Talas Savaşı’nın Komutanı: Ziyâd b. Sâlih el-Huzâî

Year 2025, Issue: 13, 241 - 271

Ramazan Topal

https://doi.org/10.56720/mevzu.1593122

Abstract

Abbâsîler 30 yılı aşkın sistemli ve gizli bir propaganda faaliyeti sonu-cunda Emevîler’i yıkıp iktidara geldiler. İhtilalin başarıya ulaşmasında bir-çok kişinin katkısı oldu. Ebû Seleme el-Hallâl (öl. 132/750), Süleyman b. Kesîr (öl. 132/750), Ebû Müslim el-Horasânî (öl. 137/755) ve Abdullah b. Ali (öl. 147/764) gibi isimler bunlara örnek olarak verilebilir. Zikredilen bu şahıslar ve diğerleri yeni devlette önemli görevler aldılar. Fakat sonrasında gelişen olaylarda Abbâsî hanedanı zikredilen bu kişileri çeşitli gerekçelerle ortadan kaldırdı. Bu çalışmada Ebû Müslim ve diğerleri gibi Abbâsî ihtilaline önemli katkılarda bulunan, başta Talas Savaşı komutanlığı olmak üzere bir-çok görevi başarıyla yerine getiren ve sonrasında öldürülen Ziyâd b. Sâlih el-Huzâî’nin hayatı incelenmektedir. Sonrasında modern dönemdeki bazı çalışma ve yazılarda Ziyâd b. Sâlih el-Huzâî ile Ziyâd b. Sâlih el-Hârisî’nin birbiriyle karıştırılması vakıası ele alınmakta ve bazı değerlendirmeler ya-pılmaktadır. Yapılan araştırma neticesinde Ziyâd’ın Abbâsî hanedanı ile Ebû Müslim’in arasındaki rekabetin bir kurbanı olarak öldürüldüğü söyle-nebilir. Bunun yanında özellikle Türkçe araştırmalarda iddia edildiği gibi Ziyâd’ın komutanlığını yaptığı Talas Savaşı hakkında ilk bilgi veren İslâm tarihçisinin İbn Tayfûr (öl. 280/893) değil, Fesevî’nin (öl. 277/890) olduğu anlaşılmaktadır. Fesevî’nin rivayetinde Türklerin Çin tarafında savaşa ka-tıldığı ve Ziyâd b. Sâlih’in savaş stratejisinin savaşın sonucunu etkilediğine dair kayıtlar bulunmaktadır. Bu da İslâm tarihi kaynaklarında Türklerden hiç bahsedilmediği ve Karlukların Çin ordusunu arkadan vurmasıyla sava-şın galibinin belirlendiği iddialarının yeniden değerlendirilmesi gerektiğini göstermektedir.

Keywords

İslâm Tarihi, Abbâsîler, Ziyâd b. Sâlih el-Huzâî, Talas Savaşı, Ziyâd b. Sâlih el-Hârisî

The Commander of Battle of Talas: Ziyād b. Ṣāliḥ al-Khuzāʿī

Abstract

The ʿAbbāsids overthrew the Umayyads and came to power as a con-sequence of a systematic and secret propaganda activity that lasted for over 30 years. Many people contributed to the success of the revolution. Names such as Abū Salama al-Khallāl (d. 132/750), Sulaymān b. Kat̲h̲īr (d. 132/750), Abū Muslim al-Khurāsānī (d. 137/755) and ʿAbd Allāh b. ʿAlī (d. 147/764) can be given as examples. These individuals mentioned and others took on important duties in the new state. However, in the events that fol-lowed, the ʿAbbāsid dynasty eliminated these individuals for various rea-sons. This study examines the life of Ziyād b. Ṣāliḥ al-Khuzāʿī, who, like Abū Muslim and others, made significant contributions to the ʿAbbāsid re-volution, successfully fulfilled many duties, especially the command of the Battle of Talas, and was later killed. Afterwards, the fact that Ziyād b. Ṣāliḥ al-Khuzāʿī and Ziyād b. Ṣāliḥ al- Hārisī were confused in some studies and writings in the modern period is discussed and some evaluations are made. As a consequence of the research conducted, it can be said that Ziyād was killed as a victim of the rivalry between the ʿAbbāsid dynasty and Abū Mus-lim. Besides, it is emerged that the first Islamic historian to provide informa-tion about the Battle of Talas, in which Ziyād was the commander, was not Ibn Ṭayfūr (d. 280/893), as claimed especially in Turkish studies, but Fasawī (d. 277/890). There are records in Fasawī’s narration that the Turks joined the war on the Chinese side and that Ziyād b. Ṣāliḥ’s war strategy affected the outcome of the war. This shows that the claims that the Turks are never mentioned in Islamic historical sources and that the winner of the war was determined by the Karluks striking the Chinese army from behind should be re-evaluated.

