teşekküllerinde Çalışanların Hukuki Durumu ile Sendika ve Grev Hakkı”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 33 (1-2) 34-51.
• Durdu, M. (2017). “Türk İdare Teşkilatında Bağlı Ortaklıklar”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21 (3), 793-817.
• Eren, A. A. & Şimşek, O. (2022). “Kamu İktisadi Teşebbüslerinin ve Özelleştirmenin Ekonomi Politiği: Türkiye Örneği”, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 23 (1), 337-361. https://doi.org/10.37880/cumuiibf.1013738
• Eroğlu, H. (1988). “Atatürk ve Devletçilik”, Belleten, 52 (204), 833-848.
• Hazine ve Maliye Bakanlığı. (2008). 2007 Kamu İşletmeleri Raporu, Maliye Bakanlığı Yayınları.
• Kalağan, G. (2010). Türkiye’de 1980 Sonrası Bürokratik Dönüşüm, Beta Yayınları.
• Karahan, M. (2020). “Türkiye’de Bağımsız Denetim ve Denetim Kültürünün Tarihsel Gelişim Süreci: Karşılaştırmalı Bir İnceleme”, Akademik Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi, 12 (22), 245-259. https://doi.org/10.20990/kilisiibfakademik.714188
• Kardeş S. S. & Göktepe, H. (2007). “Türk Ticaret Kanunu Tasarısındaki Bağımsız Denetimle İlgili Yeni Düzenlemeler”, Mali Çözüm, (81), 17-44.
• Kepenek, Y. (1993). Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri (Kit), Gerçek Yayınevi.
• Kılıçbay, A. (1994). Türk Ekonomisi, Modeller, Politikalar, Stratejiler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Korkut, S. (2007). “Parlamenter Denetim Kapsamında Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Denetlenmesi”, Yasama Dergisi, (6), 5-48.
• Köseoğlu, M. A (2005). Kamu İktisadi Teşebbüslerinde Performans Ölçümü, Devlet Planlama Teşkilatı Yayınları.
• Kuntbay, İ. (1981). Türkiye’de Kamu İktisadi Teşekküllerinin Yönetimi, Todie Yayınları.
• Maliye Bakanlığı (1975). 1975 Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve İştirakleri Yıllığı, Maliye Bakanlığı Yayınları.
• Mardin, Ş. (1991). Türk Modernleşmesi, İletişim Yayınları.
• Özdemir, B. (1994). Türkiye Ekonomisi ve Türk Ulaştırma Sektöründe KİT Sorunsalı [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Özelmas, E. (1955). “İktisadi Devlet Teşekküllerinin Denetimi”, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları Dergisi, (1), 73-82.
• Özmen, S. (1967). Türkiye’de ve Dünyada İktisadi Devlet Teşekkülleri, Sevinç Matbaası.
• Pamuk, Ş. (2015). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sağlam, D. (1967). Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri, Ankara Üniversitesi SBF Yayınları.
• Sağlam, D. (1980). Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Yapısı ve Zarar Nedenleri, Kalite Matbaası.
• Sharkansky, I. (1991). “The Development Of State Audit” State Audit And Accountability, State Of Israel Comptroller’s Office.
• Soysal, M. (1957). “Türk İktisadında Devletin Payı ve Rolü”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 12 (3), 26-35.
• Tekeli, İ. & İlkin, S. (1982). Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Tekinsoy, Y. E. (2020). “1929 Dünya Ekonomik Buhranı ve Türkiye’de Devletçilik Politikaları”, Mustafa Turan (Ed.), 95. Yılında Türkiye Cumhuriyeti’nde Siyasi, Sosyal ve Ekonomik Hayat (1918-1938), C. I., Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Uçar, U. (2023). Bir Denetim Kurumu Olarak Umumi Murakabe Heyeti (1938-1950) [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi.
• Varlı, A. (2012). “Kadro Dergisi Üzerinden Bir Deneme: Milli İktisattan Devletçiliğe”, Öneri Dergisi,10 (37), 167-174.
• Vural, T. & Teyyare, E. (2011). “Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Kuruluş Gerekçeleri Çerçevesinde Değerlendirilmesi: Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) Çalışanları Üzerinde Bir Araştırma”, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (13), 69-86.