Analysis of Anti-Vaccine Protests in Context of Subject and Discourse Within the Framework of the Sociology of Social Movements

Year 2022, Volume: 10 Issue: 1, 98 - 127, 29.03.2022

Didem Doğanyılmaz Duman , Ece Ünür

https://doi.org/10.14782/marmarasbd.1037833

Abstract

Although COVID-19, which was declared a pandemic by the World Health Organization in March 2020, has evolved into a relatively more controlled process within the scope of vaccination studies that started to conclude as of 2021, anti-vaccination is a serious obstacle in controlling the pandemic. Anti-vaccination that emerged since the first vaccination studies, expresses the belief that the vaccine can cause much more harm than the disease itself. Existing since the 19th century, anti-vaccination has been widely spread during the ongoing pandemic and thus has adversely affected the fight against the pandemic. The main problem of this study is the transformation of anti-vaccination into a social movement rather than an individual tendency during the pandemic. In social movements whose subject, discourse, and focus have been changed within the scope of the sociology of new social movements, the focus is sometimes on local issues and sometimes on issues that are related to the global community. Currently, the focus of social movements has been the COVID-19 pandemic, which continues to exist as a serious human security problem globally. In this study, the second wave of anti- vaccination protests in Europe, that emerged as a result of vaccination and follow-up processes, which constitute an important part of the measures taken for the COVID-19 pandemic, were examined. In the context of the maximum variation sampling method four states, France, Italy, Greece, and the United Kingdom, which came to the forefront with their different characteristics as a result of the preliminary examination of the universe, were included in the sample group. Thus, the relevant sample offered the opportunity to reveal the differences in the universe rather than making a generalization with induction. This research analyses the pattern of the anti-vaccination movements from past to present to see whether it demonstrate resemblance with the change of the sociology of social movements through analysis of relevant protests in the context of subject and discourse.

Keywords

Anti-Vaccine, COVID-19, Social Movements, Subject, Discourse

Özne ve Söylem Bağlamında Aşı Karşıtı Protestoların Toplumsal Hareketler Sosyolojisi Kapsamında İncelenmesi

Abstract

Mart 2020’de Dünya Sağlık Örgütü tarafından pandemi olarak ilan edilen COVID-19, 2021 yılı itibariyle sonuçlanmaya başlayan aşı çalışmaları kapsamında nispeten daha kontrollü bir sürece evirilmiş olsa da aşı karşıtlığı, salgının kontrolüne ciddi bir engel oluşturmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde aşılama çalışmalarıyla beraber ortaya çıkan aşı karşıtlığının temel nedeni, aşının hastalığın kendisinden çok daha fazla zarara sebep olabileceği inancıdır. 19. yüzyıldan bu yana var olan aşı karşıtlığı, devam eden pandemi sürecinde geniş kitlelerce benimsenerek, pandemi ile mücadeleyi ciddi anlamda olumsuz etkilemiştir. Pandemi sürecinde aşı karşıtlığının bireysel bir eğilim olmaktan öte toplumsal bir harekete dönüşmüş olması ise bu çalışmanın temel sorunsalını oluşturmaktadır. Yeni toplumsal hareketler sosyolojisi kapsamında öznesi, söylemi ve odak noktası değişen toplumsal hareketlerde kimi zaman yerel konulara kimi zaman ise küresel toplumu ilgilendiren konulara odaklanılmış ve güncel dönem itibariyle toplumsal hareketlerin odağı küresel anlamda ciddi bir insani güvenlik sorunu olarak varlığını sürdüren COVID-19 pandemisi olmuştur. Bu çalışma ile COVID-19 pandemisi için alınan önlemlerin önemli bir kısmını oluşturan aşılama ve takip sürecine karşı ortaya çıkan aşı karşıtlığına bağlı olarak Avrupa özelinde gerçekleştirilen ikinci dalga protestolar incelenmiştir. Maksimum çeşitlilik örneklemesi kapsamında dört ülke üzerinden oluşturulan örneklem çerçevesine, evren üzerinde yapılan ön inceleme sonucunda farklı özellikleri ile ön plana çıkan Fransa, İtalya, Yunanistan ve Birleşik Krallık dâhil edilerek çalışma tamamlanmıştır. Böylelikle ilgili örneklem, tümevarım ile bir genelleme yapılmasındansa evrene dair farklılıkları göz önüne serme imkânı sunmuştur. Dört ülkede gerçekleştirilen aşı karşıtı toplumsal hareketler kapsamında özne ve söylem çözümlemesi yapılarak, eylemlerin geçmişten bugüne yaşadığı değişimin yeni toplumsal hareketler sosyolojisinde yaşanılan değişimle paralellik gösterip göstermediği incelenmiştir.

