Muʿāwiya Debates in Islamist Journals: The Example of Hakikat Yolu

Year 2023, Issue: 10, 171 - 205, 15.09.2023

Mehmet Fatih Yalçın , Enes Ensar Erbay

https://doi.org/10.56720/mevzu.1298510

Abstract

Muʿāwiya b. Abū Sufyān, the founder of the Umayyad State, is one of the most discussed names in the history of Islam. In the historical process, there have been those who criticize Muʿāwiya as well as those who defended him. In these defenses and criticisms based on different justifications, it is seen that extreme views are sometimes put forward. As a result, a large literature has emerged on the Muʿāwiya debates. The Islamist journals published in the first years of the Republic did not remain ignorant of these discussions, which are still continuing today. However, the discussions in these journals about Muʿāwiya did not attract enough attention. One of the aforementioned journals, the journal Hakikat Yolu draws attention to the heavy criticisms of Yesilzade Mehmed Salih and Semseddin Yesil against those who defend Muʿāwiya. It is seen that there is a lively discussion created with mutual questions and answers around their writings. In this study, first of all, the chronological course of the Muʿāwiya debates based on the Journal of Hakikat Yolu will be discussed. Later, the historical aspect of the criticisms and claims in the debates will be evaluated in the seven articles that mention Muʿāwiya in the journal Hakikat Yolu, which has escalated the tension of the Muʿāwiya debates in Islamist journals. It should be said that the arguments used by the disputing parties in the defense and criticism of Muʿāwiya are open to debate. It is also understood that fabricated narrations are used from time to time in terms of historical authenticity.

Keywords

Islamic History, Islamist journals, The Journal of Hakikat Yolu, Yesilzade Mehmed Salih, Semseddin Yesil, Muʿāwiya b. Abū Sufyān

İslâmcı Dergilerde Muâviye Tartışmaları: Hakikat Yolu Örneği

Abstract

Emevî Devleti’nin kurucusu Muâviye, İslâm tarihinde en çok tartışılan isimlerden biridir. Tarihî süreçte Muâviye’yi savunanlar olduğu gibi eleştirenler de olmuştur. Farklı gerekçelere dayanan bu müdafaa ve tenkitlerde zaman zaman aşırı görüşlerin ortaya konulduğu da görülmektedir. Bunun neticesinde Muâviye tartışmalarına dair geniş bir literatür ortaya çıkmıştır. Günümüzde de sürdürülen bu tartışmalardan, Cumhuriyetin ilk yıllarında yayınlanan İslâmcı dergiler de bigâne kal-mamışlardır. Ancak bu dergilerde yürütülen Muâviye özelindeki tartışmalar, yeterince ilgi görmemiştir. Söz konusu dergiler arasında yer alan Hakikat Yolu dergisinde Yeşilzâde Mehmed Sâlih ve Şemseddin Yeşil’in Muâviye ve Muâviye’yi savunanlara yönelik tenkit tonu ağır yazıları dikkat çekmektedir. Onların yazıları etrafında karşılıklı soru ve cevaplarla oluşturulan canlı bir tartışmanın varlığı görülmektedir. Bu çalışmada Hakikat Yolu dergisi merkezli Muâviye algısına odaklanılmaktadır. Söz konusu algı, yukarıda zikri geçen iki yazarın Muâviye ile ilgili kaleme aldıkları yedi yazısı üzerinden tespit edilmektedir. Çalışmanın temel amacı, İslâmcı dergilerde Muâviye tartışmalarının gerilim düzeyini tırmandıran Hakikat Yolu dergisindeki Muâviye ile ilgili yedi yazı özelinde tartışmalardaki eleştiri ve iddiaların tarihî yönü değerlendirmektir. Ulaşılan bulgular çerçevesinde tarafların Muâviye savunusu ve eleştirisinde kullandıkları argümanların tartışmaya açık olduğu söylenmelidir. Yine tarihî sıhhat değeri açısından zaman zaman uydurma rivayetlerin kullanıldığı da anlaşılmaktadır.

