KARADAĞ’DA ULUS-DEVLET İNŞASI: ETNOGRAFİ, KÜLTÜR VE SEMBOLLER ÜZERİNDEN YORUMLAMA

Year 2022, , 129 - 176, 26.10.2022

Ali Asker , Neslihan Kibar Önder

https://doi.org/10.53425/madergisi.1176769

Abstract

Ulus, ulusal sınırlar içinde kendini gösteren unsurların bir bütünü olarak ifade edilebilir. Bir ulusu hayal etmenin tek bir yolu yoktur. Ulus kimliğini tanımlayan faktörler arasında; etnik köken, din, dil, ortak bir geçmiş, kültür, o ulusa özgü düşünüş, davranış ve yaşayış biçimi vs. yer almaktadır. Kuşkusuz, bu değişkenlik, birtakım tarihi, siyasi, iktisadi ve kültürel faktörlerin etkisiyle şekillenmiştir. Bu doğrultuda ulusal semboller de bir ulusun ve mirasının anlaşılmasına yardımcı olan, ulusu görünür kılan, tanımlama ve ifade bakımından onu somutlaştıran önemli işaretlerdir. Ulusal semboller ulusal mirasın tevarüsü ve aidiyet duygusunun diri tutulması, ayrıca ulusun diğer topluluklardan ayırt edilmesi bakımından belirleyici rol oynamaktadır. Bu yüzden uluslaşma, ulus inşası ve ulusal devlet kuruluşlarında sembollerden yararlanılır. Ulusal sembolleri kültürel ve bağımsızlık sembolleri olarak ikiye ayırabiliriz. Kültürel semboller, toplumun kültür birikimi temeline dayalı, zamanla oluşarak gelişen değerlerdir. Burada, ulusu teşkil eden toplumların kültür mirası son derece belirleyicidir. Bağımsızlık sembolleri ise, siyasi elitler tarafından ulus-devlet inşası sürecinde tahayyül edilir; burada kültürel miras söz konusu sembolleri besleyen temel kaynaklardan biridir. Sembollerin üretimi sırasında karşılaşılan en önemli meselelerden birisi soy birliği, dil, din ve kültür birlikteliği (veya ortaklığı) durumunda “ulusal değerleri sahiplenme” sorunudur. Bu bazen kültürel miras ve tarihi hafıza üzerinde belirgin uyuşmazlıklara yol açmaktadır. Özellikle ulus inşa süreçleri devam eden toplumlarda, söz konusu sorunların bariz şekilde ortaya çıktığını gösteren pek çok örnek bulunmaktadır. Keza, bugün dünyada soy, köken, din ve dil benzerliklerine sahip, aynı tarihi ve kültürel mirastan beslenen pek çok ulus bulunmaktadır. Bu bağlamda, Sırplar ve Karadağlılar bahsi geçen sorun bakımından karakteristik bir örnektir. Birçok seçkin bilim insanı Karadağlılardan Sırp olarak bahsederken, bu görüşe muhalif olanların da kayda değer bir oranda olduğunu söylemek mümkündür. Gerçekten de pek çok ortak değer ve benzerliklerin yanı sıra Karadağlılar, kendilerini Sırplardan ayıran özgün bir kültür geliştirebilmiştir.

