Hanafī-Māturīdī Tafsīr Tradition on the Borders of Distinctions: The Possibility and Originality

Year 2024, Volume: 11 Issue: 21, 55 - 82, 15.06.2024

Ali Karataş , Veysel Gengil

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1501156

Abstract

This article aims to substantiate the following hypothesis: Ahl al-Sunnah tafsīr tradition is not uniform; within this tradition, although partially differentiated, there are tafsirs that are centered on Ḥanafī-Māturīdī thought in terms of basic assumptions and methodology. For this purpose, first of all, the distinction between riwāyah and dirāyah tafsīr in the Hanafī-Māturīdī tradition are discussed; then the distinctions between are elaborated; finally, the hypothesis will be evaluated in this context. Since the tafsīr tradition spans a long period back of almost fourteen centuries, the study is limited to Abū Hanīfa (d. 150/767), Abū Mansūr al-Māturīdī and ‘Umar al-Nasafī (d. 537/1142). In this framework, firstly, Abū Hanīfa’s classification of Qur’ānic verses and the role of tafsir sources in understanding the Qur'ān are emphasized. Then, al-Māturīdī’s theory of knowledge is touched upon as al-Māturīdī’s work, Ta’wīlāt al-Qur’ān, is essentially structured around the theory of knowledge. This issue will also contribute to a better understanding of the conditions he mentions in the introduction of the work in question. While doing this, the commentator of Ta’wīlāt al-Qur’ān, ʿAlāʾ al-Dīn al-Samarqandī’s (d. 539/1144) interpretations were utilized. To prove that the Hanafī-Māturīdī line is followed in the tradition of tafsīr, al-Nasafī’s al-Taysīr fi’t-Tafsīr is analyzed with a comparative method in the context of the sources of tafsīr. As a result of the comparison, it is seen that al-Nasafī follows al-Māturīdī, although there are partial differences due to the uniqueness of each tafsīr. Thus, it has been concluded that there is a different tendency from the understanding that assumes a dominant role in the Ahl al-Sunnah Tafsīr Tradition.

Ayrımların Eşiğinde Hanefî-Mâtürîdî Tefsir Geleneği: İmkânı ve Özgünlüğü

Abstract

Bu makale, Ehl-i Sünnet Tefsir Geleneğinin tek tip olmadığını ve aslında bu gelenek içerisinde -kısmen farklılaşsa da -temel kabuller ve yöntem açısından Hanefî-Mâtürîdî düşüncesi merkezinde inşa edilmiş tefsirlerin de bulunabileceği şeklindeki bir hipotezi temellendirmeyi konu ve hedef edinmiştir. Bu maksatla öncelikle rivayet ve dirayet tefsiri ayrımının Hanefî-Mâtürîdî geleneğinde farklı bir duruma işaret ettiği tartışılacak ve hipotez bu bağlamda değerlendirilecektir. Tefsir geleneğinin neredeyse on dört asırlık uzun bir dönemden oluşması nedeniyle çalışma Ebû Hanife (ö. 150/767), Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Ömer en-Nesefi (ö. 537/1142) ile sınırlı tutulmuştur. Bu çerçevede öncelikle Ebû Hanife’nin Kur’ân âyetlerine yönelik tasnifi ile tefsir kaynaklarının Kur’ân’ı anlamadaki rolü üzerinde durulmuştur. Ardından Mâtürîdî’nin bilgi nazariyesine temas edilmiştir. Zira Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı eserini esasen bilgi nazariyesi merkezinde oluşturmuştur. Bu husus aynı zamanda onun, söz konusu eserinin girişinde zikrettiği şartların daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Bunun içinde makalede Te’vîlâtü’l-Kur’ân şarihi Alâüddîn es-Semerkandî’nin (ö. 539/1144) açıklamalarından yararlanılmıştır. Tefsir Geleneğinde Hanefî-Mâtürîdî çizgisinin takip edildiğini delillendirmek adına Ömer en-Nesefî’nin et-Teysîr fi’t-Tefsîr adlı eser, tefsirin kaynakları bağlamında mukayeseli bir yöntem ile incelenmiştir. Eserlerin mukayesesi neticesinde -her bir müfessirin biricik olması nedeniyle kısmi farklılıklar olsa da- Nesefî’nin Mâtürîdî’yi takip ettiği görülmüştür. Böylece Ehl-i Sünnet Tefsir Geleneğinde baskın bir rol üstlenen anlayıştan farklı bir damarın bulunduğu neticesine varılmıştır.