Keywords

Aşı Karşıtlığı, COVID-19, Toplumsal Hareketler, Özne, Söylem

References

• Adghirni, S. (2021, Ağustos 4). French President Macron Says Anti-Vax Protesters Have ‘Lost Their Minds’. Erişim Adresi: https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-08-04/france-s-macron-says-anti-vax-protesters-have-lost-their-minds (20.09.2021).
• Aker, A.A., (2018). Aşı Karşıtlığı. Toplum ve Hekim, 33(3), 175-186.
• Amiel, S. (2021, Ağustos 6). Who are France’s anti-vaccine rule protesters and what do they want? Euronews, Erişim Adresi: https://www.euronews.com/2021/07/26/who-are-france-s-anti-vaccine-rule-protesters-and-what-do-they-want (20.09.2021).
• Angeli, F. (2021, Temmuz 26). In Italia febbre da green pass. Ma la piazza del No non tace: “Mercoledì protesta a Roma”. il Giornale, Erişim Adresi: https://www.ilgiornale.it/news/politica/italia-febbre-green-pass-piazza-no-non-tace-mercoled-1964763.html (24.09.2021).
• Azap, A., (2018). Aşı Karşıtlığının Toplumsal Sonuçları, Toplum ve Hekim, 33(3), 217-219.
• Badur, S., (2011). Aşı Karşıtı Gruplar ve Aşılara Karşı Yapılan Haksız Suçlamalar. ANKEM Dergisi, 25(Ek 2), 82-86.
• Barry, C. (2021, Ağustos 1). Europe’s vaccine passes reveal some pockets of resistance. ABC News, Erişim Adresi: https://abcnews.go.com/Health/wireStory/europes-vaccine-passes-reveal-pockets-resistance-79197772 (24.09.2021).
• Bartoloni, G. (2021, Temmuz 24). Vaccini e Green pass: la protesta nelle piazze d’Italia. Disordini a Roma. Aggressioni a Pescara: manifestanti contro gazebo di Forza Italia. la Rapubblica, Erişim Adresi: https://www.repubblica.it/politica/2021/07/24/news/manifestazioni_tutta_italia_green_pass-311618438/ (24.09.2021).
• Baudrillard, J. (1998). Simülakrlar ve Simülasyon. Oğuz Adanır (Çev.). Ankara: DoğuBatı.
• BBC, (2021, Temmuz 25). Avrupa ve Avustralya’da aşı ve koronavirüs önlemleri karşıtları protesto gösterileri düzenledi, BBC Türkçe, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-57960940 (28.09.2021).
• Berger, M. (2021, Ağustos 1). French police clash with anti-vaccine demonstrators amid tensions over ‘health pass’ plans. The Washington Post – Europe, Erişim Adresi: https://www.washingtonpost.com/world/2021/07/31/coronavirus-protests-france-vaccine/ (20.09.2021).
• Biino, M. (2021, Eylül 30). Have Italy’s Covid pass protesters forgotten the carnage caused by the pandemic? Coda, Erişim Adresi: https://www.codastory.com/disinformation/italy-covid-green-pass/ (30.09.2021).
• Bozkurt, H.B., (2018). Aşı Reddine Genel Bir Bakış ve Literatürün Gözden Geçirilmesi. Kafkas J. Med. Sci. 8(1), 71-76.
• Burki, T. (2020). The Online Anti-Vaccine Movement in the Age of COVID-19. The Lancet, 2, 504-505.
• Campbell, D. (2021, Kasım 3). Mandatory vaccination to be introduced for NHS England’s 1.2 million full-time staff from next year. The Guardian, Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/society/2021/nov/03/covid-jabs-to-be-compulsory-for-nhs-staff-in-england-from-april (12.11.2021).
• Carpenter, S. (2021, Şubat 25). The cow-pock,-or-The wonderful effects of the new inoculation!, The Morgan Library & Museum, Erişim Adresi: https://www.themorgan.org/blog/cow-pock-or-wonderful-effects-new-inoculation (19.09.2021).
• Castelfranco, S. (2021, Temmuz 29). Turnout lower than expected in Italy’s anti-Covid green pass protests. (RFI, Prodüktör) Erişim Tarihi: https://www.rfi.fr/en/international/20210729-turn-out-lower-than-expected-in-italy-s-anti-green-pass-protests (24.09.2021).
