حُجَّةُ الْوِدَادِ وحِجَّةُ الفُؤَاد لعبد الأحد النوري السيواسي -دراسة وتحقيق

Year 2021, Volume: 60 Issue: 60, 129 - 166, 21.06.2021

Ali Benli

https://doi.org/10.15370/maruifd.953720

Abstract

Abdülahad Nûrî Sivâsî ve Huccetü’l-Vidâd ve Hiccetü’l-Fu’âd Adlı Risalesinin Tahkik ve Tahlili

Abstract

Bu çalışmada XVII. yüzyıl Osmanlı mutasavvıflarından Abdülahad Nûrî (ö. 1061/1651) tarafından telif edilen Huccetu’l-vidâd ve hiccetu’l-fu’âd adlı risale tahkik edilmekte ve inceleme konusu edilmektedir. Meşhur mutasavvıflar yetiştiren Sivâsîler ailesinden olan Abdülahad Nûrî eserlerinin çoğunu döneminde Kadızâdelilerin tasavvuf ehline yönelik eleştirilerine cevap olarak kaleme almıştır. Bunlar arasında Hz. Peygamber’in anne-babasının imanı, devranın caiz olması, zikrin fazileti ve faydaları, tayy-i mekân meselesi, vefat etmiş müminlere amellerin sevabını bağışlama meselesi, velilerin tasarrufu gibi konular zikredilebilir. İlahi sevgiyi konu edinen Huccetu’l-vidâd risalesi de döneminde tartışılan bir meseleye tasavvuf ehlinin cevabı niteliğinde bir eserdir.
Makalenin inceleme ve tahkik kısmı olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. İnceleme bölümünde Arap edebiyatında muhabbet konusunu bağımsız olarak veya bölümler içerisinde ele alan literatüre kısaca temas edilmiş, farklı düşünce ekollerinin Allah ile kul arasındaki muhabbetin mahiyeti ile yaklaşımları genel olarak tanıtılmıştır. Ardından eserin yazarı Abdülehad Nûrî’nin biyografisi verilerek ve eserleri kısaca tanıtılmış ve elyazması olanların bazı nüshalarının künyeleri verilmiştir. Tahkik edilen risâlenin içeriği özetlenmiş, metnin kaynakları belirlenmiş, içerdiği tartışmalar temas edilmiş ve yazarın görüşleri ortaya konulmuştur. Son olarak eserin tahkikinde kullanılan yazma nüshalar tanıtılmıştır.
1033/1624 yılında telif edilen eser, iâhî sevgi ve sevginin Allah ile kul arasındaki farklı boyutlarını konu almakta ve kısa bir mukaddime ile üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kulun Allah’a karşı sevgisi, ikinci bölümde Allah’ın kullarına karşı sevgisi ile ilgili görüşlere yer verilmekte, üçüncü bölümde tasavvuf ehline göre muhabbetin türleri tanıtılmaktadır. Eserde edebiyat ve tasavvuf literatüründe muhabbet ile ilgili temel tanım, taksim ve nakilleri bir araya getirilmiş; kelamcıların Allah’ın kula karşı sevgisi ve kulun Allah’a duyduğu sevginin mahiyeti ile ilgili görüşlerine cevap vermeyi amaçlamıştır. Müellife göre Allah’a yakınlaştıran yolların aslı Allah ve peygamber sevgisidir. Aşıklar, abidlerin uzun zamanda ulaşamadıkları mertebelere bir anda ulaşabilirler. Kelam alimleri kulun sevgisinin ancak mümkün varlıklarla ilgili olabileceğini çünkü insanların sevgilerin tat almak veya bir zararı ortadan kaldırmak gibi bir amaç beslediklerini söyleyerek kulların Allah’a karşı sevgilerini onun rızasını istemeleri olarak tevil etmektedirler. Müellif ise kulun Allah’ı sevmesi ondan başka bir lezzet beklemesi sebebiyle değil onun kemaline duyulan tabii meyil sebebiyle olduğunu ifade etmektedir. Allah’ın kulları sevmesiyle ilgili olarak da mütekellimler muhabbetin bir meyilden ibaret olduğunu ve bunun cismani tabiata ait bir özellik olup sevginin Cenâb-ı Hak hakkında kullanıldığı âyet ve hadislerde kullarına karşı rızası anlamına geldiğini söylemişlerdir. Buna karşılık müellif ehl-i tasavvufun şu görüşlerini ortaya koyar: Onlara göre muhabbet Allah’ın Vedûd isminin gerektirdiği ezelî bir sırdır. Bu sırrın keyfiyeti tam olarak bilinmesi mümkün değildir. Allah Teâlâ’nın velilerine olan muhabbeti bütün varlığın sebebidir. Bizim ona karşı muhabbetimiz aslında onun bize karşı muhabbetinin bir katresidir. Onun zatını bilmeleri için mahlukat zuhura gelmiş, onun zatının vahdaniyetine dair marifetleri onun zatını sevmelerini gerektirmiştir.
Eserde her başlık altında âyet ve hadisler delil olarak kullanılmış, tefsir kaynaklarından faydalanmış özellikle tasavvuf ehlinin görüşlerini verirken Hallâc-ı Mansûr (ö. 309/922) ve İbnü’l-Fârız (ö. 632/1235) gibi şâirlerin beyitlerine geniş ölçüde yer verilmiştir. Bir tanesi yazarın kendisine ait olmak üzere bu kısa risalede altmış üç beyit zikredilmiştir. Müellifin eserinde sade, akıcı ve anlaşılır bir üslup sergilediği görülmektedir. Bütün bu sayılan özellikleriyle eser Allah ile kul arasındaki sevgi konusunda tasavvuf ehlinin görüşlerini bir araya getirerek, bu konudaki itirazlara cevaplar sunan derli toplu bir çalışma niteliğindedir.
Eserin tahkikinde üç yazma nüsha kullanılmış, eserde müellif tarafından yapılan alıntıların kaynakları elden geldiğince tespit edilmiş, yazma nüshalardaki kenar notları da yazılarak eserin daha iyi anlaşılması amaçlanmıştır.

