“et-Teysîr fî Kavâi’di ‘Ilmi’t-Tefsir” Adlı Eser Bağlamında Kâfiyeci’de Tefsir Usûlü

Year 2021, Issue: 13, 563 - 592, 31.12.2021

Translator: Akif Yıldırım

Abstract

Hamd Allah (c.c)’a, salât ve selâm Rasûlullah (s.a.v)’a olsun. Bu araştırma tefsir usûlü alanında bir incelemedir. Tefsir ilminin, kendisine hizmet eden diğer ilimlerden müstağni olmadığı mâlumdur. Tefsir usûlü bu ilimlerin en önemlilerindendir. Çünkü Kur’ân’ın doğru tefsir edilebilmesi için kendilerine bu ilimle ulaştığımız ilmi mukaddimeler ve küllî kâideler uyarınca yol almak gerekir. Bu alanda araştırma yapanların vazifelerinden biri de; mütekaddim âlimlerin tefsir usûlü hususundaki gayretlerini ortaya koymaktır. Zira mütekaddim âlimler, sonradan gelecekler için araştırmanın yolunu kolaylaştırmışlar ve yol işaretlerini belirlemişlerdir.
Tam da noktadan hareketle bu araştırma Osmanlı Devleti âlimlerinden Kâfiyeci lakabıyla meşhur Muhammed b. Süleyman’ın (h.978) tefsir usûlüne dair gayret ve çalışmalarına ışık tutmayı amaçlamaktadır. Özellikle “et-Teysîr fî Kavâidi İlmi’t-Tefsir” isimli eseri dikkate alınacak ve daha önce üzerinde durulmamış yönleri, ilim ehlinin istifadesine sunulmak üzere akademik bir incelemeye tabi tutulacaktır.
Çalışmamızın konusunu şu sorulara aranan cevaplar oluşturmaktadır: “Tefsir usûlünden ne kastedilmektedir? Kâfiyeci’nin tefsir usûlü ilmine dair metodunun özellikleri ve ilmi kriterleri nelerdir? Tefsir ilminin kavramlarını belirlemede gayret ve katkısının önemi nedir? Elde ettiği kâidelerin ilmi kıymeti nedir?” Bu çalışma bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde tefsir usûlü ilminin mâhiyeti konusu, kitabın müellifinin metoduna uygun olarak ele alınmış; diğer iki bölümde ise temel kavramlar ile Kâfiyeci’nin tefsir ilmi için belirlediği küllî kâideler yine onun perspektifinden incelenmiştir.