Keywords

İslâm tarihi, İslâmcı dergiler, Hakikat Yolu Dergisi, Yeşilzâde Mehmed Sâlih, Şemseddin Yeşil, Muâviye b. Ebû Süfyân

References

• Abdülâziz b. Ahmed b. Hâmid. Muâviye b. Ebî Süfyân Müdafaası. çev. Necmi Sarı. İstanbul: Ümmülkura Yayınevi, 2010.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. nşr. Şuayb el-Arnavut vd. Beyrut: Müesse-setü’r-Risâle, 2001.
• Akfırat, Osman. “İlme, Ulemaya Açık Mektub’a Cevap”, Doğru Yol, 2/42-54 (7 Mayıs 1948-23 Temmuz 1948).
• Akkul, Abdülhalim. ““Fitneye Lüzum Yoktur (Hazreti Muâviye ashabı Resulullahtandır)”, Ehli Sünnet 1/26 (26 Aralık 1947), 1, 4.
• Akkul, Abdülhalim. “Fitneye Lüzum Yoktur (Hazreti Muâviye Ashabı Resulullahtandır)”, Ehli Sünnet 1/22 (28 Kasım 1947), 1,4.
• Akkul, Abdülhalim. “Fitneye Lüzum Yoktur (Hazreti Muâviye ashabı Resu-lullahtandır)”, Ehli Sünnet, 1/24 (12 Aralık 1947), 1.
• Akkul, Abdülhalim. “Fitneye Lüzum Yoktur (Hazreti Muâviye ashabı Resu-lullahtandır)”, Ehli Sünnet 1/25 (19 Aralık 1947), 1, 4.
• Akkul, Abdülhalim. “Fitneye Lüzum Yoktur (Hazreti Muâviye Ashabı Resulullahtandır)”, Ehli Sünnet 1/23 (5 Aralık 1947), 1-2.
• Akkul, Abdülhalim. “Eshabı Kiram’dan Bir Vak’a”, Ehli Sünnet 2/49 (1 Aralık 1948), 14.
• Akkul, Abdülhalim. “Fitneye Lüzum Yoktur (Hazreti Muâviye Ashabı Resulullahtandır)”, Ehli Sünnet 1/21 (1947), 1-2.
• Ander, Musa. “Cürüm Büyük Mesul Kim?”, Ehli Sünnet 2/42 (15 Ağustos 1948), 9.
• Atasoy, Nurhan. “Hırka-i Saâdet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), 17/375.
• Avcı, Casim. İslam Bizans İlişkileri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2003.
• Aycan, İrfan. “Câhız ve Emevî Tarihine Mutezilî Bir Yaklaşım”, Ankara Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (1996), 285-308.
• Aycan, İrfan. “Ebû Süfyân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İs-tanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/230-232.
• Aycan, İrfan. “Emevîler Dönemi İç Siyasî Gelişmeleri (41-132/661-750)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (1999), 147-173.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muâviye b. Ebî Süfyan. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Azimli, Mehmet. Halifelik Tarihine Giriş (Başlangıçtan IX. Asra Kadar). Konya: Öykü Kitabevi, 2005.
• Azimli, Mehmet. Hasan-Muâviye. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-Eşrâf. nşr. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyn. Delâʾilü’n-nübüvve ve Ma’rifeti Ahvâl-i Sâhibi’ş-Şeria. nşr. Abdülmu’tî Emîn Kal’acî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1405.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Ashâb-ı Kirâm Hakkında Müslümanların Nezih İtikad-ları. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1971.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿü’l-Müsnedü’s-Sahîhü’l-Muhtasar. nşr. Muhammed Züheyr en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tavki'n-Necât, 1422/2001.
• Canikli, İlyas. “Siyasî Kültürde Saltanata Dayanak Kabul Edilen Rivayet Üzerine Bir Değerlendirme”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 6/4 (2006), 268-285.
• Ceyhan, Semih. “Yeşil, Şemseddin” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2013), 43/491-492.
• Demir, Mahmut “Sahabe Ehl-i Beyt” Ekseninde Şii-Sünni İhtilafının Hadis Rivayetine Yansımaları, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 2011, 3/6, 90-111.
• Demircan, Adnan. “Ali b. Ebî Tâlib’in Siyasî Faaliyetleri Bağlamında Ehl-i Sünnetin Tarih Okuma Biçimi Üzerine”, Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 5/3 (2005), 115-134.