Keywords

Abdülahad Nuri, ilahî sevgi, Sivasîler, Kadızaleliler, Osmanlı tasavvuf geleneği

A Critical Edition and Analysis of Abdulaḥad Nūrī Sivāsī’s Ḥujjat al-Widād wa Ḥijjat al-Fu’ād

Abstract

This study consists of a critical edition and analysis of Ḥujjat al-widād wa ḥijjat al-fu’ād, a treatise on divine love, by Abdulaḥad Nūrī (d. 1061/1651), a 17th century Ottoman Sufi scholar. Nūrī is of Sivas origin and belongs to a family (the Sivasis) famous for their Sufi upbringing and background are widely known among Sufi scholars. Much of Nūrī’s scholarly work consists of the rejoinders he wrote to the Kadizadelis of his time who were overly critical of the Sufi tradition. Among the disputes of this period concerning this subject, the following specific topics can be noted: whether or not the parents of the Prophet attained faith and became Muslims, whether or not the Sufi whirling (dawrān) is permissible, the benefits of dhikr, the question of ṭayy-i makān, the transmission of the requital of good deeds to deceased beloved ones, and the act and manners of the awliyā’ Allāh (saints). The treatise Ḥujjat al-widād is a piece of literature on divine love and is considered a qualitative work of Sufi response to prevalent topics being discussed at the time.
This article written in Arabic is composed of two parts, first, there is an analysis of the treatise, and secondly, there is a critical edition. The first part lists and summarizes the works carried out on divine love (maḥabba), the relation between God and the servant through this divine love, and the nature of this love. Thereafter, a short biography of Abdulaḥad Nūrī is offered, his works are introduced, and some names of extant manuscript copies of his works are listed. The content of the treatise under study is summarized, its resources identified, the main points of arguments are ascertained and the author’s primary thesis is presented. Finally, the manuscript copies that were used for the critical edition are introduced and discussed.