Keywords

ET-TEYSÎR FÎ KAVÂİ’Dİ ‘ILMİ’T-TEFSİR, KÂFİYECİ, TEFSİR USÛLÜ

References

• el-Îcî, Abdurrahmân b. Ahmed, er-Risâletü’l-Vaziyyetü’l-ʿAḍudiyye, İstanbul: Matbaatü Safa ve Envar, 1311.
• el-Eğinî, İbrahim Hakkı, Metnün fi’l-Vaz‘, İstanbul: Matbaatü Safa ve Envar, 1311.
• el-Âmidî, Ebu’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim, el-İḥkâm fî Uṣûli’l-Aḥkâm, (Tahkik: Abdurrezzak Afîfî), Beyrut – Dımeşk: el-Mektebetü’l-İslâmî.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed, Bedâiu’z-Zühûr fî Veḳâiʿi’d-Dühûr, (Tahkik: Muhammed Mustafa), Kâhire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmmetü li’l-Kitâb, 1404.
• el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullāh b. Ömer b. Muhammed, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Teʾvîl, (Tahkik: Muhammed Abdurrahman el-Mer’aşlî), Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1418.
• et-Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer, el-Muṭavvel Şerḥu Telḫîṣi Miftâḥi’l-ʿUlûm, (Tahkik: Abdulhamid Hendâvî), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 2007.
• et-Tehânevî, Muhammed b. Ali b. el-Kâdî Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbır el-Fârukî el-Hanefî, Keşşâf-u Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm, (Tahkik: Ali Dahruc), Beyrut: Mektebet-ü Lübnan, 1996.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalim el-Harrânî el-Hanbelî, Mukaddime fî Usûli’t-Tefsîr, (Tahkik: Adnan Zarzur), 1392/1972.
• el-Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali ez-Zeyn es-Seyyid eş-Şerîf, et-Ta’rîfât, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1403/1983.
• el-Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcü’l-Luġa ve Sıhâhu’l-Arabiyye, (Tahkik: Ahmed Abdulğafur Attâr), Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayin, 1987.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endülûsî, el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsir, (Tahkik: Sıtkı Muhammed Cemil), Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Haydûsî, Ömer, ‘Kıraatü Tadvîriyye fî Mefhûmi’t-Tefsîr’, Mecelletü’l-Müslimi’l-Muâsır, sy. 132, yıl 33.
• el-Hafâcî, Ahmed b. Muhammed b. Ömer Şihâbüddîn, Hâşiyetü’ş-Şihâb ale Tefsiri’l-Beyzâvî, (Diğer adı: ‘Inâyetü’l-Kâdî ve Kifâyetü’r-Râdî ale Tefsiri’l-Beyzâvî), Beyrut: Dâru Sâdır.
• Hallâf, Abdulvahhâb, ‘Ilmü Usûli’l-Fıkh ve Hulâsatü Târihi’t-Teşrî‘, Mısır: Matbaatü’l-Medenî el-Müessesetü’s-Suûdiyye.
• ed-Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer b. Îsâ, Takvîmü’l-Edille fî Usûli’l-Fıkh, (Tahkik: Halil Muhyiddin el-Meys), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001.
• İbn Düreyd, Ebu Bekr Muhammed b. el-Hasan el-Ezdî, Cemheretü’l-Luga, (Tahkik: Remzi Münir Ba’lebekkî), Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayin, 1987.
• ez-Zehebî, Muhammed es-Seyyid Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Kahire: Mektebetü Vehbe.
• er-Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kasım el-Hüseyn b. Muhammed, Müfredâtü Elfâẓi’l-Ḳurʾân, (Tahkik: Safvan Adnan Dâvudî), Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2011.
• er-Râzî, Ebu Abdillah b. Ömer Fahruddin, Mefâtîḥu’l-Gayb, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Rahmi Efendi, Muhammed, el-ʿUcâletü’r-Raḥmiyye Şerḥu’r-Risâleti’l-Vażʿiyye (Mecmûatü’l-Vaziyye’nin içinde), İstanbul: Matbaatü Safa ve Envar, 1311.
• er-Rûmî, Fehd b. Abdirrahman b. Süleyman, Dirâsât fî Ulûmi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Riyad, 1435/2014.
• ez-Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Hüseynî, Tâcü’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Ḳāmûs, (Tahkik: Bir grup muhakkik), Dâru’l-Hidâye.
• ez-Zürkânî, Muhammed Abdulazim, Menâhilü’l-İrfân, Kahire: Matbbatü İsâ el-Babi’l-Halebî ve Şurekeh.
• ez-Zerkeşî, Bedrettin Muhammed b. Abdillah, el-Burhân fi Ulûmi’l-Kur’ân , (Tahkik: Ebi’l-Fadl ed-Dimyatî), Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b.Ahmed Cârullah, el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzîl, (Tahkik: Abdurrezzak el-Mehdî), Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• es-Sebt, Halid b. Osman, Kavâidü’t-Tefsîr Cem‘an ve Dirâseten, Riyad-Kahire: Dâru İbni’l-Kayyım-Dâru İbnu Affân, 1434.
• es-Sehâvî, Alemüddîn Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Abdissamed, Cemâlü’l-Kurrâʾ ve Kemâlü’l-İḳrâʾ, (Tahkik: Mervân el-Atıyye – Muhsin Harâbe), Dımeşk – Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1418.
• es-Serahsî, Muhammed b. Ahmet b. Ebî Sehl Şemsü’l-Eimme, Usûlü’s-Serahsî, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• es-Sa’dî, Abdülmelik Abdurrahman, Hüsnü’l-Muhâvera fî Âdâbi’l-Bahs ve’l-Münâzara, Amman: Dâru’n-Nur, 2014.