• Demircan, Adnan. “İbn Teymiyye’ye Göre Yezîd b. Muâviye’nin Durumu”, Harran İlahiyat Dergisi 2 (1996), 129-147.
• Demircan, Adnan. Ali-Muâviye Kavgası. İstanbul: Beyan Yayınları, 2014.
• Demircan, Adnan. İslam Tarihinin İlk Asrında İktidar Mücadelesi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Doğrul, Ömer Rıza. “İslâm Birliğini ve Türk Birliğini Bozmağa Uğraşan Neş-riyata Karşı”, Selâmet 2/34 (9 Ocak 1948), 6-7.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş’âs es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. nşr. İzzet Ubeyd ed-De’as. Humus: Muhammed Ali es-Seyyid, 1969.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Muhammed b. el-Hüseyin b. Halef b. Ahmed. Tenzîhü hâli’l-mü’minîn Muâviye b. Ebî Süfyân. thk. Ebû Abdullah el-Eserî. Riyad: Mektebetü’r-Reşîd, 1422/2001.
• Ebü’l-Hüseyin el-Hayyât, Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-redd ale İbni’r-Râvendî el- Mülhid. thk. Dr. H. S. Nyberg. Beyrut: Mektebetü’t-Dâr el-Arabiyye li’l-Kitâb, 1993.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2008), 35/491- 500.
• Ertürk, Hatice Nur. “Cahiliye’den İslâm’a Cesaret Timsâli Bir Kadın Port-resi: Hind bt. Utbe”, Siyer Araştırmaları Dergisi 6 (2019), 47-77.
• Garipoğlu, “Alevi ve Rafizîlere cevap”, Büyük Doğu 3/72 (19 Aralık 1947), 4.
• Gölcük, Şerafettin. “Hayyât, Ebü’l-Hüseyin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), 17/103-105.
• Halebî, Ahmed b. İbrahim Ebû Zerr. Künûzü’z-Zeheb fi Tarih-i Haleb. Halep: Dârü’l-Kalem, 1417.
• Halife b. Hayyât. Târihu Halife b. Hayyât. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Riyad: Dâru Tîbe, 1405/1985.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Yûsuf b. Abdullâh. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-aṣḥâb, nşr. Ali M. el-Bicâvî, 4 Cilt. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, 1969.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Lisânü’l-Mîzân. 9 Cilt. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• İbn Hacer el-Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed. Tathîrü’l-cenân ve’l-lisân ʿani’l-ḫuṭûr ve’t-tefevvüh bi- s̱elbi Muʿâviye b. Ebî Süfyân. nşr. Ebû Ab-durrahman el-Mısrî el-Eserî. Tanta: Dârü’s-Sekâfe, 1992.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Velîyüddîn Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddimetü İbn Haldûn. nşr. Abdüllah Muhammed Derviş. Dımaşk: Dâr Ya’rib, 2004.
• İbn Kesîr, İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. 15 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1986.
• İbn Sa‘d, Muhammed. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. 9 Cilt. nşr. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru Sadr, 1968.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdülhalîm. Suâlun fî Muâviyeti’bni Ebî Süfyân. thk. Selahaddin Müneccid. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Cedîd, 1979.
• İğde, Muhyettin. “Bir Şahıs İki Portre: Mutezile ve Hanbelîlere Göre Muâviye b. Ebî Süfyân”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 22/2 (2023) , 393-413.
• Kandemir, M. Yaşar. “Hind bint Utbe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), 18/64-65.
• Kapar, M. Ali. “Hz. Hasan’ın Halifeliği ve Hasan-Muâviye Andlaşması”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1997), 67-80.
• Kapar, M. Ali. “Hz. Hasan’ın Hilâfeti Muâviye’ye Devretmesi”, Çeşitli Yönleriyle Hz. Hasan (2014), İstanbul: Beyan Yayınları, 2014, 33-37.
