Göç Olgusu Bağlamında Endülüs’te Meydana Gelen Rabaz İsyanlarının Siyasi, Ekonomik ve Sosyo Kültürel Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme

Year 2022, Issue: 8, 121 - 148, 15.09.2022

Murat Gök

https://doi.org/10.56720/mevzu.1140852

Abstract

Endülüs toprakları asırlar boyu Avrupa’daki İslâm medeniyetine ev sahipliği yapmıştır. Bu dönemde siyasi, ekonomik, kültürel vb. birçok alanda eşine nadir rastlanır gelişmeler kendini göstermiştir. Yaşanan hadiselerin etkileri sadece o coğrafyayla sınırlı kalmamış, sonuçları itibariyle birçok bölgede hissedilmiştir. Araştırmamızın konusunu Endülüs emîrlerinden I. Hakem döneminde gerçekleşen ve Rabaz İsyanı diye isimlendirilen bir halk ayaklanması ile bu ayaklanmanın Endülüs’teki etkisi ve ayaklanma sonucu Mağrib, İskenderiye ve Girit coğrafyasına sürgün edilen halkın buralardaki etkileri teşkil etmiştir. Bu konu Müslümanların miladi dokuzuncu asrın başlarında Avrupa’da teneffüs ettikleri atmosferi anlama ve Endülüs topraklarındaki siyasi ortamı değerlendirme noktasında önemli olduğu gibi, zaman zaman ortaya çıkan isyanların ne derece büyük etkiler oluşturduğunu, yaşanan sürgünlerle farklı merkezlerde ne gibi gelişmelere vesile olduğunu görme açısından büyük önem arz etmektedir. Bu çalışmayla Hakem b. Hişâm döneminde Kurtuba merkezli idarenin yönetim anlayışı ve nihayetinde sürgün edilen insanların etkisiyle farklı merkezlerde ne tür değişimlerin olduğunu ortaya koymak amaçlanmış olup göç olgusunun ortaya çıkardığı sonuçlar gözler önüne serilmek istenmiştir. Bu bağlamda konu çalışılırken en eski tarihî kaynaklar esas alınmış ve bunun yanı sıra güncel çalışmalardan da istifade edilmiştir. Bu alanda yapılmış çalışmalar ile ortaya konulan farklı görüş ve fikirler tahlil süzgecinden geçirilerek değerlendirilmiş ve konu tarih metodolojisine uygun bir şekilde ele alınmıştır.

Keywords

Endülüs, Hakem b. Hişâm, Rabaz, Mağrib, İskenderiye, Girit, İsyan, Göç

An Evaluation of the Political, Economic and Socio-Cultural Effects of the Rabaz Revolts in the context of immigration in Andalusia

Abstract

The land of Andalusia has hosted the Islamic civilization in Europe for centuries. In this period, some political, economic, and cultural developments was occurred. The effects of the incidents occurred were not only limited to that geography but were felt in many regions in terms of their results. The subject of our research is the Rabaz Revolt, which took place during the reign of Andalusian emir I. Hakam, and the effects of this revolt in Andalusia and the impacts of the people who were exiled after the revolt to Maghrib, Alexandria and Crete where they were exiled. This issue is important in terms of understanding the atmosphere that Muslims breathed in Europe at the beginning of the ninth century, and evaluating the political environment in Andalusia, as well as seeing the great effects of the revolts that occurred from time to time, and what great developments the Muslims implemented in different centers with the exiles. With this study, it was aimed to reveal what kind of changes took place in different centers with the manner of rule of the Cordoba-based administration and the influence of exiled people to the places where they were exiled in the Hakam b. Hisham period, and to reveal the results of the migration. While presenting this study, first the earliest sources on the subject were taken as a basis and then current studies were also benefited from. The different views and ideas claimed by the studies carried out in this field have been evaluated, analyzed, and been discussed in accordance with the historical methodology.