• es-Sekkâkî, Yusuf b. Ebî Bekr Muhammed b. Ali el-Harezmî el-Hanefî Ebû Yakup, Miftâhu’l-Ulûm, (Tahkik: Abdulhamid Hendâvî), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, 2011.
• es-Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Buğyetü’l-Vuât fi Tabakâti'l-Lügavîyyin ve'n-Nuhât, (Tahkik: Muhammed Ebû'l-Fadl İbrahim), Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399.
• es-Süyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Müessesetü’r-Risale Nâşirûn, 2011.
• es-Süyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara fî Tarih-i Mısr ve’l-Kahire, (Tahkik: Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim), Kahire: Dâr-u İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1387.
• es-Süyûtî, Tedrîbü’r-Râvî fî Şerhi Takrîbi’n-Nevevî, (Tahkik: Ebu Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryabî), Dâru Tayyibe.
• es-Sabbân, Muhammed b. Ali, Hâşiyetü ale Şerhi’s-Selimi li’l-Mellevî, Kahire: Matbbatü İsâ el-Babi’l-Halebî ve Evlâdihî, 1357.
• es-San’ânî, Muhammed b. İsmail b. Salâh, Tevzîhu’l-Efkâr li Meâni Tenkıhi’l-Enzâr, (Tahkik: Ebu Abdirrahman Salâh b. Muhammed b. Uveyde), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Taşköprüzâde, Ahmed b. Muhlihiddîn Mustafa, eş-Şekâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1395.
• et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Ğâlib el-Âmülî, Câmiʿu’l-Beyân fî Teʾvîli’l-Ḳurʾân, (Tahkik: Ahmed muhammed Şâkir), Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1420.
• et-Tûfî, Süleyman b. Abdulkavî, el-İksîr fî Kavâidi’t-Tefsîr, (Tahkik: Abdülkadir Hüseyin), Kâhire: Mektebetü’-Âdâb.
• et-Tayyâr, Müsâid b. Süleyman b. Nâsır, Füsûlün fî Usûli’t-Tefsîr, ed-Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1436.
• et-Tîbî, Şerefüddîn el-Hüseyn b. Abdillâh, Fütûḥu’l-Gayb fi’l-Keşf ʿan Kınâʿi’r-Rayb, (Tahkik: İyâd Ahmed el-Ğûc - Cemil Benî Atâ - Muhammed Abdurrahim), el-‘İmâratü’l-Arabiyyetü’l-Müttehide: Vahdetü’l-Bühûs ve’d-Dirâsât, 2013.
• Abbâs, Fazl Hasan, İ’câzu’l-Kur’ân, Ammân: Dâru’n-Nefâis.
• el-Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn, et-Tebṣıra ve’t-Teẕkira fî Ulûmi’l-Hadîs, (Tahkik: el-Arabî ed-Dâiz el-Feryâtî), Riyad: Mektebetü Dâri’l-Menhec li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 1428.
• el-Irâkî, et-Takyîd ve’l-İzâh Şerhu Mukaddimeti İbni’s-Salâh, (Tahkik: Abdurrahman Muhammed Osman), el-Medînetü’l-Münevvera: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1969.
• el-Akk, Hâlid Abdurrahman, Usûlü’t-Tefsir ve Kavâiduhû, Beyrut: Dâru’n-Nefâis.
• Alaadin el-Buhârî, Abdulaziz b. Ahmed b. Muhammed, Keşfü’l-Esrâr Şerhu Usûli’l-Pezdevî, Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî, el-Mustasfâ, (Tahkik: Muhammed Abdüsselam Abdüşşâfî), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1413/1993.
• el-Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebu Tâhir Muhammed b. Ya‘kūb, el-Kâmusü’l-Muhît, (Tahkik: Mektebü Tahkîki’t-Türâsi fî Müesseseti’r-Risâle bi İşrâf: Muhammed Nuaym el-Araksûsî), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle li’t-Tabâati ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1426/2005.
• el-Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebu Tâhir Muhammed b. Ya‘kūb, Besâiru Zevi’t-Temyîz fî Leṭâifi’l-Kitâbi’l-Azîz, (Tahkik: Muhammed Ali en-Neccâr), Kâhire: el-Meclisü’l-E’lâ li’ş-Şüûni’l-İslâmiyye – Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmiyye, 1996.
• el-Kazvînî, Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahman eŞâfiî ed-Dımeşkî, et-Telhîs fî Ulûmi’l-Belâğa, (Tahkik: Abdulhamid Hendâvî), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 2009.
• el-Kattân, Mennâ’, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• el-Konevî, ‘Isâmüddîn İsmail b. Muhammed el-Hanefî, Hâşiyetül-Konevî ale’l-Beyzâvî, (Tahkik: Abdullah Mahmud Muhammed Ömer), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• el-Mecâlî, Muhammed Hâzır, el-Vecîz fî ‘Ulûmi’l-Kitâbi’l-Azîz, Amman: Cem’ıyyetü’l-Muhâfazati ale’l-Kur’âni’l-Kerim, 1433/2012.
• Müslim, Mustafa, Mebâhis fî İ’câzi’l-Kur’ân, Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2005.
• Molla el-Fenârî, Şemsüddin Muhammed b. Hamza, ʿAynü’l-Aʿyân (Tefsîru’l-Fâtiḥa), İstanbul: Dâru Saade, 1325.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Alî Ebü’l-Fazl, Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• Ebu Hilal el-Askerî, el-Hasan b. Abdillah b. Sehl, Mu’cemü’l-Furûki’l-Lügaviyye, (Tahkik: eş-Şeyh Beytullah Beyât), Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1412.