Keywords

Islamic History, ʿAbbāsids, Ziyād b. Ṣāliḥ al-Khuzāʿī, Battle of Talas, Ziyād b. Ṣāliḥ al-Hārisī

References

• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi (4) (Abbasiler Dönemi). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV, 12. Basım, 2021.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr, Riyâd Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417.
• Bıyıklı, Murat. Abbâsî İhtilalinin Mimarları. Konya: Hikmetevi Yayınları, 2023.
• Bosworth, Clifford Edmund. “Ziyād b. Ṣāliḥ al-Khuzāʿī”. The Encyclopaedia of Islam (New Edtion). 11/522. Leiden: E. J. Brill, 2002.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsîler (750-1258). İstanbul: İSAM Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Bozkurt, Nahide. Oluşum Sürecinde Abbasî İhtilâli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Burkhanadin, Abdilkhakim. “The Battle of Atlah And Its Importance in The Hıstory of Mıddle Sırdarya Basın”. Journal of Philosophy, Culture and Political Science 65 (2018), 118-128.
• Ceylan, İbrahim. Abbâsî Halifesi Ebü’l-Abbas es-Seffâh ve Dönemi (132-136/750-754). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Crone, Patricia. The Nativist Prophets of Early Islamic Iran: Rural Revolt and Local Zoroastrianism. Newyork: Cambridge University Press, 2012.
• Dalkılıç, Mehmet. Horasan’da İktidar Mücadeleleri (m.705-796). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend ed-. el-Ahbâru’t-tıvâl. thk. Abdülmün‘im Âmir. Kahire: Dâru İhyâ’i’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1960.
• Eberhard, Wolfram. A History of China. Welwyn Garden City: The Alcuin Press, 2. Basım, 1952.
• En-Lin, Liu. “Talas Seferi Hakkında Yapılan Bir İnceleme”. 1/414-420. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1970.
• Eskin, Ümit. Abbâsîler Döneminde Valilik (132-232/750-847). İstanbul: Siyer Akademi, 2022.
• Fârûk Ömer Fevzî. el-Abbâsiyyûne’l-evâil. Beyrut: Dâru’l-İrşâd, 1390.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. Süfyân b. Cüvvân el-. el-Ma‘rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ’ ‘Umerî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401.
• Grousset, Rene. The Empire of The Steppes a History of Central Asia. çev. Naomi Walford. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press, 1970.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Süheyl Zekkâr. Dâru’l-Fikr, 1414.
• Hoberman, Barry. “The Battle of Talas”. Aramco World Arab and Islamic Cultures and Connection. Erişim 14 Kasım 2024. https://archive.aramcoworld.com/issue/198205/the.battle.of.talas.htm
• Hüseyin Atvân. ed-Da‘vetü’l-Abbâsiyye târîh ve tasavvur. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2. Basım, 1415.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-‘Amrî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415.
• İbn Ebû Tâhir, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ebî Tâhir Tayfûr el-Mervezî el-Horasânî. Kitâbü Bağdâd. thk. Muhammed Zâhid b. Hasan Kevserî - İzzet el-Attâr el-Hüseynî. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 3. Basım, 1423.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el- Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Târîhu İbn Haldûn. thk. Halîl Şehâde ve Süheyl Zekkâr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1408.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî. es-Sîretü’n-nebeviyye (el-Mektebetü’ş-şâmile). thk. Mustafa es-Sekkâ, İbrâhim el-Ebyârî, Abdülhafız Şelebi. 2 Cilt. Kahire: Matba‘atü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1375.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrî. 14 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1408.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Me‘ârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l- ‘Âmme li’l-Küttâb, 2. Basım, 1992.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kūb b. Miskeveyh el-Hâzin. Tecâribü’l-ümem ve teʿâḳıbü’l- himem. thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî. 7 Cilt. Tahran, 2. Basım, 2000.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l- kübrâ. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l- ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ ve Mustafa Abdülkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1412.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1417.