Keywords

Karadağ, Sırbistan, ulusçuluk, ulusal semboller, ulus inşası

NATION-STATE BUILDING IN MONTENEGRO: AN INTERPRETATION THROUGH ETHNOGROPHY, CULTURE AND SYMBOLS

Abstract

The term “nation” can be explained as the entirety of the elements that manifest themselves within the national boundaries. There is no single way to imagine the nation. Among the factors that define national identity are ethnic origin, religion, language, a common past, culture, and a way of thinking, behaving, and living specific to the nation etc. No doubt these variables has been shaped by a set of historical, political, economic, and cultural factors. Accordingly, national symbols are important signs that help in understanding the nation and its heritage, that make it visible, and that make it more concrete in terms definition and expression. National symbols play a defining role in inheriting national heritage and preserving the sense of belonging, as well as allowing the nation to be differentiated from other communities. It is for this reason that symbols are utilized in the nationalization, nation building, and the establishment of the nation-state. National symbols can be divided into two as cultural and independence symbols. Cultural symbols are values that are based on society’s cultural accumulation and developing in time. In this respect, the cultural heritage of the societies forming nations play a decisive role. Meanwhile, independence symbols are “invented” by political elites during the process of nation-state building, and cultural heritage is one of the primary sources nourishing the aforementioned symbols. One of the most important issues encountered during the production of these symbols is the problem of “as-suming ownership (or appropriation) of national values” in the context of unity (or partnership) in lineage, language, religion, and culture. This sometimes leads to significant disputes concerning cultural heritage and historical memory. Especially in societies that continue their nation building process, it possible to find many examples clearly showing the emergence of the said problems. Indeed, there are many nations in the world today that possess similarities in lineage, origin, religion, and language and which are nourished from the same history and cultural heritage. In this regard, the Serbians and Montenegrins are a typical example in terms of the said problem. While many distinguished scholars refer to the Montenegrins as Serbs, it is possible to say that there is a considerable number of scholars who are of a dissenting opinion. Indeed, despite having many common values and possessing similarities, the Montenegrins have managed to develop a unique culture that distinguishes them from the Serbians.

Keywords

Montenegro, Serbia, Nationalism, National Symbols, Nation Building.

