On the Old Turkic Verb Yañ- and Its Meanings

Year 2023, Issue: 11, 1 - 19, 30.06.2023

Erdem Uçar

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1292267

Abstract

Old Turkic inscriptions, known as one of the most important documents in Turkish language and history, provide valuable information about the origin and development of Turkish culture. Therefore, it is highly important to read, decipher and understand the inscriptions correctly for the study of Turkish culture and history. In recent years, new research and studies have accelerated the reading and interpretation of Old Turkic inscriptions, with an aim to provide more detailed and accurate analyses by presenting a new approach to the inscriptions. However, there are still some difficulties and debates surrounding the meaning and reading of sentences in the inscriptions. The article first discusses the interpretations of the verb yañ-, which attested for the first time in Old Turkic inscriptions. It analyzes the previous meanings and interpretations, and then re-evaluates the meaning of the verb. While determining the meanings of the verb, all evidence of the verb in Old Turkic and its counterparts in modern Turkic languages were also discussed. New research and studies allow us to learn more about Old Turkic inscriptions and to develop methods for a more accurate reading and understanding of the inscriptions. Such efforts will contribute to the field in terms of a more accurate understanding of the inscriptions. Please check and correct the language.

Keywords

Old Turkic, Old Turkic inscriptions, yañ-.

Eski Türkçe Yañ- Fiili ve Anlamları Üzerine

Abstract

Eski Türk yazıtları, Türk dili ve tarihinin en önemli belgelerinden biri olarak kabul edilir ve Türk kültürünün kökeni ve gelişimi hakkında değerli bilgiler içerir. Bu nedenle, yazıtların doğru bir şekilde okunması, çözülmesi ve anlaşılması, Türk kültür ve tarihine ilişkin çalışmalar için büyük bir önem taşır. Son yıllarda yapılan yeni araştırmalar ve incelemeler, Eski Türk yazıtları üzerindeki okuma ve anlamlandırma çalışmalarını hızlandırmıştır. Bu çalışmalar, yazıtlara yeni bir yaklaşım sunarak daha ayrıntılı ve detaylı analizler yapmayı amaçlamaktadır. Ancak yazıtlardaki cümlelerin anlamlandırılması ve okunması konusunda hâlâ bazı zorluklar ve tartışmalar mevcuttur. Makalede ilk olarak, Eski Türk yazıtlarında ilk kez ortaya çıkan yañ- fiili üzerinde yapılan yorumlar ele alınmış, önceki anlamlandırmalar ve yorumlamalar analiz edilip daha sonra fiilin anlamı yeniden değerlendirilmiştir. Kelimenin anlamları tespit edilirken, fiilin Eski Türkçedeki bütün tanıkları ile Türk dillerindeki bakiyeleri de ele alınmıştır. Yapılan yeni araştırmalar ve çalışmalar, Eski Türk yazıtları hakkında daha fazla bilgi edinmemizi ve yazıtların daha doğru bir şekilde okunması ve anlaşılması için yöntemler geliştirmemizi sağlar. Böyle bir gayret yazıtların daha doğru anlaşılması noktasında sahaya önemli bir katkı sunabilecektir.

Keywords

Eski Türkçe, Eski Türk yazıtları, yañ-.