• Cardwell, M. (2021, Kasım 07). ‘Attempted murder’ over Covid vaccine reported to Birmingham police, Birmingham Mail, Erişim Adresi: https://www.birminghammail.co.uk/news/midlands-news/attempted-murder-over-covid-vaccine-21787678 (12.11.2021).
• Cohen, J. (2021, Mart 8). Covid-19 Vaccine Hesitancy Is Worse In E.U. Than U.S. Forbes, Erişim Adresi: https://www.forbes.com/sites/joshuacohen/2021/03/08/covid-19-vaccine-hesitancy-is-worse-in-eu-than-us/?sh=4af9134e611f (10.09.2021).
• Çırakman, A., & Ertuğrul, K. (2016). Toplumsal Hareketler Sosyolojisi. F. Acar, & F. Uslu (Dü) içinde, Siyaset Sosyolojisi - Temel Yaklaşımlar - Yeni Tartışmalar (s. 233-254). Ankara: Dipnot Yayınları.
• De Ferrer, M. (2021, Ağustos 09). Anti-vaxxers are pretending to be vegan to avoid potential vaccine regulations in the workplace, euronews, Erişim Adresi: https://www.euronews.com/green/2021/08/04/anti-vaxxers-pretend-to-be-vegan-to-avoid-potential-vaccine-in-the-workplace (12.11.2021).
• Dearden, L. (2020, Eylül 19). Trafalgar Square protest: Conspiracy theorists clash with police at anti-lockdown demonstration, Independent, Erişim Adresi: https://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/trafalgar-square-protest-coronavirus-lockdown-5g-conspiracy-qanon-vaccine-b499619.html (12.11.2021).
• Dede, A. (2018). Toplumsal Hareketleri Dönüştüren Bir Olgu Olarak Kimlik Talebi. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 2(11), 24-44.
• Demirci, Z. (2021, Kasım 11). İngiltere’de sağlık çalışanları Kovid-19 aşı zorunluluğu kararını protesto etti, Anadolu Ajansı, Erişim Adresi: https://www.haberler.com/son-dakika-haber-ingiltere-de-saglik-calisanlari-kovid-19-asi-14524329-haberi/ (12.11.2021).
• DW, (2021a, Temmuz 25). Avrupa’da korona protestoları yeniden yükselişte, Deutsche Welle, Erişim Adresi: https://www.dw.com/tr/avrupada-korona-protestolar%C4%B1-yeniden-y%C3%BCkseli%C5%9Fte/a-58632911 (28.09.2021).
• DW, (2021b, Temmuz 24). Coronavirus: Thousands protest against restrictions across Europe, Deutsche Welle, Erişim Adresi: https://www.dw.com/en/coronavirus-thousands-protest-against-restrictions-across-europe/a-58627841 (28.09.2021).
• Duman, G. (2021). Salgın Hastalık Esnasında İnsani Güvenliği Yeniden Düşünmek. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 12(29), 118-130.
• Dusi, E. (2021, Temmuz 23). Covid, l'era del Green pass al via dal 6 agosto. Il governo: “Per non richiudere”. la Repubblica, Erişim Adresi: https://www.repubblica.it/politica/2021/07/23/news/covid_governo_green_pass_draghi_speranza-311347297/ (24.10.2021).
• Gemmell, K. (2021, Eylül 28). Anti-Vaxxers Interrupt U.K. Case Calling for End to Kids Vaccine, Bloomberg, Erişim Adresi: https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-09-28/anti-vaxxers-interrupt-u-k-case-calling-for-end-to-kids-vaccine (12.11.2021).
• Euronews (2021, Haziran 02). Greece extends COVID-19 vaccination campaign to migrants camps, Erişim Adresi: https://www.euronews.com/2021/06/02/greece-extends-covid-19-vaccination-campaign-to-migrants-camps (12.10.2021).
• European Commission. (2021). EU Digital COVID Certificate. European Commission, Erişim Adresi: https://ec.europa.eu/info/live-work-travel-eu/coronavirus-response/safe-covid-19-vaccines-europeans/eu-digital-covid-certificate_en (20.09.2021).