Keywords

Andalusia, Hakem b. Hisham, Rabaz, Maghrib, Alexandria, Crete, Revolt, Migration

References

• Altundağ, Nurşen - Aydınlı, Osman. “Endülüs Emevi Devleti’nde Birinci Büyük Fitne Döneminin (el-Fitnetü’l-Kübra) Başlıca Sebepleri”, Usul İslam Araştırmaları Dergisi 34 (2020), 286-311.
• Atçeken, İsmail Hakkı. Endülüs’ün Fethi ve Mûsâ b. Nusayr. Ankara: Araştırma Yayınları, 2002.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-Büldân. Beyrût: Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Bilgin, Feridun. “İkinci Endülüs: Girit İslâm Devleti’nin Kuruluş ve Yıkılış Süreci (827-961)”. Journal of History Studies 6 (2014), 1-16.
• Can, Mesut. “Ortaçağ İslam Coğrafyacılarında Şehir Tipolojisi: Terminolojik Bir Bakış” Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 1137-1163.
• Ceran, İsmail. Fas Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2012.
• Dadan, Ali. “Endülüs Adının Kökeni Üzerine”. İslam San’at, Tarih, Edebiyat ve Musikisi Dergisi (İSTEM) 7/14 (2009), 371-376.
• Derrâcî, Büzyânî. Düvelü’l-Havâric ve’l-Aleviyyîn fî bilâdi’l-Mağrib ve’l-Endelüs Cezayir: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 2007.
• en-Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî Fünûni’l-edeb. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Ergüven, Şahabettin. “Anahatlarıyla XI. Yüzyılda Endülüs’te Sosyal Hayat”. İstem 7/14 (2009), 145-154.
• Eyyüp Said Kaya, “Mâlikî Mezhebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/519-535. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Haccî, Abdurrahman Ali. İslamî Fetihten Gırnata’nın Düşüşüne Kadar Endülüs Tarihi (711-1492). (Terc: Kadir Kınar). İstanbul: Harf Yayınevi, 2017.
• Harekât, İbrahim. el-Mağrib abre’t-târîh. Dâru’l-Beyzâ: Dâru’r-Reşâd el-Hadîse, 2000.
• Hasan, İbrahim Hasan. Siyasî – Dinî – Kültürel - Sosyal İslâm Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1985-1987.
• Hatâmile, Muhammed Abde. el-Endelüs: et-Târîh ve’l-Hadâra ve’l-Mihne. Amman: Dâiratü’l-Mektebeti’l-Vataniyye, 2000.
• Hayat, Şerrâhî - Bekâkire, Fevziye. el-İmâratü’l-Ümeviyye alâ ahdi’l-Hakem b. Hişâm er-Rabazî: evzâuha’d-dâhiliyye ve alâkâtuha’l-hâriciyye. Cezayir: Külliyyetü’l-Ulûmi’l-İctimâiyye ve’l-İnsâniyye, 2018-1019.
• Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Kitâbu’l-İber ve dîvânu’l-mübtede’ ve’l-haber fî târîhi’l-Arab ve’l-Berber ve men âsarahüm min zevi’s-Sultâni’l-Ekber. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İbn İzârî, Ebû Muhammed Ali b. Muhammed el-Merrâkûşî. el-Beyânu’l-muğrib fî ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib. Beyrût: Dâru’s-Sekâfe, 1983.
• İbn Kesîr. Ebu’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1986.
• İbn Kûtiyye, Ebûbekir Muhammed. Târîhu İftitâhi’l-Endelüs. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 1989.
• İbnü’l-Ebbâr, Muhammmed b. Abdullah el-Kuzâî el-Belensî. el-Hulletü’s-Siyerâ. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1985.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn b. Ebi’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânu’d-dîn. A‘mâlü’l-A‘lâm fî men bûyia kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm. Beyrût: Dâru’l-Mekşûf, 1956.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânu’d-dîn. el-İhâta fî Ahbâri Gırnata. Kahire: eş-Şeriketü’l-Mısriyye, 1973.
• İbnü’l-Hatîb, Muhammed Abdullah b. Saîd. Mi‘yâru’l-İhtiyâr fî zikri’l-meâhid ve’d-diyâr. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2002.
• İnân, Muhammed b. Abdullah. Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs. Kahire: 1997.