References

• Aalto, P. vd. (1958). Materialien zu den Alttürkischen Inschriften der Mongolei. Journal de la Société Finno-Ougrienne, 60(7), 3-91.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I: Metin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Arat, R. R. (1959). Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig II: Tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk Şiiri. 3. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Arat. R. R. (1979). Kutadgu Bilig III: İndeks. Haz. Eraslan, K. vd. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Axundov, A. A. vd. (2007). Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğeti. Bakı: “Şerq-Qerb”.
• Aydın, E. (2017). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019). Türklerin Bilge Atası Tonyukuk. İstanbul: Kronik.
• Bang, W. ve Gabain, A. von (1929). Türkische Turfan-Texte I: Bruchstücke eines Wahrsagebuches. Berlin. (Aus: SPAW. Phil.-hist. Kl. 1929: 15, 241-268)
• Bang, W. (1896). Zu den Kök Türk-Inschriften der Mongolei. T’oung Pao, 7(4), 325-355.
• Bang, W. (1934). Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut, siebter Brief: Neue Ansichten - neue Einsichten?. Ungarische Jahrbücher, 14, 193-214.
• Berta, Á. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin: Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. Çev. Yılmaz, E. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Chen, Hao (2021). A History of the Second Türk Empire (ca. 682-745 AD). Leiden-Baston: Brill.
• Clark, L. (2017). Uygur Manichaean Texts, Texts-Translations-Commentary III: Ecclesiastical Texts. Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
• Clauson, Sir G. (1957). The Turkish Y and Related Sound. Studia Altaica, Festschrift für Nikolaus Poppe zum 60. Geburtstag am 8 August 1957 (s. 33-45). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Çumakayev, A. E. (2018). Altaysko-Russkiy Slovar’. Gorno-Altaysk: BNU RA “NII Altaistiki im. S.S. Surazakova”.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982). Mahmut el-Kāşгarī: Compendium of the Turkic Dialects (Dīvān Luγāt at-Türk) I. Harvard: Harvard University Press.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1984). Mahmut el-Kāşгarī: Compendium of the Turkic Dialects (Dīvān Luγāt at-Türk) II. Harvard: Harvard University Press.
• Dietz, S. vd. (2015). Die alttürkische Xuanzang-Biographie V, nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• DS = Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (1993). 12 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ekrem, E. (2008). Baz Kağan Meselesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 5(1), 47-64.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: E. J. Brill.
• Erdal, M. (2011). Ongin Yazıtı. Çev. Tezcan, S. Orhun Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (26-29 Mayıs 2010, Ankara) Bildiriler Kitabı I (s. 363-372). Ed. Şavk-Çelik, Ü. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Basımevi.
• Eren, H. (1978). Türk Dilinin Étymologique Sözlüğüne Katkılar. Ömer Asım Aksoy Armağanı (s. 87-89). Haz. Canpolat, M. vd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (1993). Sırça Köşkte ... III. Türk Dili, 499, 1-82.
• Finch, R. (1993). Chapters XVI and XVII from the Uighur Suvarnaprabhāsottama Sūtra (Altun Yaruq). Journal of Turkish Studies, 17, 37-116.
• Gabain, A. von (1954). Türkische Turfan-Texte VIII: Texte in Brāhmīschrift. Berlin. (ADAW. Klasse für Sprachen, Literatur und Kunst. 1952: 7)
• Gabain, A. von (1974). Alttürkische Grammatik. 3. Auflage. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Giraud, R. (1961). L’inscription de Baïn Tsokto, Édition critique. Paris: Librairie d’Amerique et d’Orient.
• Golden, P. B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Hamilton, J. R. (1971). Manuscrits ouïgours de Touen-Houang, le conte bouddhique du bon et du mauvais prince en version ouïgoure: manuscrits ouïgours de Touen-Houang. Paris: Klincksieck.
• Johanson, L. (2021). Turkic. Cambridge: Cambridge University Press.
• Karahan, L. (1992). Görülen Geçmiş Zaman Eki -Dı/-Di’nin Tarz ve Bağlama Fonksiyonuna Dair. Türk Kültürü Araştırmaları: Prof. Dr. Muharrem Ergin’e Armağan, XXVIII/1-2, 1990 (s. 335-341). Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Karcaubay, S. (2019). Orxon Eskertkişteriniŋ Tolıq Atlası I. Almatı: Samga Press.