• İbnü’l-Kelbî, Ebü’l-Münzir Hişâm b. Muhammed b. Sâib b. Bişr. Nesebü Meʿad ve’l-Yemeni’l-kebîr. thk. Nâcî Hasan. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb - Mektebetü’n-Nehzati’l-’Arabiyye, 1408.
• Karakuş, Nadir. Bir İhtilalcinin Anatomisi: Ebû Müslim el-Horasânî. İstanbul: Neva Yayınları, 2017.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü ḳabâʾili’l-ʿArabi’l-ḳadîme ve’l-ḥadîs̱e. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 7. Basım, 1414.
• Keleş, Bahattin. “Talas Savaşı’nın Türklerin İslamiyet’i Kabul Etmelerindeki Yeri ve Önemi”. Türk Dünyası Araştırmaları (Dergi) 115/225 (2016), 83-96.
• Koç, Mustafa. Edouard Chavannes’in “Documents Sur Les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux” (Batı Tu-kiö’leri (Türkler) Hakkında Belgeler) Adlı Eserinin Tercüme ve Kritiği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir el-. el-Bed’ ve’t-târîh. 6 Cilt. Port Said: Mektebetü’s- Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Meçhul. Ahbârüd-devleti’l-’Abbâsiyye ve fîhî ahbâril-’Abbâs ve veledihî. thk. Abdülazîz ed-Dûrî - Abdülcebbâr el-Muttalibî. Beyrut: Dâru’t-Talî’a, ts.
• Muhammed Ali Âl-i Halîfe. Umerâü’l-Kûfe ve hukkâmühâ. thk. Yâsîn Salavâtî. 3 Cilt. Tahran: Müessesetü’s- Sâdık li’t-Tıbâ’a ve’n-Neşr, 1425.
• Muhammed b. Cemâa. “رحلة القرآن العظيم (7)”. Erişim 09 Kasım 2024. https://mtafsir.net/threads/%D8%B1%D8%AD%D9%84%D8%A9- %D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B8%D9%8A%D9%85- %D8%B3%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A9-%D8%AD%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%AA- %D8%B9%D9%84%D9%89-%D9%82%D9%86%D8%A7%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D8%AF- %D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AB%D8%A7%D8%A6%D9%82%D9%8A%D8%A9.11895/
• Nerşahî, Ebû Bekr Muhammed b. Ca‘fer b. Zekeriyyâ b. el-Hattâb b. Şureyh en-. Târîḫu Buḫârâ. çev. Emîn Abdülmecid Bedevî ve Nasrullah Mübeşşir et-Tırâzî. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 3. Basım, 1965.
• Özaydın, Abdülkerim. “Türklerin İslâmiyeti Kabulü”. Türkler, 239-262.
• Özbayraktar, Aykut. Abbasîlerin İlk Döneminde Mâverâünnehir. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Öztürk, Nuray Pamuk. Çin Kaynaklarına Göre Talas Savaşı: Savaşın Çıkış Nedenleri ve Sonuçları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Öztürk, Nuray Pamuk. “Çin Kaynaklarına Göre Talas Savaşının Sonuçları Hakkında Bir İnceleme”. Askerî Tarih Ayaklanmalar, İsyanlar, Darbeler ve İhtilaller Tarihi. 6/307-326. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl es-. S̱imârü’l-ḳulûb fi’l-mużâf ve’l-mensûb. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî et-. Târîhu’t-Taberî Târîhu’r-rusül ve’l- mülûk ve sılatü tarihi’t-Taberî. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 2. Basım, 1387.
• Taşağıl, Ahmet. “Talas Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/501. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Yazıcı, Nesimi. İlk-Türk İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 25. Basım, 2024.
• Yesrî Abdülhamîd es-Sa’dâvî. “Keyfe kāne el-‘Arab yaṣna‘ūna el-kütub kabla aṭ-ṭibā‘a?”. Erişim 09 Kasım 2024. https://raseef22.net/article/85608-%D9%83%D9%8A%D9%81-%D9%83%D8%A7%D9%86- %D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8-%D9%8A%D8%B5%D9%86%D8%B9%D9%88%D9%86- %D8%A7%D9%84%D9%83%D8%AA%D8%A8-%D9%82%D8%A8%D9%84- %D8%A7%D9%84%D8%B7%D8%A8%D8%A7%D8%B9%D8%A9
• Yıldız, Hakkı Dursun (ed.). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. 14 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, 1989.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî ez-. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. ed. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1424.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Military Wiki. “Battle of Talas”. Erişim 14 Kasım 2024. https://military- history.fandom.com/wiki/Battle_of_Talas#cite_note-4
• Wikipediya al-Mawsu'a al-Hurra. "Ziyad bin Salih al-Harithi" [ويكيبيديا الموسوعة الحرة. “زياد بن صالح الحارثي]. Erişim 14 Kasım 2024. https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%D8%B5%D8%A7%D9%84%D8%AD_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B1%D8%AB%D9%8A