• Keleş, Ahmet. “Apokaliptik Hadis Edebiyatı ve Problemleri- “Hilafet Benden Sonra Otuz Senedir” Hadisi Örneği”, İSTEM 4/7 (2006), 37-54.
• Kılıç, Ünal. “Ebû Süfyan b. Harb’in Hayatı”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 2 (1998), 464-477.
• Kılıç, Ünal. “Hz. Hasan’ın Zehirlenerek Öldürüldüğü İddiaları Üzerine Bir Değerlendirme”, İSTEM 13/26 (2015), 1-15.
• Kılıç, Ünal. “Yezîd b. Muâviye’nin Şahsiyetinin Oluşumunda Etkili Olan Unsurlar”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 11/1 (2007), 69-89.
• Koç, İsa. “Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın Tenzîhü Muâviye’si Bağlamında Hanbelî Geleneğin Muâviye’ye Bakışı”. Eskiyeni 48 (Mart 2023), 94-114.
• Lâtifeci, “Odunum.. Odunum da.. Odunum..”, Ehli Sünnet 2/46 (15 Ekim 1948), 15.
• Musa Carullah, “Şiiliğin Hakiki Çehresi”, Selâmet 3/67 (10 Eylül 1948), 12.
• Müslim b. el-Haccâc, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuad Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs.
• Müslim b. el-Haccâc. el-Müsnedü’s-sahîhu’l-Muhtasar bi nakli'l-Adl ani'l-Adl ilâ Resûlillâh. Kahire: Dârü’t-Te’sîl, 1435/2014.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’s-Suğrâ. Kahire: Dârü’t-Tesîl, 1433/2012.
• Nevevî, Muhyiddin b. Yahyâ. el-Minhâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1972. 18 Cilt.
• Oruç, Mehmet. “Bay Şemseddin Yeşile Cevap”, Ehli Sünnet 1/24 (12 Aralık 1947), 4.
• Özalp, Ömer Hakan. “Yeşilzâde Mehmed Sâlih Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2013), 43/498-499.
• Özalp, Ömer Hakan. Hoca, Şeyh, Siyasetçi Erzurumlu Yeşilzâde Mehmed Salih Efendi. İstanbul: Erzurum Kitaplığı, 1999.
• Pırlanta, İsmail. “Müşriklerin Hz. Peygamber’e Karşı Takındıkları Tavırlar -Ebû Süfyân Örneği-“, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/13 (2018) 75-102.
• Sandıkçı, Kemal. “Tulekâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İs-tanbul: TDV Yayınları, 2012), 41/361-362.
• Sarıçam, İbrahim. Emevî-Hâşimî İlişkileri. Ankara: TDV Yayınları, 2015.
• Sofuoğlu, M. Cemal. “Seyyit Bey’in Hilâfetin Mahiyet-i Şeri’yyesi Adlı Eserinde Kullandığı Hadislerin Değerlendirilmesi”, Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyit Bey Sempozyumu (İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı, 1999), 109-114.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Hz. Hasan’ın Hilafeti Muâviye’ye Devrinin Arkaplanı”, İslâmî Araştırmalar 14/3-4 (2001), 456-468.
• Söylemez, M. Mahfuz. “İbn Teymiyye ve Emeviler”. İdeolojik Tarih Oku-maları, ed. İrfan Aycan-M. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1998.
• Sünbüllük, Esat Sezai. “Ehl-i Beyti Sevmiyenlerin Îmanı Tam Değildir…”, Hakka Doğru 6/151 (19 Ocak 1950), 3.
• Şen, Ziya. “Vahiy Katipliği Müessesesi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2011), 185-210.
• Şeref, Salih. “Nefretle Karşılanan Bir Yazı”, Doğan Güneş, 7 (Ekim 1947), 109.
• Şulul, Kasım. “İbn Haldûn’a Göre (732-808/1332-1406) Hilafetin Saltanata Dönüşmesinin Anlamı”, Uluslararası Yanlış Algılar ve Doğru İslâm Sempozyumu Tebliğleri, ed. Kasım Şulul vd. (Şanlıurfa: 2016), 619-633.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-Ümem ve’l-Mulûk, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm, 6 Cilt. Beyrut ts., 6/179.
• Taftâzânî, Mesud b. Ömer. Şerḥu’l-aḳāid. nşr. Abdüsselam b. Abdulhâdî Şennâr. Beyrut: Dâru’l-Beyrûtî, 2007.