• Kasai, Y. (2017). Die altuigurischen Fragmente mit Brāhmī-Elementen, unter Mitarbeit von Hirotoshi Ogihara. Berliner Turfantexte 38. Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Gözden Geçirilmiş Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kyýasowa, G. vd. (2016). Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi II: K-Z. Aşgabat: Ylym.
• Le Coq, A. von (1912). Ein manichäisches Buch-Fragment aus Chotscho. Festschrift: Vilhelm Thomsen zur Vollendung des siebzigsten Lebensjahres am 25. Januar 1912 (s. 145-154). Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Le Coq, A. von (1922). Türkische Manichaica aus Chotscho III. Nebst einem christlichen Bruchstück aus Bulayïq. Berlin. (APAW. Phil.-hist. Kl. 1922, 2)
• Lessing, F. D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Bloomington-Indiana: The Mongolia Society.
• Maue, D. (2015). Alttürkische Handschriften Teil 19, Dokumente in Brāhmī und Tibetischer Schrift Teil 2. Verzeichnis der Orientalischen Handschriften XIII/27. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Nadelyayev, V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: İzdatel’stvo “Nauka” Leningradskoye Otdeleniye Leningrad.
• Nobel, J. (1958). Suvarṇaprabhāsottama-Sūtra, das Goldglanz-Sūtra, ein Sankrittext des Mahāyāna-Buddhismus, I-Tsing’s Chinesische Version und Ihre Tibetische Übersetzung, I-Tsing’s Chinesische Version übersetzt, eingeleitet, erläutert und mit einem Photomechanischen Nachdruck des Chinesischen Textes Versehen, Erster Band. Leiden: E. J. Brill.
• Nuri, R. (2015). Alliterative Prajñāpāramitā Texts in Old Uyghur Preserves in Paris. Shanghai: Shanghai Chinesse Classics Publishing House.
• Oda, J. (2015). A Study of the Buddhist Sūtra called Säkiz Yükmäk Yaruq or Säkiz Törlügin Yarumïš Yaltrïmïš in Old Turkic. Berliner Turfantexte 33. Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
• Orkun, H. N. (1936). Eski Türk Yazıtları I. İstanbul: Devlet Basımevi.
• Orucov, E. (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti IV. Bakı: Şerq-Qerb.
• Ölmez, M. (2016). Ongi Yazıtı, Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 64(1), 43-86.
• Özertural, Z. (2020). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien I/2: edäd- – iztä-, unter Mitwirkung von K. Röhrborn. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Poppe, N. (1960). Vergleichende Grammatik der altaischen Sprachen I: vergleichende Lautlehre. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Radloff, W. ve Melioranskiy, P. M. (1897). Sbornik Trudov Orxonskoy Ekpeditsiy IV: Drevne-Tyurskiye Pamyatniki i Koşo-Tsaydam. St. Petersburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk’.
• Radloff, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St. Petersburg: Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• Radloff, W. (1897). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, neue Folge, nebst einer Abhandlung von W. Barthold: die historische Bedeutung der alttürkischen Inschriften. St. Petersburg: Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• Radloff, W. (1899). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. Zweite Folge: die Inschrift des Tonjukuk. St. Petersburg: Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Róna-Tas, A. ve Berta, Á. (2011). West Old Turkic, Turkic Loanwords in Hungarian, Part I: Introduction, Lexicon «A-K». Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Röhrborn, K. (1991). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII, nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Röhrborn, K. (1996). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII, nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Rybatzki, V. (1997). Die Toñuquq-Inschrift. Szeged: University of Szeged.
• Sertkaya, O. F. (2011). Eski Türkçe’de “Mızrak” Anlamına Gelen Kelime [süng(ü)g] mü, Yoksa süngg(ü) ~ süñü mü Okunmalı? Orhun Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (26-29 Mayıs 2010, Ankara) Bildiriler Kitabı II (s. 721-725). Ed. Şavk-Çelik, Ü. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Basımevi.
• Sleptsov, P. A. (1972). Yakutsko-Russkiy Slovar’. Moskva: İzdatel’stvo “Sovyetskaya Entsiklopediya”.
• Stachowski, M. (1993). Dolganischer Wortschatz. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Starostin, S. vd. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages I-III. E. J. Brill: Leiden-Boston.
• Subrakova, O. V. (2006). Hakassko-Russkiy Slovar’ (Okolo 22 tıs. Slov). Novosibirsk: Nauka.