References

• Akyiğit, Handan. “Liberal Milliyetçilik.” Milliyetçilik içinde, Editör: Tevfik Erdem, 148-65. Antalya: Otorite Yayınları, 2020.
• Anderson, Benedict. Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması. Çeviren: İskender Savaşır. İstanbul: Metis, 1995.
• Andersson, Helen and Angela Smith. “Flags and fields: a comparative analysis of national identity in butter packaging in Sweden and the UK.” Social Semiotics. (2021): 1-22.
• Asiliskender, Burak, Hakimiyet Gökmen Balcı ve Neşe Yılmaz. “Anıt Kavramı, Kimliğin Sürekliliği ve Değişim: Gevher Nesibe Medresesi Deneyimi.” Mimarlık Dergisi. 322 (Mart-Nisan 2005): 55-59. http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm? sayfa =mimarlik&DergiSayi=35&RecID=575#
• Atasagun, Galip. “Sembol ve Sembolizm.” Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7/7 (1997): 369-87.
• Bayri, Hakan. “Türkiye’de Kimlik Siyaseti Sorunu ve Ulusal Kimlik-(1980 Sonrası Döneme Sosyo-Politik Bir Bakış).” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2008.
• Billig, Michael. Banal Milliyetçilik. Çeviren: Fatma Sarıkaya. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2002.
• Cerulo, Karen A. “Symbols and the World System: National Anthems and Flags.” Sociological Forum. 8/2 (1993): 243-71.
• Cerulo, Karen A. Identity Designs: The Sights and Sounds of a Nation. New Jersey: Rutgers University Press, 1995.
• Çetindağ, Funda Kılıç. “Simgeler ve Ulus Devletin Yeniden Üretimi.” Zabunoğlu Armağanı içinde, 315-28. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Dağdelen, Merve Ç. “Ulus-Devletlerin Özet Metni Milli Marş Tezahürleri.” Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. 10/30 (Mart 2022): 354-385.
• Eğinli, Ayşen Temel ve Azra Kardelen Nazlı. “Kültürün Koruyucu Gücü: Kültürel Semboller.” Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Medya ve İletişim Araştırmaları Hakemli E-Dergisi. 2 (2018): 56-74.
• Eşki, Hülya U. ve Rukiye Saygılı. “Küresel Dünyada Ulus Devlet.” Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi. 16/32 (2016): 127-47.
• Faramarzi, Sabrina. “The Bizarre History of Kotor’s Fascination With Cats.” https://theculturetrip.com/europe/montenegro/articles/bizarre-history-kotors-fascination-cats/, Erişim tarihi: 13.06.2020.
• Filipović, Ljubomir. “Njeguši Sausage: Not for a Summer Meal, But Still.” Total Montenegro News, 21 June 2018. https://www-total--montenegro--news-com.translate.goog/gourmet/1478-njegusi-sausage-not-for-a-summer-meal-but-still?_x_tr_sl=en &_x_tr_tl=tr&_x_tr_hl=tr&_x_tr_pto=op,sc, Erişim tarihi: 06.04.2022.
• Finell, Eerika, and Karmela Liebkind. “National symbols and distinctiveness: Rhetorical strategies in creating distinct national identities.” British Journal of Social Psychology. 49/2 (2010): 321-41.
• Gellner, Ernest. Uluslar ve Ulusçuluk. Çeviren: Büşra Ersanlı Behar, Günay Göksu Özdoğan. İstanbul: İnsan Yayınları, 1992.
• Gökalp, Emre. “Milliyetçilik-Kurumsal Bir Değerlendirme.” Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 7/1 (2007): 279-98.
• Hasanov, Eldar. Karadağ Mucizeler Diyarı. Çeviren: Ali Asker. İstanbul: Erkam Yayınları, 2021.
• Hobsbawm, Eric J. Milletler ve Milliyetçilik, Program, Mit, Gerçeklik. Çeviren: Osman Akınhay. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1995.
• Hobsbawm, Eric ve Terence Ranger. Geleneğin İcadı. Çeviren: Mehmet Murat Şahin. İstanbul: Agora Kitaplığı, 2006.
• İnaç, Hüsamettin ve Mohammed Rafiq Sada. “Ulus İnşası ve Uluslaşma.” Uluslararası Eşitlik Politikaları Dergisi. 1/1 (2021): 6-19.
• İnaç, Hüsamettin ve Yaman Murat, “Ulus İnşa Stratejileri Bağlamında Avrupa Milli Marşlarının Sosyo-Politik Mukayesesi.” Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 20/3 (2015): 17-34.
• Jankovic, Maja. “Top 20 Most Popular Foods in Montenegro.” 24 October 2021, https://www.chefspencil.com/most-popular-foods-in-montenegro/, Erişim tarihi: 11.03.2022.