Keywords

Abdulaḥad Nūrī, divine love, Sivāsīs, Kādīzādelīs, Ottoman Sufi tradition

References

• el-Abbas b. el-Ahnef. Dîvânü’l-Abbas b. el-Ahnef (nşr. Âtike el-Hazrecî), Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1954.
• Abdülahad Nûrî. Abdülahad Nûrî Dîvânı (haz. Ali Osman Çoşkun). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2001.
• ----------. Abdülahad Nuri ve Divanı: İnceleme ve Tenkitli Metin (haz. Hüseyin Akkaya). Kitabevi: İstanbul, 2003.
• el-Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs amme’ştehera mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1361.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned (nşr. Şu‘ayb el-Arnaût v.dğr.). I-L. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Asım Ahmed Efendi. Merâhu’l-me‘âlî fî şerhi’l-Emâlî. İstanbul, 1419.
• el-Attâr, Ferîdüddîn. Tezkiretü’l-evliyâ (trc. Muhammed el-Asîlî, nşr. Muhammed Edîb el-Hâdir), Dımaşk: Dâru’l-Mektebî, 2009.
• el-Bâcûrî, İbrahim. Şerhu’l-Bürde (nşr. Abdurrahman Hasan Mahmud). Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, ts.
• el-Baklî, Muhammed Sadruddin Ruzbihân. Arâisu’l-beyân fî hakâiki’l-Kur’ân (nşr. Ahmed Ferîd el-Mecîdî). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Bal, Mehmet Turan. Abdulahad Nurî Sivasî’nin Hikmetu’t-Te‘âruz Fî Surati’t-Tenâkuz Adlı Eseri (yüksek lisans tezi, 2013). Marmara Üniversitesi SBE.
• Baz, İbrahim. Abdülahad Nûrî Sivâsî Hayatı Eserleri Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• el-Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd. Şerhu’s-sünne (nşr. Şuayb el-Arnaût − Muhammed Züheyr eş-Şâvîş), I-XVI. Dımaşk: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.
• Beşşâr b. Bürd. Dîvânu Beşşâr b. Bürd (nşr. İhsan Abbas), Beyrut: Dâr Sâdır, 2000.
• el-Beyzâvî, Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl (nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî). I-V. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1418.
• el-Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh (nşr. Muhammed Züheyr Nâsır en-Nâsır). Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri (haz. A. Fikri Yavuz − İsmail Özen). İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• el-Cîlânî, Abdülkadir. er-Risâletü’l-Gavsiyye (nşr. Yusuf Zeydan). Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1989.
• Demirci, Mustafa. Semâ Risaleleri (yüksek lisans tezi, 1996). Marmara Üniversitesi SBE.
• Dîkülcin, Ebu Muhammed Abdüsselam. Dîvânü Dîki’l-Cin (nşr. Ahmed Matlûb − Abdullah el-Cebûrî). Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. El-Eş‘as. Sünen (nşr. Şuayb el-Arnaût − Muhammed Kamil Karabelli). Beyrut: r-Risâletü’l-Âlemiyye, 2009/1430.
• Hallâc-ı Mansûr. Dîvânu’l-Hallâc ve me‘ahu ahbâru’l-Hallâc ve Kitâbü’t-Tavâsîn (nşr. Muhammed Bâsil Uyûnü’s-sûd). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Hayâlî, Şemseddin Ahmed. Şerhu’l-Hayâlî ale’n-nûniyye fî ‘ilmi’l-kelâm (nşr. Abdünnasîr Nâtûr el-Melîbârî). Kahire: Mektebetu Vehbe, 2008.
• Hüseyin Vassâf. Sefîne-i Evliyâ Şerh-i Esmâr-ı Esrâr. Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Bölümü, no. 2307.
• el-Isbahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillah. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfıyâ. I-X. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409.
• İbnü’l-Arabî. Muhyiddîn Muhammed b. Ali. Kitâbü’l-A‘lâm bi-işârât ehli’l-ilhâm. Beyrut: Dâru Sâdır, 1997.
• ----------. Kitâbü’l-Hucub. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsüddîn Ahmed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zemân (nşr. İhsan Abbas). I-VII. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. Sünen (nşr. Şuayb el-Arnaût − Muhammed Kâmil Karabelli). Beyrut: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• el-İbşîhî, Ebu’l-Feth Bahâüddîn Muhammed. el-Müstetraf fî külli fennin mustazraf. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1419.