• Şemseddin Samī (1901). Qāmūs-i Turkī. Ders’ādet: İkdam Matbaası.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin-User, H. (2013). Runik Harfli Türk Yazıtlarında Diyalektik Ögeler. IV. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri IV (20-25 Ekim 2008) (s. 4425-4436). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taşağıl, A. (2013). Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III-M.S. X. Asır). 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (1976). Die Uigurische Weihinschrift eines buddhistischen Klosters aus den Jahren 767-780 in Tuyoq. Ural-Altaische Jahrbücher, 48: 225-230.
• Tekin, Ş. (1980a). Buddhistische Uigurica aus der Yüan-Zeit II: die uigurische Bearbeitung der Geschichte von Sadāprarudita und Dharmodgata Bodhisattva [ein Auszug aus der Mahā-prajñā-pāramitā-Literatur]. Budapest: Akadémiai Kiadó.
• Tekin, Ş. (1980b). Maitrisimit Nom Bitig: die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule I, Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. Berliner Turfantexte 9. Berlin: Akademie Verlag.
• Tekin, Ş. (1990). Yazı Yazmak Nereden Geliyor? Tarih ve Toplum, 13(78), 10-13.
• Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University.
• Tekin, T. (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1994a). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (1994b). Notes on ‹‹Old Turkic Word Formation››. Central Asiatic Journal, 38(2), 244-281.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1974). Das uigurische Insadi-Sūtra. Berliner Turfantexte 3. Berlin: Akademie Verlag.
• Thomsen, V. (1896). Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise.
• Thomsen, V. (1924). Alttürkische Inschriften aus der Mongolei in Übersetzung und mit Einleitung. Aus dem Dänischen übersetzt von Schaeder, H. H. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 78, 121-175. Tietze, A. (2019). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı IX: Y-Z. Eds. Demir, N. ve Yılmaz, E. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Togan, İ. vd. (2017). Çin Kaynaklarında Türkler: Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-Shu) 194a: “Türkler” Bölümü (Açıklamalı Metin Neşri). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TS = XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I-VIII (1996). 2. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuguşeva, L. Yu. (1991). Uygurskaya Versiya Biografii Syuan’-Tszana (Fragmentı iz Leningradskogo Rukopisnogo Sobraniya Instituta Vostokovedeniya AN SSSR). Moskva: Nauka.
• Uçar, E. (2019). Orhun Yazıtlarındaki Er- Bar- İkilemesi Üzerine. Journal of Old Turkic Studies, 3(2), 471-501.
• Uçar, E. (2021). Ongi Yazıtındaki (Batı Yüzü, 3. Satır) YwLwq (= Yuluq) Üzerine. Türkbilig, 41, 11-26.
• Uçar, E. (2022). Tuñuquq Yazıtlarında İnce Sıradaki Ok Enklitiğinin Yazımı ve Bazı Satırların (11 = I/G 4, 16 = I/G 9, 21 = I/D 4 ve 30 = I/K 6) Yeniden Yorumlanması. Journal of Old Turkic Studies, 6(1), 135-147.
• Vámbéry, Á. (1878). Etymologisches Wörterbuch der Turkotatarischen Sprachen, ein Versuch zur Darstellung des Famillienverhältnisses des Turko-Tatarischen Wortschatzes. Leipzig: F. A. Brockhaus.
• Vámbéry, H. (1899). Noten zu den alttürkischen Inschriften der Mongolei und Sibiriens. Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise.
• Wilkens, J. (2000). Alttürkische Handschriften Teil 8: Manichäisch-türkische Texte der Berliner Turfansammlung. Verzeichnis der Orientalischen Handschriften XIII/16. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Yakup, A. (2016). Altuigurische Aparimitāyus-Literatur und kleinere tantrische Texte. Berliner Turfantexte 36. Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
• Yakup, Y. (2006). Dišastvustik, eine altuigurische Bearbeitung einer Legende aus dem Catuṣpariṣat-sūtra. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Zieme, P. ve Kudara, K. (1985). ウイグル語の観無量寿経 [Guanwuliangshoujing in Uigur]. Kyōto: Nagata Bunshōdō.
• Zieme, P. (1975). Manichäisch-türkische Texte, Texte, Übersetzung, Anmerkungen. Berliner Turfantexte 5. Berlin: Akademie Verlag.
• Zieme, P. (1984). Zur Verwendung der Brāhmi-Schrift bei den Uiguren. Altorientalische Forschungen, 11(2), 331-346.
• Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdictungen der Uiguren. Berliner Turfantexte 13. Berlin: Akademie Verlag.
• Zieme, P. (2014). The West Uigur Kingdom: Views from Inside. Horizons, 5(1), 1-29.
• Zieme, P. (2020). Notes on the Interpretation of the Toyok Inscription of the West Uyghur Kingdom. 内陸アジア言語の研究 [Studies on the Inner Asian Languages], 35, 1-24.