• Jaskulowski, Krzysztof. “The Magic of the National Flag.” Ethnic and Racial Studies. 39/4 (2016): 557-73.
• Jelavich, Barbara. Balkan Tarihi 1, 18. ve 19. Yüzyıllar. Çeviren: İhsan Durdu, Gülçin Tunalı, Haşim Koç. İstanbul: Küre Yayınları, 2013.
• Karatay, Osman. “Osmanlı Hakimiyetinde Karadağ.” Balkanlar El Kitabı içinde, Derleyen: Osman Karatay ve Bilgehan A. Gökdağ, 361-96. Çorum-Ankara: Karam-Vadi Yayınları, 2006.
• Karpat, Kemal. Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Milliyetçilik. Çeviren: Recep Boztemir. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Kaya, Ayşe. “SSCB Sonrası Coğrafyada Ulus İnşa Süreci: Kazakistan Örneği.” Alternatif Politika. 4/3 (2012): 354-78.
• Koca, Selçuk Kürşad. “Genel Hatları ile Kültür ve Sembol İlişkisi.” SAÜ Fen Edebiyat Dergisi. II (2010): 87-94.
• Kurt, Berna. “Türk Ulus”unun Dans Yoluyla Temsili: Devlet Halk Dansları Topluluğu.” Cyprus International University Folklor/Edebiyat. 19/73 (2013): 9-22.
• Milosevic, Milena. “Symbols Row Holds Montenegrin Reforms Hostage.” Balkan Transitional Jistice. 21 May 2012. https://balkaninsight.com/2012/05/21/symbols-row-holds-montenegrin-reforms-hostage/, Erişim tarihi: 10.06.2020.
• Mitrovic, Sanja. “Montenegrin national costume: one of the most beautiful in Europe.” https://www.sanjamitrovic.me/2017/03 /14/montenegrin-national-costume-one-of-the-most-beautiful-in-europe/, Erişim tarihi: 12.06.2020.
• Özdem, Ali Gökçen. “Karadağ’ın Osmanlı Egemenliğine Karşı Mücadelesi (1830-1878).” Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, 2012.
• Renan, Ernest. Ulus Nedir?. Çeviren: Gökçe Yavaş. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2021.
• Šašić, Feđa. “Montenegrin Prosciutto: Product Under Protection in Montenegro.” 18 December 2018, https://www.total-montenegro-news.com/gourmet/2871-montenegrin-prosciutto, Erişim tarihi: 12.06.2020.
• Schatz, Robert T. and Howard Lavine. “Waving the Flag: National Symbolism, Social Identity, and Political Engagement.” Political Psychology. 28/3 (2007): 329-55.
• Sevinç, Bayram. “Ontolojik Mekân Siyasası ve Mabet.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 67 (2013): 51-69.
• Singh, K. V. Our National Flag. India: Publications Division Ministry of Information & Broadcasting, 1991.
• Smith, Anthony D. Etno-Sembolizm ve Milliyetçilik. Çeviren: Bilge Firuze Çallı. İstanbul: Alfa, 2009.
• Smith, Anthony D. Milli Kimlik. Çeviren: Bahadır Sina Şener. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Smith, Anthony D. Ulusların Etnik Kökeni. Çeviren: Sonay Bayramoğlu, Hülya Kendir. Ankara: Dost Kitabevi, 1992.
• Smith, Whitney. “Flag of Montenegro.” Britanica. https://www.britannica.com/topic/flag-of-Montenegro, Erişim tarihi: 02.05. 2022.
• Şahin, Köksal. Küreselleşme Tartışmaları Işığında Ulus Devlet. İstanbul: Yeniyüzyıl Yayınları, 2009.
• Şan, Mustafa Kemal. “Kimlik.” Milliyetçilik içinde, Editör: Tevfik Erdem, 91-106. Antalya: Otorite Yayınları, 2020. Şimşek, Hacı Ali. “Ulusun Estetik Temsili.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2019.
• Taşdemir, Nagihan. “Bayrağa Yüklenen Anlamlar: Sosyal Kimlik Motivasyonlarının Rolü.” Türk Psikoloji Yazıları. 22/44 (Aralık 2019): 94-102.
• Temizer, Abidin. “Karadağ’ın Sosyal ve Ekonomik Yapısı 1853-1913.” Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2003.
• Tutar, Hüseyin. “Ulus Devlet Oluşumunda Kırgız Kimliği.” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2006.
• Türk Dil Kurumu. https://sozluk.gov.tr/, Erişim tarihi: 07.04.2022.
• Valiyev, Okhan. Azerbaycan’da Milliyetçilik, Ulusun ve Ulus-Devletin Oluşumu. Ankara: Türkiye Notları Yayınevi, 2020.
• Vlahovic, Peter. “The Serbian Origin of the Montenegrins.” (1995): 157-168. Translated into English by Dusanka Had-zi-Jovencic. https://www.njegos.org/past/vlahovic.htm, Erişim tarihi: 12.08.2022.
