Wek Mamosteyekî Hizra Perwerdehiyê ya Ehmedê Xanî

Year 2024, , 100 - 122, 28.04.2024

Sevim Hatun Sürücü

https://doi.org/10.55106/kurdiname.1441262

Abstract

Sedsalên 16em û 17em di dîroka edebiyata Kurdiya Kurmancî da weke du sedsalên zêrîn tên qebûlkirin. Ji bo edebiyata Kurdî ya Kurmancî xîmên bingeheke bihêz hatine danîn û tesîra vê bingehê em îro jî dibînin. Ehmedê Xanî ku wekî mamoste, alim, nivîskar tê nasîn di vê serdemê da jiyaye. Xanîyê ku zêdetir bi Mem û Zînê va tê bibîranîn, di qada perwerdehiyê ya bi zimanê dayikê da berhemên ewil nivîsîne ku ev berhem di medreseyan da wekî kitêbên dersê hatine xwendin. Nûbihara Biçûkan ku yekem kitêb e ji bo perwerdeya bi zimanê dayikê, ji bo zarokên Kurdan hatiye nivîsîn. Aqîdeya Îmanê jî ji bo perwerdeya dînî ya bi Kurmancî hatiye nivîsîn ku herdu berhem jî li medreseyên serdemê wekî berhemên dersê hatine xwendin. Ev xebat hewl dide ku alimtî û mamostetiya Ehmedê Xanî, giringîpêdana ziman û giringiya Nûbihara Biçûkan û Aqîdeya Îmanê ji aliyê hizra perwerdehiyê ya Xanî va bikole. Xebat digel destpêkê ji sê beş û pêvekek e pêk tê. Di destpêkê da behsa dibistanên serdemê “medrese” ya hatiye kirin, peyra fikr û ramanên Xanî yên ji bo perwerdeya bi zimanê dayikê hatine behskirin û di beşa sêyem ya xebatê da Nûbihara Biçûkan li gorî prensîbên giştî yên hîndekariyê hatiye nirxandin; herwiha li ser teknîkên hînkirina peyvan (hemwate, dijwate, têkilhev, hevdeng hwd.) hatiye sekinîn.

Keywords

Ehmedê Xanî, Nûbihara Biçûkan, ziman, perwerdehî, prensîbên hîndekariyê

As a Teacher of the Educational Mind of Ahmed Khani

Abstract

The 16th and 17th centuries are considered as two golden centuries in the history of Kurmanci Kurdish literature. A strong foundation has been laid for Kurmanci Kurdish literature and we can see the impact of this foundation even today. Ahmed Khani, who is known as a teacher, scholar, writer, lived in this period. Khani wrote Nubihara Bichukan and Eqideya Iman for the education of Kurdish children, both of which were the subject of this work entitled "Ehmed Khani's Educational Mind as a Teacher." Because Nûbihara Bitchukan is the first book for education in the mother tongue, it is important for children. This work also tries to evaluate the product from the general principles of teaching and the method of teaching words.
The work consists of two parts with the beginning and an appendix. In the beginning, the schools of the "madrasa" period were mentioned, the ideas and thoughts of Khani for education in the mother tongue were mentioned and in the third part of the work, Nubihara Bichkukan was evaluated according to the general principles of education; also focused on the techniques of teaching words (synonyms, opposites, conjunctions, consonants, etc.). As a result, it was determined that Khani wrote works for children according to some general principles of education.