• Faulks, K. (2000). Political Sociology: A Critical Introduction. New York: New York University Press.
• Follis, A. (2021, Temmuz 27). Covid-19, infuriano le proteste contro restrizioni e vaccini obbligatori. EURACTIV Italia: https://euractiv.it/section/salute/news/covid-19-infuriano-le-proteste-contro-restrizioni-e-vaccini-obbligatori/ (24.09.2021).
• Forgnone, V. (2021, Temmuz 26). Vaccini, nuova ondata di proteste contro il Green Pass. No al sit-in davanti a Montecitorio. Lamorgese: “Vigiliamo”. la Repubblica, Erişim Adresi: https://www.repubblica.it/politica/2021/07/26/news/covid_dopo_salvini_anche_meloni_si_e_vaccinata-311816445/ (24.10.2021).
• France 24. (2019, Haziran 19). France has lowest levels of trust in vaccines globally: poll. France 24, Erişim Adresi: https://www.france24.com/en/20190619-france-has-lowest-levels-trust-vaccines-globally-poll (20.09.2021).
• France 24. (2021, Temmuz 31). Plus de 200 000 manifestants lors des manifestations en France contre le passe sanitaire. France 24, Erişim Adresi: https://www.france24.com/fr/france/20210731-covid-19-troisième-samedi-de-manifestations-en-france-contre-le-passe-sanitaire (20.09.2021).
• FranceInfo. (2021, Ağustos 6). Pass sanitaire : un quatrième samedi de manifestations prévu dans plus de 150 villes contre l'extension du dispositif. Eylül 20, 2021 tarihinde FranceInfo, Erişim Adresi: https://www.francetvinfo.fr/sante/maladie/coronavirus/pass-sanitaire/pass-sanitaire-des-manifestations-massives-attendues-samedi-contre-l-extension-du-dispositif_4729359.html (20.09.2021).
• Giles-Vernick, T., Vray, M., Heyerdahl, L., Lana, B., Gobat, N., Tonkin-Crine, S., & Anthierens, S. (2021, Şubat 1). Public Views of COVID-19 Vaccination in Seven Euroepan Countries. RECOVER Europe, Erişim Adresi: https://www.recover-europe.eu/wp-content/uploads/2021/02/Social-science-policy-brief_Vaccination_v5.pdf (24.10.2021).
• Gouvernement. (2021, Haziran). Informations Coronavirus. Erişim Adresi: https://www.gouvernement.fr/info-coronavirus (20.09.2021).
• Gov.uk, (2020a, Eylül 14). Rule of six comes into effect to tackle coronavirus, Erişim Adresi: https://www.gov.uk/government/news/rule-of-six-comes-into-effect-to-tackle-coronavirus (12.11.2021).
• Gov.uk, (2020b, Kasım 05). Prime Minister’s statement on coronavirus (COVID-19): 5 November 2020, Erişim Adresi: https://www.gov.uk/government/speeches/prime-ministers-statement-on-coronavirus-covid-19-5-november-2020 (12.11.2021).
• Gusfield, J. R. (1994). The Reflexivity of Social Movements: Collective Behaviour and Mass Society Theory Revisited. E. Laraña, H. Johnston, & J. R. Gusfield (Dü) içinde, New Social Movements from Ideology to Identity (s. 58-78). Philadelphia: Temple University Press.
• Hatipoğlu, M. (2021, Temmuz 21). Yunanistan’da aşı karşıtları polisle çatıştı, Anadolu Ajansı, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/yunanistan-da-asi-karsitlari-polisle-catisti/2311041 (12.10.2021).
• Il Tempo. (2021, Temmuz 31). Draghi come Hitler, cartelli choc a Roma e Napoli. "Norimberga arriva" la rabbia no green pass. Il Tempo, Erişim Adresi: https://www.iltempo.it/politica/2021/07/31/news/mario-draghi-come-adolf-hitler-cartelli-choc-roma-napoli-norimberga-arriva-manifestazioni-no-green-pass-28171201/ (24.09.2021).
• Institute for Government, (2021). Timeline of UK government coronavirus lockdowns, Erişim Adresi: https://www.instituteforgovernment.org.uk/charts/uk-government-coronavirus-lockdowns (12.11.2021).
