Çağatayca Ḳâbûsnâme Tercümesinde İkilemeler

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 352 - 365, 31.12.2024

Muhsin Uygun

Öz

Çağatayca Ḳâbûsnâme Tercümesi 18. yüzyılda Çağatay Türkçesiyle kaleme alınmış bir öğüt ve ahlak kitabıdır. Eser, İran’ın Ziyarî hanedanına mensup olan Keykâvus bin İskender bin Veşmgir tarafından oğlu Gilan Şah’a öğüt vermek amacıyla yazılmıştır. Keykâvus kendisinden sonra devletin başına oğlunun geçeceğini düşünerek oğluna -yaşadığı hayat tecrübelerinden hareketle- 44 başlıkta öğütler vermiş; yaşadığı, duyduğu, tanık olduğu olayları anlatarak oğlunun tecrübe kazanmasını amaçlamıştır. 18. yüzyılda Farsçadan Çağatay Türkçesine çevrilen eserde yer yer Yeni Uygur Türkçesine ve Özbek Türkçesine ait birtakım ses ve şekil bilgisi, söz varlığı hususiyetleri görülse de eserin genel olarak klasik Çağatay Türkçesi özelliklerini yansıttığı söylenebilir. Bu yazıda, Çağatayca Ḳâbûsnâme Tercümesinde yer alan eş ve yakın anlamlı ikilemeler ile zıt anlamlı ikilemeler tespit edilmiştir. İlk olarak eserde yer alan 44 başlık okunmuş, bu 44 başlıkta yer alan ikilemeler alfabetik sıraya göre listelenmiş, ikilemelerin anlamları verilmiş ve kökenleri (Ar.), (Ar.+T.), (Far.+T.), (Ar.+Far.), (Far.), (Moğ.), (T.) biçiminde gösterilmiştir. Ardından ikilemenin geçtiği örnek cümleler verilerek yazıdan faydalanacak kişilerin ikilemeyi metin üzerinde görmelerine imkân sunulmuştur. Son olarak da ikileme metinde kaç defa geçmişse “... X defa geçmiştir.” biçiminde bir açıklamayla ikilemelere dair istatistikî bir veri sunulmuştur. Elde edilen veriler ışığında eseri Çağatay Türkçesine çeviren müstensihin üslubu, ifade gücü ve nesir olarak yazılan metin hakkında bazı çıkarımlarda bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Çağatayca Kâbûsnâme Tercümesi, İkilemeler.

Kaynakça

• Aksan, Doğan. (2006). Türkçen(n Sözvarlığı. Enghn Yayınevh.
• Böler, T. (2019). Türk(ye Türkçes( Söz D(z(m(. Kesht Yayınları.
• Çavdar, Y. (2018). “Kemal Tahhr’hn ‘Devlet Ana’ Adlı Romanında İkhlemeler”. Turk(sh Stud(es, Volume 13/12, Sprhng 2018, s. 111-138.
• Delhce, H. İ. (2012). Türkçe Sözd(z(m(. Khtabevh Yayınları.
• Kahraman, M (2017). “Türk Dhlhnhn Terhmsel Gelhşhm Sürechne Tarhhî Bakış”. Meden(yet ve Toplum Derg(s( C 1, S 1, s. 137-160.
• Karahan, L. (2013). Türkçede Söz D(z(m(. Akçağ Yayınları.
• Kargı Ölmez, Z. (1997). “Kutadgu Bhlhg’de İkhlemeler (1)”. Türk D(ller( Araştırmaları 7: 19-40.
• Kargı Ölmez, Z. (1998). “Kutadgu Bhlhg’de İkhlemeler (2)”. Bahşı Ögd(s( 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klau Röhrborn Armağanı, Frehburg-İstanbul, 235-260: Shmurg Yayınları.
• Kocatürk, O. (2023). “Memlûk Sultanı Kansu Gavrî’nhn Şhhrlerhnde Tasavvufh Bhr Kavram Olarak ‘Terk”. İstem 42, s. 39-64.
• Ölmez, M. (2017). “Eskh Uygurca İkhlemeler Üzerhne”, Belleten 65-2, s. 243-311.
• Özkan, M. -Sevhnçlh, V. (2012). Türk(ye Türkçes( Söz D(z(m( (Kel(me Çözümlemel(). NK Akademhk Khtaplar.