• Tayalisî, Ebû Dâvûd, Süleyman b. Davud. el-Müsned. nşr. Muhammed Ab-dülmuhsin et-Türkî. Mısır: Dâru Hicr, 1999.
• Timür, İhsan. “Cumhuriyet Devri Türkiyesi’nde Muâviye b. Ebî Süfyan Etrafındaki Tartışmalar”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları, 15/1 (2022), 43-99.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Ya-yınları, 1992.Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kâhire: 1395/1975.
• Ünal, Sabit. “Vergiler Zekat Sayılır mı?”, Sebîlürreşâd 1/2 (Mayıs 1948), 26.
• Ünlü, Yaşar. “Sahâbenin Hadis Rivâyetine Etki Eden Unsurlar -Bir Giriş Denemesi-“, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sabâbe-II -Sahâbe ve Rivâyet İlimleri (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016), 153-166.
• Varol, M. Bahaüddin. “Emevîler’in Hz. Ali ve Taraftarlarına Hakaret Politikası Üzerine”, İSTEM 4/8 (2006), 83-108.
• Yaşaroğlu, Hasan. “Bir Taktik ve Propaganda Dehası Olarak Muâviye B. Ebû Süfyân ve Hz. Osman’ın Katillerinin Sorgulanması Meselesi”, Turkish Studies 8/8 (2013), 2213-2224.
• Yazarı Bilinmiyor, “Hadis”, Ehli Sünnet 3/55 (1 Mart 1949), 5.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
• Yeşil, Şemseddin. “Ayıptır Günahtır; İslama Leke Sürmeyiniz Kaş Yapayım Derken Göz Çıkarmayınız”, Hakikat Yolu 43 (11 Aralık 1947), 2-3.
• Yeşil, Şemseddin. “Gafil Yaygarası Para Etmez İlmi Cevap Lazım”, Hakikat Yolu 42 (4 Aralık 1947), 2-4.
• Yeşil, Şemseddin. “Ruhulbeyan Tefsiri Şerifinin Birinci Cildinde ve Mecmua-i Abdulgafur ile Cevahiri Mülteka’da Yazı Olan Hikayeyi Hikaye”, Hakikat Yolu 41 (27 Kasım 1947), 3.
• Yeşil, Şemseddin. “Tevzirata, İftiralara Cevap”, Hakikat Yolu 45 (25 Ara-lık1947), 6.
• Yeşilzâde, Mehmed Sâlih Efendi, Hazret-i İmam Ali aleyhisselam ve Düşmanları, İstanbul: Burhaneddin Erenler Matbaası, 1947.
• Yeşilzâde, Mehmed Sâlih Efendi, İlme, Ulemaya Ait Açık Mektup, İstanbul: Tecelli Matbaası, 1947.
• Yeşilzâde, Mehmed Sâlih Efendi. “Sofuları Kışkırtmak İçin Zapsu Hocanın Ehli Sünnet Mecmuasında Açtığı Muâviye Dedikodusunu Kapatan Son Söz Son Cevabımız”, Hakikat Yolu 44 (18 Aralık 1947), 2-3.
• Yeşilzâde, Mehmed Sâlih Efendi. “Sorduğumuz Suallere Cevap Veremeyip de Muğalata İle Hikaye Anlatan Şam Valisi Muâviye’nin Zavallı Müdafilerine Biçare Avukatlarına Son Bir Cevap Daha”, Hakikat Yolu 44 (18 Aralık 1947), 5-6, 8.
• Yeşilzâde, Muhammed Salih. “Mürteci Kara Kuvvetlere Iskatcılık Delallığı Yapmak Zelil Saltanatcı Sahte Hilafetçi Güruhuna”, Hakikat Yolu 54 (26 Şubat 1948), 2-3.
• Yılmaz, Orhan. “Hz. Muâviye’yi Öven ve Yeren Bazı Hadislerin Tahlili ve Tenkidi”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/18 (2020), 111-113.
• Yılmaz, Saim. “Veliaht”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2013), 43/28-30.
• Yiğit, İsmail. “Emevîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1995), 11/90.
• Yiğit, İsmail. “Sıffîn Savaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İs-tanbul: TDV Yayınları, 2009), 37/108-109.
• Yörükan, Yusuf Ziya. “İlme, Ulemaya Açık Mektup”, İslâm-Türk Ansiklo-pedisi Muhitülmaarif Mecmuası 2/88 (Aralık 1947), 2-6.
• Zapsu, Abdurrahim. “Vakıflar Genel Müdürlüğü Sayın Bay Hakkı Kamiş Beşer’e”, Ehli Sünnet 3/55 (1 Mart 1949), 2.
• Zapsu, Abdürrahim. “Diyanet Işleri Makamile Müftülük Makamını Müşkül Mevkide Bırakmağa Kimsenin Hakkı Yoktur”, Ehli Sünnet 1/21 (21 Ka-sım 1947), 1.
• Zapsu, Metin. “O Sevabı Kazandırır mıyım?”, Ehli Sünnet 3/51 (1 Ocak 1949), 6.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaut, Beyrut: Müessesetü'r- Risâle 1985.