• Jackson, M. (2021, Ekim 12). England vaccine passport plans ditched, Sajid Javid says, BBC News, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/uk-58535258 (12.11.2021).
• Kader, Ç., (2019). Aşı Karşıtlığı: Aşı Kararsızlığı ve Aşı Reddi. ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergisi, 4(3), 377-388.
• Kutlu, H.H., & Altındiş, M. (2018). Aşı Karşıtlığı. Flora, 23(2), 47-58.
• Le Bon, G. (1995). The Crowd. New York: Routledge.
• Le Parisien. (2021, Temmuz 24). Rassemblements anti-pass sanitaire : 161000 manifestants en France, selon l’Intérieur. Le Parisien, Erişim Adresi: https://www.leparisien.fr/societe/liberte-liberte-des-milliers-de-personnes-defilent-contre-le-pass-sanitaire-a-travers-la-france-24-07-2021-3REYSHIQCFGXJBTQEBDD2WXIU4.php (20.09.2021).
• Mills, J. (2021, Ağustos 09). Anti-vax protesters try to storm BBC studios during violent clash with police, Metro, Erişim Adresi: https://metro.co.uk/2021/08/09/anti-vax-protesters-try-to-storm-bbc-studios-during-violent-clash-with-police-15062483/ (12.11.2021).
• Offe, C. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Kurumsal Politikaların Sınırlarının Zorlanması. K. Çayır (Dü.) içinde, Yeni Sosyal Hareketler (s. 53-80). İstanbul: Kaknür Yayınları.
• Office for National Statistics [ONS], (2021, Ağustos 09). Coronavirus and vaccine hesitancy, Great Britain: 9 August 2021, Erişim Adresi: Erişim Adresi: https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/healthandsocialcare/healthandwellbeing/bulletins/coronavirusandvaccinehesitancygreatbritain/9august2021 (12.11.2021).
• Ortiz-Sánchez, E., Velando-Soriano, A., Pradas-Hernández, L., Vargas-Román, K., Gómez-Urquiza, J. L., Cañadas-De la Fuente, G. A., & Albendín-García, L. (2020). Analysis of the Anti-Vaccine Movement in Social Networks: A Systematic Review. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(15), 5394.
• Our World in Data. (2021, Eylül 30). Share of people vaccinated against COVID-19, Our World in Data, Erişim Adresi: https://ourworldindata.org/explorers/coronavirus-data-explorer?zoomToSelection=true&time=2021-09-30&facet=none&pickerSort=asc&pickerMetric=location&hideControls=true&Metric=People+vaccinated+%28by+dose%29&Interval=7-day+rolling+average&Relative+to+Populat (30.09.2021).
• Panoutsopoulou, M. (2020, Kasım 05). Greek premier announces nationwide lockdown, Anadolu Ajansı, Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/en/europe/greek-premier-announces-nationwide-lockdown/2033384 (12.11.2021).
• Porter, D., & Porter, R., (1988). The Politics of Prevention: Anti-Vaccinationism and Public Health in Nineteenth-Century England. Medical History, 32(3), 231-252.
• Ransing, R., Dashi, E., Rehman, S., Chepure, A., Mehta, V., & Kundadak, G.K., (2021). COVID-19 Anti-Vaccine Movement and Mental Health: Challenges and the Way Forward. Asian Journal of Psychiatry, 58, 102614.
• Ray, S. (2021, Haziran 2). European Nations–Among The Most Vaccine-Skeptical In The World–Are Hitting Key Inoculation Targets. Forbes, Erişim Adresi: https://www.forbes.com/sites/siladityaray/2021/06/02/european-nationsamong-the-most-vaccine-skeptical-in-the-worldare-hitting-key-inoculation-targets/?sh=4d50e486717b (01.09.2021).
• Reuters, (2021a, Temmuz 14). In Athens, thousands rally against COVID-19 vaccinations, Erişim Adresi: https://www.reuters.com/world/europe/athens-thousands-rally-against-covid-19-vaccinations-2021-07-14/ (12.10.2021).