• Kettânî, Ali b. Muhammed el-Muntasır billâh. İnbiâsü’l-İslâm fi’l-Endelüs. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mağribî, Ebu’l-Hasen Ali b. Musa İbn Saîd. el-Muğrib fî hule’l-Mağrib. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1955.
• Mes’ûdî, Ebu’l-Hasen Ali b. el-Hasen b. Ali. et-Tenbîh ve’l-İşrâf. Kahire: Dâru’s-Sâvî, ts.
• Mısrî, Muhammed b. Abdullah. Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1997.
• Mûnis, Hüseyin. Fecru’l-Endelüs. Beyrût: Dâru’l-Menâhil, 2002.
• Özdemir, Mehmet. “Endülüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/211-225. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özdemir, Mehmet. “Hakem I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/173-174. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özdemir, Mehmet. “Müvelledûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/228-229. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs’de Muvelledûn Hareketleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslâm Medeniyeti ve Sosyal Bilimler Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 1989.
• Parlak, Nizamettin. Endülüs’ün Doğuşu (Endülüs’ün Fethi ve Endülüs Emevîler’inin Kuruluşu). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Sâih, Hasen. el-Hadâratü’l-İslâmiyye fi’l-Mağrib. Dâru’l-Beyzâ: Dâru’s-Sekâfe li’n-Neşr ve’t-Tevzi´, 1986.
• Sâmerâî, Halil İbrahim. vd., Târîhu’l-Arab ve Hadâratühüm fi’l-Endelüs. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Cedîdi’l-Müttehide, 2000.
• Selâvî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Hâlid en-Nâsırî. Kitâbu’l-İstiksâ li ahbâri düveli’l-Mağribi’l-Aksâ. Dâru’l-Beyzâ: Dâru’l-Kitâb, 1954.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “İskenderiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/574-576. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Şeker, Mehmet. ed., İslâm Tarihi ve Medeniyeti “Endülüs”. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Şeyban, Lütfi. “Endülüslülerin Fas’a (el-Mağrib) Göçleri ve Bölgedeki Sosyokültürel Etkileri”. The Journal of Academic Social Science Studies 13/81 (2020), 395-423.
• Şeyban, Lütfi. “Fas (el-Mağrib) ile Endülüs Arasındaki Siyasi İlişkiler”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 3/1 (2020), 169-192.
• Şeyban, Lütfi. Endülüs, İstanbul: Albaraka Yayınları, 2016.
• Taşağıl, Ahmet. “Sakâlibe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/3-4. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Tukin, Cemal. “Girit”, Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 4/791-804. İstanbul: MEB Basımevi, 1978-1986.
• Tukin, Cemal. “Girit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/85-93. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Türk Dil Kurumu. Güncel Türkçe Sözlük: www.tdk.gov.tr [Erişim Tarihi:15.01.2022].
• Yaylalı, Ahmet Nasır. Endülüs Emevî Emîri Hakem b. Hişâm b. Abdurrahman (Siyâsî ve Askerî Faaliyetleri). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Yıldız, Hakkı Dursun. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. İstanbul: Çağ Yayınevi, 1986-1996.
• Yusuf, Şevki Muhammed. Siyâsetü’l-halîfeti’l-Mustansır fi’l-Endelüs nahve’l-Edârise fi’l-Mağribi’l-Aksâ. B. y.: Mecelletü’l-Lüğati’l-Arabiyye, ts.
• Yver, G. “Fas Şehri”. Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 4/508-516. İstanbul: MEB Basımevi, ts.
• Zebîb, Necip. el-Mevsûatü’l-âmme li târîhi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. Beyrût: Dâru’l-Emîr li’s-Sekâfe ve’l-Ulûm, 1995.
• Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdullah Kaymaz. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.