• Vujačić, Vesna and Filip Kovačević. “Gastrosophy and food as cultural practice: The case of Montenegro.” Anthropologıcal Notebooks. 22/1 (2016): 95-105.
• Wilkinson, Kathryn. Kökenleri ve Anlamlarıyla Semboller&İşaretler. Çeviren: Seda Toksoy. İstanbul: Alfa Yayınları, 2011.
• Yazgan, Pınar. “Ulus-Devlet.” Milliyetçilik içinde, Editör: Tevfik Erdem, 83-90. Antalya: Otorite Yayınları, 2020.
• Yener, Serhat ve Hakan Duran. “Avrupa Birliği Ülkelerinin Ulusal Marşlarının Sosyo-Kültürel ve Müzikal Açıdan İncelenmesi.” Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi. 24 (2010): 185-206.
• Yiğit, Ali, Sema Çakır, Gülseren Yıldız ve Gökhan Aslım. “Bayraklarda Kullanılan Hayvan Figürleri Üzerine Bir İnceleme.” Veteriner Hekimler Derneği Dergisi. 82/2 (2011): 51-58.
• “Authentic Culture of Montenegro- Kotor.” https://www.ramstravel.co.me/page.php?id=276, Erişim tarihi: 12.06.2020.
• “Cetinje Monastery.” https://museu.ms/museum/details/183/ cetinje-monastery, Erişim tarihi: 10.04.2022.
• “Clock tower in the Square of Arms.” https://waytomonte.com/en/p-3156-clock-tower-in-the-square-of-arms, Erişim tarihi: 12.06.2020.
• “Culture.” http://www.montenegroconsulate-lb.org/Culture.htm l ,Erişim tarihi: 12.06.2020.
• “Culture-Traditions Folk Dances Oro.” https://www.discover-montenegro.com/culture/, Erişim tarihi:2.06.2020.
• “Gusle.” http://destination-montenegro.com/gusle/, Erişim tarihi: 02.06.2020. “Hagiographies of the Serb Saints of Montenegro.” https://www.njegos.org/orthodoxy/hagiog.htm, Erişim tarihi: 09.04.2022.
• “Heritage of Montenegro-Serb national instrument-Gusle.” Eri-şim tarihi: 12.06.2020. http://www.njegos.org/heritage/gusle. htm
• “Himna Crne Gore.” http://www.gov.me/en/homepage/national_symbols, Erişim tarihi: 18.06.2020.
• “Kotor Town in Montenegro, Europe-Clock Tower.” https://www.thousandwonders.net/Kotor#:~:text=In%20 front%20of%20the%20Clock,to%20leave%20town%20to%20 survive ,Erişim tarihi: 13.06.2020.
• “Lovcen Natioal Park.” https://www.summitpost.org/lov-en-national-park/601473, Erişim tarihi: 05.08.2020.
• “Mimosa Festival in Herceg Novi 2022.” 15 February 2022. https://hajde.media/events/33, Erişim tarihi: 10.04.2022.
• “Mimosa Festival.” https://www.hercegfest.me/en/mimosa-festival/, Erişim tarihi: 10.04.2022.
• “Montenegrin Cap.” https://www.njegos.org/heritage/cap.htm, Erişim tarihi: 13.06.2020.
• “Montenegrin cuisine-authentic experiences.” http://www.balkanfoodrecipes.com/balkan/greek-romanian-bulgarian-cuisine/montenegrin-cuisine/, Erişim tarihi: 02.06.2020.
• “Montenegrin Flag.” https://www.worldatlas.com/webimage/countrys/europe/montenegro/meflags.htm , Erişim tarihi: 10.06.2020.
• “Montenegro culture-unique tradition and customs of our co-untry.” https://portomontenegro.com/blog/montenegro-culture/, Erişim tarihi: 10.04.2020.
• “Montenegro Flag.” https://flagsworld.org/montenegro-flag.html, Erişim tarihi: 05.06.2020.
• “Montenegro national costume-discover our cultural heritage.” https://portomontenegro.com/blog/montenegro-national-costume/, Erişim tarihi: 10.06.2020.
• “Montenegro tradional costumes.” http://www.panacomp.net/montenegro-folklore-costumes/, Erişim tarihi: 10. 06.2020.
• “Montenegro.” http://www.nationalanthems.info/me.htm, Erişim tarihi: 19.06.2020.
• “Njegusi Prosciutto-authentic Montenegrin Specialty you must try.” https://portomontenegro.com/blog/njegusi-prosciutto-montenegrin-specialty/, Erişim tarihi: 12.06.2020.
• “Njeguski Prust-Montenegro.” https://www.myguidemontenegro.com/services/njeguski-prsut, Erişim tarihi: 15.06.2020.
• “State Symbols of Montenegro.” https://www.njegos.org/symbols/symbols.htm, Erişim tarihi: 05.06.2020.
• “State Symbols.” http://www.skupstina.me/index.php/en/international-cooperation/bilateral-cooperation/friendship-grou p-with-the-parliament-of-albania/31-crna-gora/62-state-sym bols, Erişim tarihi: 12.06.2020.
• “Symbol.” Britannica. https://www.britannica.com/topic/symbol, Erişim tarihi: 12.04.2022.