Keywords

Ahmed Khani, Nubihara Bichkukan, language, education, teaching principle

References

• Adak, A. (2013). Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasîk. Çapa Yekem. İstanbul: Nûbihar
• Al-Khani, A. (2022). “Nêrîta Nivîsandina Ferhengên Peyvan ji bo Zarokan: Ji Nisab’us Subyan’a Ebû Nesrê Ferhaî Heta Nûbihara Biçûkan a Ehmedî Xanî”. Kovara Kurdînameyê ya Navneteweyî. Jimar:7. ss.174-185.
• Bayar, A.F. (2018). Ulus Araştırmaları Bağlamında Xani. Îstanbul: Nûbihar
• Bolelli, N. & Ertekin N., “Ferhengên Menzûm Di Edebiyata Kurdî De”. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. Yıl:3. Cilt:3. Sayı:5. ss.21-44.
• Brunessen, M.V. (2013). Ağa, Şeyh, Dewlet. 8. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları
• Demirel, Ö. (2015). Öğretim İlke ve Yöntemleri. 21. Baskı. Ankara: Pegem Akademi
• Develioğlu, F. (2007). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. 24. Baskı. Ankara: Aydın Kitapevi Yayınları.
• Doskî, T.Î. (2022). Şerha Dîwana Ehmedê Xanî. Çapa yekem. Stenbol: Nûbihar
• Duran, Y. (2021). Berawirda Şîretên Ku Di Helbestên Melayê Cizîrî û Ehmedê Xanî da Derbas Dibin. Kurdiyat. Hejmar:3. s.s.101-117.
• Eminoğlu, N. (2015). Medreseyên Kurdan Ji Destpêkê Heta Îro. Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:3. Sayı:2. ss. 197-214
• Epözdemir, Ş. (2015). Medreseyên Kurdistanê. Stenbol: Nûbihar
• Ertekin, M.Z. (2017). İlk Manzum Türkçe-Kürtçe Sözlük: NÛBIHARA MEZINAN. e-Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi, Cilt:9, Sayı:1(17), s.s.89-106.
• Hanî, A. ( 2016). Nûbara Biçûkan û Aqîdeya Îman. İstanbul: T.C. Ağrı Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları: 10.
• Hassanpour, A. (2005). Kürdistan’da Milliyetçilik ve Dil 1918-1985. İstanbul: Avesta
• Kaplan, A. & Aydın, H. (2013). Ehmedê Xanî. Ukam Yayınları.
• Kurdo, Q. (2009). Tarîxa Edebiyata Kurdî. Çapa Sêyemîn. Diyarbekir: Weşnanên Lîs,
• Mem, H. (2004). Mamosteyê Sêyemîn Xanî. Stenbol: Weşanên Enstîtûya Kurdî ya Stenbolê
• Öztürk, M. (2016). Manzum Sözlüklerden Sübha-i Sıbyan ile Kürtçedeki İlk Manzum Sözlük Nûbehara Biçûkan Arasında Bir Karşılaştırma. The Journal of Mesopotamian Studies. C:1/1, Yaz:2016, s.s.1-32
• Pertev, R. (2009). Zarok û Çîrok (Destpêka Pedagojiya Kurdî). Çapa Yekê. Îstanbul: Weşanên Dozê,
• Pertev, R. (2012). Mîrsadu’l-Etfal (Şahrahê Kûdekan) Ferhenga Menzûm a Kurdî-Farisî. Zanîngeha Mardîn Artukluyê, Enstîtuya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê, Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî. Teza Lîsansa Bilind (ya neçapkirî).
• Qarani, A. (2019). Têkalîzbûna Ramanên Têgihştinê di Helbesta “Mîrê Meclis” ya Ehmedê Xanî de. (The Interwoven Meaning of Comprehension in the Poem ‘the Prince of Council’ by Ahmedi Khani). Hijmar: 11. Sal:6. ss.69-91
• Tan, S. (2011). Rêzimana Kurmancî. Çapa Duyem. Stenbol: Weşanên Enstîtûya Kurdî ya Stenbolê
• Tanrıverdi, H., Kızıl, H., Aslanoğlu, O., ve Azarkan, M.Ş. (2023, Aralık). Nûbihara Biçûkan Wekî Pirtûkeke Perwerdeyê. Doğunun Üç YIldızı- Sê Stêrkên Rojhilatê Feqiyê Teyran-Mela Ehmedê Cizîrî-Ahmedî Xanî (219-230). Dicle Üniversitesi Rektörlüğü
• Varlı, A. (2008). Tevahiya Jînewariya Ehmedê Xanî. , Diyarbekir: Weşanên Şaredariya Bajarê Mezin a Diyarbekirê
• Yeşilyurt, E. (2020). Öğretmenin Pusulası: Genel Öğretim İlkeleri (Araştırma Makalesi). Ekev Akademi Dergisi. Sayı: 83. s.s.263-288.
• Yeşilyurt, E. (2020). Öğretmenin Pusulası: Genel Öğretim İlkeleri (Araştırma Makalesi). Ekev Akademi Dergisi. sayı:83. Yıl:24. s.s.263-288.
• Yıldırım, K. (2014). Ehmedê Xanî Külliyatı - 4 (Divan). İstanbul: Avesta
• Yıldırım, K. (2016). Mem û Zîn. Üçüncü Baskı. İstanbul: Avesta
• Yıldırım, K. (2016). Mem û Zîn. Üçüncü Baskı. İstanbul: Avesta
• Yıldız, A. (2018). Ciyê Eqidenameyan di Edebiyata Kurdî û Perwerdehiya Medreseyan de. Nûbihar Akademî. Jimar:9. sal:5. s.s. 51-83
• https://islamansiklopedisi.org.tr/sibeveyhi / Erişim Tarıhı:26.11.2023
• https://sozluk.gov.tr/ ErişimTarihi:30.11.2023
• https://tdk.gov.tr/divanu-lugatit-turk/kasgarli-mahmud/ Erişim Tarihi:26.11.202