Türkçede Az- / Yaz- Fiili ve Türevleri

Year 2023, Volume: 20 Issue: 3, 1248 - 1258, 31.12.2023

Sunay Deniz

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1329883

Abstract

Türkçede yaz- fiili “Günah işlemek, hata etmek, yanılmak, suç işlemek” anlamında Eski Türkçe metinlerden itibaren kullanılan bir sözcüktür. İlk yazılı metinlerde sadece “yazın-“ ve “yazuḳla-“ biçimi bulunan sözcük, Uygurca metinlerde yapım ekleriyle genişletilmiş farklı şekilleriyle kullanım sahasını biraz daha genişletmiştir. Özellikle tarihi lehçelerimizden Karahanlı Türkçesi ve Harezm Türkçesi metinlerinde “yaz-, yazuḳ, yazım, az-, azmışraḳ, azġan, azġanraḳ, azıtġan, azġır, azġuçı, azıt-, yazuḳ ḳıl-, yazuḳ yüdügli, yazuḳluġ bol-, yazuḳsuz, yazuḳlarnı yarlıḳa-, yazuḳḳa uġramadaçı, yazım ḳılmaġu” gibi pek çok biçimiyle isim, sıfat-fiil, isim - fiil, birleşik fiil gibi yapılarda oldukça işlek bir biçimde kullanılmıştır. Bugün Türkiye Türkçesi yazı dilinde yaz- köküne dayanan “yazık” ve “yazıksız” biçimlerinin kullanılmasına karşın bu kökün bir başka biçimi olan “az-“ kökünün ve türevlerinin daha çok kullanıldığı görülmektedir.
Bu çalışmada, ilk yazılı metinlerden bu yana “az- / yaz-“ fiilinin anlamı, türevleri ve birleşik yapılardaki şekilleri araştırılmıştır. Bunun için tüm tarihi lehçe sözlükleri ve ilgili metinler taranmış, taranan metinlerden örnek cümleler alınarak fiilin tarihi seyri incelenmeye çalışılmıştır.

Keywords

yaz-, az-, türetme, söz varlığı

References

• Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig Ⅰ Metin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig Ⅲ İndeks. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 47, Seri: Ⅳ- Sayı: A 12.
• Arat R. R. (2006). Atabetü’l Hakayık. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, Doğan. En Eski Türkçe’nin İzlerinde, Simurg Yayınları, İstanbul 2000.
• Argunşah, M., & Güner, G. (2022). Codex Cumanicus. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2019). Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā Giriş-Metin-Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydemir, A. (2012). Türkçede Artzamanlı Sözvarlığı Boyutuyla: ‘Yazuk/Yazık’Kelimesi Ve Soydaşları Üzerine, Türk Dünyası Araştırmaları, 101 (201), 129-155.
• Alibekiroğlu, S. (2013). Türkçede Ön Seste ‘y’, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/1 Winter, p. 685-710.
• Bayat, F., & Aliyeva Çınar, M. (2020). Eski Türkçe Sözlük. Ötüken Neşriyat.
• Bayat, F. (2020). Orta Türkçe Sözlük. Ötüken Neşriyat.
• Bulduk, T.B. (2018). Kelime Başında Y Foneminin Düşmesi: Kâbûs-Nâme ve Türkiye Türkçesi Ağızları Örneği, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl:10, Sayı:30, 944-991.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Enderun Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turish. Oxford At The Clarendon Pres.
• Çev: Çakan, A. (2022). Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Dilçin, C. (2016). Mes’ūd Bin Aḥmed Süheyl ü Nevbahar İnceleme- Metin-Sözlük. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Demirci, Ü. Ö. (2021). Kutb’un Ḫusrav u Şîrîni, Giriş, Metin, Tıpkıbasım. Kesit Yayınları.
• Derleme Sözlüğü. (2019). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ⅰ-Ⅵ. Türk Dil Kurumu Yayınları. Eckmann J. (2004). Nehcü’l-Feradis Ⅰ Metin Ⅱ Tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eyüboğlu, İ. Z. (1995). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. Sosyal Yayınlar.
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Bilge Kültür Sanat.
• Gulcalı, Z. (2015). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikayesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamılton, J. R. (2020). Prens Kalyanamkara Papamkara Hikayesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, L. (1994). Kıssa-i Yusuf Yusuf u Züleyha. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. Say Yayınları.
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. Liber Yayınları.
• Nişanyan, S. (2003). Sözlerin Soyağacı Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. Adam Yayınları.
• Özönder, S. B. (1998). Üç İtigsizler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Orkun, H. N. (2019). Eski Türk Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sevinçli, V. (2017). ‘Y’ Ünsüzü Ve İşlevleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (38), 45-56.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler Ⅱ Maytrısimit. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2001). İştikakçının Köşesi Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. Simurg Yayınları.
• Topaloğlu, A. (2018). ⅩⅣ. Yüzyılın Ortalarında Yapılmış Satırarası Kur’an Tercümesi 2 Sözlük. Dergâh Yayınları.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin, H. (2022). Kültigin Yazıtı Notlar. Bilge Kültür Sanat.
• Toparlı, R., & Argunşah, M. (2018). Mu’înü’l- Mürid. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., & Vural, H., & Karaatlı, R. (2019). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tıetze, A. (2019). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Dokuzuncu Cilt Y-Z. Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tıetze, A. (2016). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Birinci Cilt A-B. Türkiye Bilimler Akademisi.
• Türkçe Sözlük. (2005). Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012). Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb. Türk Dil Kurumu Yayınları.