• Kays b. el-Mülevvah. Dîvânü Kays b. el-Mülevvah (nşr. Yüsrî Abdulganî). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• el-Kayserî, Davud b. Mahmûd. Me‘ânî Fusûsi’l-hikem (nşr. Âsım İbrahim el-Keyyâlî). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. ts.
• el-Kelâbâzî, Muhammed b. İbrahim. et-Ta‘arruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf (nşr. Ahmed Şemseddin). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Kencik, Ali Rıza. Cemâleddin Aksarâyî ve Ona Nispet Edilen “Erba ‘ūne Hadīsen” Adlı Eserin Tahkiki (yüksek lisans tezi, 2009). Selçuk Üniversitesi SBE.
• el-Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. et-Tezkira bi-ahvâli’l-mevtâ ve umûri’l-âhira (nşr. Sâdık b. Muhammed b. İbrahim). I-III. Riyad: Dâru’l-Minhâc, 2004.
• el-Küleynî, Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâfî. I-VIII. Beyrut: Menşûrâtü’l-Fecr, 2007.
• el-Mekkî, Ebû Tâlib Muhammed b. Ali. Kûtü’l-kulûb fî mu‘âmeleti’l-mahbûb ve vasfü tarîki’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd (nşr. Âsım İbrahim el-Keyyâlî), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Meymenî, Abdülazîz. Ebü’l-‘Alâ ve mâ ileyhi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• el-Mütenebbî, Ebü’t-Tayyib Ahmed. Dîvânü’l-Mütenebbî. Beyrut: Dâr Beyrut, 1984.
• Muhammed Hasan Abdullah. el-Hubb fi’t-türâsi’l-Arabî. Kuveyt: Âlemu’l-Kütüb, 1980.
• Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh (nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî). I-V. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• en-Nablusî, Abdülganî. Itlâku’l-kuyûd şerhu Mir’âti’ş-şuhûd (nşr. Âsım el-Keyyâlî). Beyrut: Mektebetü Kûti’l-Kulûb, 2017.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn Yahya b. Şeref. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Muslim b. Haccâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1392.
• en-Neysâbûrî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed. Garâibü’l-Kur’ân ve ragâibü’l-furkân (nşr. Zekeriyya Umeyrât). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416.
• er-Raûd, el-Abd. “Mefhûmu sıfati’l-mahabbe lillâh”, el-Mecelletu’l-Ürduniyye fi’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1436/2014, X, sy. 3, s. 164-169.
• er-Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• er-Rûmî, Celâleddîn. Mesnevî-i ma‘nevî (haz. Reynold Nicholson). Tahran: İntişârât Hermes, 1390.
• es-Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali. el-Luma‘ (nşr. Abdülhalîm Mahmud − Taha Abdülbâkî Surûr). Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1960.
• es-Suyûtî, Celâlüddîn. el-Câmi‘u’s-sağîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• eş-Şâfiî, Muhammed b. İdris. Dîvânü’l-İmâmi’ş-Şâfiî (nşr. Abdurrahman el-Mastâvî). Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2005.
• Şeyhzâde, Muslihiddin Mustafa. Hâşiye ale’l-Beyzâvî. İstanbul: Mektebetü’l-Hakîka, 1998.
• et-Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr (nşr. Hami b. Abdülmecîd es-Selefî), Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1993.
• Taşköprîzâde, Ahmed b. Muslihiddîn. eş-Şekâiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Usmâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1975.
• Türer, Osman. Muhammed Nazmi ve Hediyyetü’l-İhvân’ı (doktora tezi, 1982). Ankara Üniversitesi SBE.
• Uçman, Abdullah. “Abdülahad Nûrî.” DİA, I, 178-9.
• Yılmaz, Necdet. Abdülahad Sîvâsî ve Mir’âtü’l-Vücûd ve Mirkâtu’ş-şuhûd Alı Eseri (yüksek lisans tezi, 1993). Marmara Üniversitesi SBE.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. Ankara: İSAM, 2020.
• ez-Ziriklî, Hayruddîn. el-A‘lâm: Kâmûs terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-‘Arab ve’l-müsta‘ribîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.