• Reuters. (2021, Temmuz 18b). French protests call for ‘freedom’ amid government vaccine push. Reuters, Erişim Adresi: https://www.reuters.com/world/europe/french-protests-call-freedom-amid-government-vaccine-push-2021-07-17/ (20.09.2021).
• Reuters, (2021c, Eylül 11). Anti COVID vaccine protesters clash with police in Greece, https://www.reuters.com/world/europe/anti-covid-vaccine-protesters-clash-with-police-greece-2021-09-11/ (12.10.2021).
• Riedel, S., (2005). Edward Jenner and the History of Smallpox and Vaccination. BUMC Proceedings, 18, 21–25
• SAGE [Strategic Advisory Group of Experts on Immunizaiton], (2014). Report of the SAGE Working Group on Vaccine Hesitancy, Erişim Adresi: https://www.who.int/immunization/sage/meetings/2014/october/1_Report_WORKING_GROUP_vaccine_hesitancy_final.pdf (19.09.2021).
• Sharma, R. (2021, Kasım 01). Covid anti-vaxxers are refusing to pay tax bills mistakenly thinking they are immune from prosecution, i news, Erişim Adresi: https://inews.co.uk/news/covid-anti-vaxxers-conspiracy-theorists-teach-how-avoid-paying-uk-council-tax-1258766 (12.11.2021).
• Sevimli, F., (2021). COVID-19 Salgınının Toplumsal Etkileri. HABITUS Toplumbilim Dergisi, 2, 55-69.
• Soysal, A., (2018). Aşı Karşıtlığı. Madde, Diyalektik ve Toplum, 2018/3, 263-271.
• Spier, R.E., (2002). Perception of Risk of Vaccine Adverse Events: A Historical Perspective. Vaccine, 20, 78-84.
• Stamouli, N. (2021, Temmuz 20). Science vs. religion as Greek priests lead the anti-vax movement, Politico, Erişim Adresi: https://www.politico.eu/article/science-vs-religion-greece-priests-anti-vaccine-coronavirus-movement/ (12.10.2021).
• Topal Demiroğlu, E. (2014). Yeni Toplumsal Hareketler: Bir Literatür Taraması. Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 2(1), 133-144.
• Touraine, A. (2007). Moderliğin Eleştirisi. (H. Tufan, Çev.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Üren, Ç., (2021, Mart 03). Aşı Karşıtlığının Yüzlerce Yıllık Tarihi: Nasıl Doğdu, Nasıl Örgütlendi ve Pandemiye Etkisi Ne Oldu?, Independent Türkçe, Erişim Adresi: https://www.indyturk.com/node/322596/sa%C4%9Flik/a%C5%9F%C4%B1-kar%C5%9F%C4%B1tl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n-y%C3%BCzlerce-y%C4%B1ll%C4%B1k-tarihi-nas%C4%B1l-do%C4%9Fdu-nas%C4%B1l-%C3%B6rg%C3%BCtlendi-ve (19.09.2021).
• VOA. (2021, Temmuz 17). Thousands Protest Against Vaccination, COVID Passes in France. VOA, Erişim Adresi: https://www.voanews.com/a/covid-19-pandemic_thousands-protest-against-vaccination-covid-passes-france/6208387.html (20.09.2021).
• Watling, E. (2019, Mart 13). The 200-Year History of the Anti-Vaxxer Movement: From 'Cowpox Face' to Autism Claims, Newsweek, Erişim Adresi: https://www.newsweek.com/history-anti-vaxxers-vaccination-1358403 (19.09.2021).
• Wolfe, R.M., & Sharp, L.K. (2002). Anti-Vaccinationists Past and Present. BMJ, 325, 430-432.
• Yavuz, M., (2018). Aşı Karşıtlığının Tarihçesi. Toplum ve Hekim, 33(3), 187-194.
• Yıldırım, Y., & Öztürk, Y. A. (2020). Yeni Toplumsal Hareketlerin Değişimi Bağlamında Sarı Yelekliler Hareketi. Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(2), 102-114.
• Yiğit, T., Oktay, B. Ö., Özdemir, C. N. & Moustafa Pasa, S. (2020). Aşı Karşıtlığı ve Fikri Gelişimi. Journal of Social and Humanities Sciences Research, 7(53), 1244-1261.