Exploring Idioms Formed with Turkish Organ Names in Tutmacı’s Mesnevi Gül ü Hüsrev

Year 2023, Issue: 11, 174 - 206, 30.06.2023

Murat Parlakpınar

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1279308

Cited By: 1

Abstract

Idioms are stereotyped phrases that consist of at least two words and usually have a specific meaning more or less separate from the literal meaning. Idioms used to make the expression rich and impressive also add fluency and naturalness to the utterance. Turkish is a very rich language in terms of idioms. As a natural consequence of the ancient history, experience and knowledge accumulated by the Turkish nation, these concise expression patterns, known as idioms, play an important role in effectively conveying emotions, desires, and thoughts. There is a remarkable richness in Turkish in terms of idioms formed with organ names, which are called "somatic idioms" in linguistics. In Turkish, organ names have been frequently and commonly used within idiom structures, thus highlighting their importance in the formation of idiomatic expressions. It is possible to identify idiomatic expressions formed with organ names in Turkish by examining the oldest documents of the Turkish language and these types of idioms hold a distinct importance in showcasing the antiquity and richness of the Turkish language. The idioms constructed with organ names in Turkish are referred to as somatic idioms in linguistics.
The present study aims to identify the Turkish idioms consisting of organ names in Tutmacı’s Gül ü Hüsrev, to reveal their meanings supported by sample lines, and to examine their status in Turkish spoken in Turkey. The work, which was penned in the early 15th century, is one of the significant literary and linguistic works of Turkish literature. Despite the various studies carried out on the work to date, no investigation has been conducted on the idioms contained therein.

Keywords

Idioms, ıdioms formed with organ names, Tutmacı, Gül ü Hüsrev, Old Anatolian Turkish.

Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Adlı Mesnevisinde Türkçe Organ Adları ile Kurulmuş Deyimler

Abstract

Deyimler, en az iki kelimeden oluşan ve genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, kendine özgü bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbekleridir. İfadeyi zengin ve etkileyici kılmak amacıyla kullanılan deyimler aynı zamanda anlatıma akıcılık ve doğallık katar. Türkçe deyimler açısından oldukça zengin bir dildir. Türk milletinin kadim geçmişinin, tecrübe ve bilgi birikiminin doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmış olan bu özlü ifade kalıpları duyguların, istek ve düşüncelerin etkili bir şekilde ifade edilmesinde önemli bir rol oynar. Dilbilimde “somatik deyim” olarak adlandırılan organ adlarıyla kurulmuş deyimler açısından da Türkçede göze çarpan bir zenginlik görülür. Türk dilinin en eski belgelerinden başlayarak organ adları ile kurulmuş deyimleri tespit etmek mümkündür ve bu tür deyimler Türk dilinin eskiliğini ve zenginliğini göstermeleri bakımından ayrı bir öneme sahiptir.
Bu çalışmada Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev adlı mesnevisinde geçen Türkçe organ adlarıyla kurulmuş deyimlerin tespit edilmesi, bunların ifade ettikleri anlamların tanık mısralarla desteklenerek ortaya konulması ve Türkiye Türkçesindeki durumlarının incelenmesi amaçlanmıştır. 15. yüzyılın başlarında kaleme alınmış olan eser Türk edebiyatı ve dili açısından önemli eserlerden biridir. Eser üzerine bugüne kadar çeşitli çalışmalar yapılmış olup ihtiva ettiği deyimler bakımından herhangi bir çalışma yapılmamıştır.

Keywords

Deyim, organ adlarıyla kurulmuş deyimler, Tutmacı, Gül ü Hüsrev, Eski Anadolu Türkçesi.

References

• Aksan, D. (1997). Türkçenin Gücü. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (2017). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 2. İstanbul: İnkılâb Kitabevi.
• Aktaş T. (2013). Tatar Türkçesindeki “Baş” ve “Baş”ta Bulunan Organ Adları ile Kurulmuş Deyimler ve Bu Deyimlerin Türkiye Türkçesindeki Şekilleriyle Karşılaştırılması. Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Aosıman, M. (2020). Yeni Uygur Türkçesindeki Organ Adlarıyla Kurulmuş Deyimler. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (16), 15-41.
• Coşkun, J. (2021). Somatik Deyim Olan ‘Kalp’ Sözcüğünün Rusça ve Türkçe Karşılaştırmalı Analizi. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (23), 976-985.
• Çelik Y. (2017). Türkiye Türkçesinde Duyu Organlarıyla Kurulan Deyimler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(50), 72-79.
• Demirbaş, M. (2022). Türkmen Türkçesinde Somatik Deyimler. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi / International Journal of Turkic Dialects (TÜRKLAD), 6(1), 167-192.
• Gümüşatam, G. (2010). Kıbrıs Ağızlarında Organ Adlarıyla Kurulan Deyimler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (27), 249-295.
• Gürkan, D. Ö. (2017). Kısas-I Enbiya’da “Gönül” Sözcüğüyle Kurulan Deyimlerin Organ Adları Temelinde Çağrışımsal Anlamı. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (26), 223-238.
• Kızıltaş, M. (2018). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Mesnevisi (Tenkitli Metin-Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük). Doktora Tezi. Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi.
• Kızıltaş, M. (2019). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Mesnevisi’nde Atasözleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (14), 314-326.
• Kuybu Durmaz E. ve Şahin H. (2020). Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinde Organ Adlarıyla Kurulan Deyimler. Atasözleri ve Deyimler Üzerine İncelemeler. (ed. Muzaffer Akkuş). 189-210, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özen Eratalay, S. (2020). Terceme-i Meâricü’n-Nübüvve’de Organ Adlarıyla Kurulmuş Deyimler. Atasözleri ve Deyimler Üzerine İncelemeler (ed. Mücahit Akkuş). 83-106, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özkan F. ve Şadiyeva G. (2003). Somatik Deyimler. Bilig, (24), 135-137.
• Saraçbaşı, M. E. (2010). Örnekleriyle Büyük Deyimler Sözlüğü I-II. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Solmaz, A. O. (2007). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Studies, 4/3, 2020-2036.
• Şahin, H. (2004). Türkçede Organ İsimleriyle Kurulmuş Deyimler. Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayını.
• Şahin, H. (2009). Kaşgarlı’dan Günümüze Organ İsimleriyle Kurulmuş Deyimler. Turkish Studies, 4(3), 2020-2036.
• Tokay, Y. (2018). Hüsrev ü Şîrîn’de Organ Adlarıyla Kurulmuş Deyimler. International Journal of Language Academy, 6(3), 304-330
• Tor, G. (2007). Kazakçada Organ Adlarıyla Kurulan Deyimler. Kazakistan ve Türkiye’nin Ortak Kültürel Degerleri Uluslararası Sempozyumu Bildiriler, 21-23 Mayıs 2007, 119-128.
• Yurtbaşı M. (2013). Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Excellence Puplishing.