• “The Constitution of Montenegro.” Official Gazette of Montenegro, Number 1 Year LXIII Podgorica, 25 October 2007.
• “The View&Look from The Lorgest Vineyard In Europe.” http://www.worldrider.com/the-view-look-from-the-largest-vineyard-in-europe/, Erişim tarihi: 19.06.2020.
• “The Village Njegusi.” https://waytomonte.com/en/p-925-the-village-njegusi, Erişim tarihi: 15.06.2020. “Rusya Bayrağının İlginç Hikayesi.” http://www.turkrus.com/ 405529-rusya-bayraginin-ilginc-hikayesi-xh.aspx, Erişim ta-rihi: 10.06.2020.
• “Ustav Crne Gore.” https://www.paragraf.me/propisi-crnegore/ustav-crne-gore.html, Pravna i ekonomska izdanja, Erişim tarihi: 20.08.2022.
• “When is Montenegro Independence Day?”. https://www.officeholidays.com/holidays/montenegro/montenegro-independence-day, Erişim tarihi: 05.06.2020.
• Resimler: Resim 1: Kotor Saat Kulesi: “Photos-Clock tower of Kotor”. https://www.trekearth.com/gallery/Europe/Montenegro/ South/Kotor/Kotor/photo141411.htm, Erişim tarihi: 28.01. 2021.
• Resim 2: Centinje Manastırı: “Montenegro Ruling Over Historic Monastery Sparks Nationalist Anger”. Balkan Insight. https://balkaninsight.com/2021/10/18/montenegro-ruling -over-historic-monastery-sparks-nationalist-anger/, Erişim ta rihi: 10.04.2022.
• Resim 3: Ostrog Manastırı: Hasanov, Eldar. Karadağ Mucizeler Diyarı. Çeviren: Ali Asker. İstanbul: Erkam Yayınları, 2021.
• Resim 4: Centinjeli Aziz Peter Anıtı: “National monument of Montenegro is St. Peter Of Cetinje Monument”. https://symbolhunt.com/montenegro/national-monument/, Erişim tarihi: 10.04.2022.
• Resim 5: Kral Nikola Heykeli: Hasanov, Eldar. Karadağ Mucizeler Diyarı. Çeviren: Ali Asker. İstanbul: Erkam Yayınları, 2021.
• Resim 6: Kotor: “Danijela’s cat shop”. https://danijelascatshop.me /, Erişim tarihi: 28.01.2021.
• Resim 7: Mimoza Çiçeği: “The Mimosa Festival”. https://www.rivieraloisirs.com/en/events/fete-du-mimosa-mandelieu/, Erişim tarihi: 10.05.2022.
• Resim 8: Lovcen Dağı: “Njegos Mausoleum in Lovcen, Monte-negro”. https://www.nomadasaurus.com/day-hikes-in-the-balkans/, Erişim tarihi:28.01.2021.
• Resim 9: II. Peter Petrovic’in Mozelesi: “Europe Between East And Wests”. https://europebetweeneastandwest.wordpress.com /tag/mount-lovcen/, Erişim tarihi: 30.01.2021.
• Resim 10: Guslar: “Neumljanin o glazbalima”. https://www.bljesak.info/kultura/glazba/zlatko-glavinic-za-dobre-gusle-pot rebno-je-kvalitetno-i-suho-drvo/232984, Erişim tarihi: 30.01. 2021.
• Resim 11: Geleneksel Ora Dansı: “Folk Costume-Embroidery”. http://folkcostume.blogspot.com/2012/07/mens-costume-of-crna-gora-montenegro.html, Erişim tarihi: 30.01.2021.
• Resim 12: Njegusi Jambonu: “Balkan Food”. https://laneisgoingplaces.com/plans/balkan-food/, Erişim tarihi: 01.02.2021.
• Resim 13: Njegusi Peyniri: “Mountainous-Continantal”. http://www.adria.travel/mountainous-continental-cuisine/ , Erişim tarihi: 01.02.2021.
• Resim 14: Sipcanik Şarap Mahseni: “Podgorica Wine And His-tory Tour with Mh Travel”. https://montenegrohostel.trekksoft.com/en/activity/80127/podgorica-wine-and-history-to ur-with-mh-travel, Erişim tarihi: 01.02.2021.
• Resim 15: Geleneksel Karadağ Kostümü: “Folk Costume-Embroidery”. http://folkcostume.blogspot.com/2012/07/costume-of-crna-gora-montenegro-black.html?epik=dj0yJnU9cmNrZ W5zTW5mZ1BEbWxQemR0T1hkUHBITDBaTGFDNzMm cD0wJm49TU9DR1NMUC1PMkltbmZPdTVTMi1XUSZ0PUFBQUFBR0FWZVNJ, Erişim tarihi: 01.02.2021.
• Resim 16: Geleneksel Karadağ Şapkası: https://sasomange.rs/pojedinacni-oglas/antikviteti-i-kolekcionarstvo/ostalo-antikviteti-i-kolekcionarstvo/suveniri/crnogorska-kapa-muska, Erişim tarihi: 01.02.2021.
• Resim 17: Karadağ Cumhuriyeti Bayrağı: “Drzavni Simboli Crne Gore”. http://www.predsjednik.me/images/zastavaCG_ horizontalna.jpg, Erişim tarihi: 01.02.2021.
• Resim 18: Karadağ Cumhuriyeti Devlet Arması: “Drzavni Sim-boli Crne Gore”. https://www.predsjednik.me/images/grbCG. jpg