Keywords

Tefsir, Kur’ân, Ebû Hanîfe, Mâtürîdî, Ömer en-Nesefî

References

• Abacı, Harun. Kur’ân’ın Mâtürîdî Yorumu Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da Mu’tezile Tenkidinin Dilbilimsel Temelleri. Ankara: Fecr Yayınları, 2000.
• Aksoy, Soner. “Rivayetlere Yaklaşımı Bağlamında Mâtürîdî’nin Tefsirinde Bilmeye İhtiyaç Duymadığı Hususlara Dair Bir İnceleme”. Bir Müfessir Olarak İmam Mâtürîdî. İstanbul: Kitabî Yayınları, 2022.
• Aydın, Muhammed. “Rivayet Tefsiri Kavramı ve Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri: Eleştirel Bir Yaklaşım”, Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 2/20 (2009), 1-32. https://doi.org/10.17335/suifd.89056.
• Aydınlı, Abdullah. “Ehl-i Hadîs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 31.08.2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ehl-i-hadis#1.
• Aygün, Abdullah. “Tefsirlerin Rivayet ve Dirayet Ayrımının Sorunları”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2015), 140-160.
• Büyük, Enes. “Mâtürîdi’nin Tefsir-Te’vîl Ayrımı ve Bunun Te’vilât’taki Pratik Değeri Üzerine Bir İnceleme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/1 (2019), 212-232. https://doi.org/10.18505/cuid.520370.
• Çakır, Erkan. “Tefsirde Bir İlke Olarak Tevakkuf -Ebû Mansûr Mâturîdî Örneği”. İslâmi Araştırmalar 39/3 (2018), 626-641.
• Dinç, Ömer. “Mâtüridî Bir Tefsir Geleneğinin Kurucusu Mudur? Mâtüridî’yi Esas Alması Bağlamında Ömer En-Nesefî’nin Tevîl Meselesine Yaklaşımı Üzerine Bir İnceleme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (2022), 341-364. https://doi.org/10.31121/tader.1072522.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2022.
• Dinç, Ömer. “Hanefî-Mâtürîdî Tefsir Geleneğinin Bir Temsilcisi Olarak İbn Kemal’in Nesh Meselesine Yaklaşımı”. Uluslararası Kemalpaşazâde (İbn Kemal) Sempozyumu Bildirileri 2. ed. Murat Demirkol vd. (Ankara: Fecr Yayınları, 2022), 245-261.
• Ebû Hanîfe, Numan b. Sabit. el-Âlim ve’l-Müteallim, (İmâm- A’zam’ın Beş Eseri içinde). çev. Mustafa Öz. İstanbul: y.y., 1981.
• Ebû Hanîfe, Numan b. Sabit. el-Fıkhu’l-Ebsat, (İmâm- A’zam’ın Beş Eseri içinde). çev. Mustafa Öz. İstanbul: y.y., 1981.
• Gengil, Veysel. Mâtürîdî’de Tefsirin İmkânı. İstanbul, İz Yayıncılık, 2021.
• Gengil, Veysel. “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da Bazı Tasavvufî Kavramlara Yaklaşımı.” Diyanet İlmi Dergi 54/2 (2020), 309-334.
• Gengil, Veysel. Taberî ve Mâtürîdî’den Hareketle Farklı Bir Tasnif Denemesi: Ehl-i Hadîs Ehl-i Re’y Tefsirleri. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7/1 (2020), 113-152. https://doi.org/10.46353/k7auifd.639319.
• Gürler, Kadir. “Ekolleşme Sürecinde Ehl-i Hadis’in Dini Anlam(landırm)a Yöntemi”. Dinî Araştırmalar. 7/24 (2006), 27-58.
• Karataş, Ali. İmâm Mâtürîdî’nin Kur’ân Anlayışı ve Kur’ân’ı Kur’ân’la Tefsir Yöntemi. İstanbul: Yesevi Yayıncılık, 2014.
• Karataş, Ali - Dinç, Ömer. “Rivayet Tefsirinin Bir Yöntem Olup Olmadığı Meselesi Üzerine Bir Değerlendirme”. Tefsirde Rivayet Eksenli Okumaların Kritiği. Ed. Abdurrahman Ensari, Maşallah Turan, Kutbettin Ekinci. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Karataş, Şuayip. Kur’ân’ın Konusu Olarak Melekler. 2. Basım. İstanbul: İFAV Yay., 2023.
• Karataş, Şuayip. “Kur’ân’da Tevhidin Zıttı Olarak Şirk Kavramı”. Hz. İbrâhim (a.s.) ve Nübüvvet Sempozyumu. ed. Atilla Yargıcı - Mahmut Öztürk. 1/199-222. Urfa: Nida Akademi Yayınları, 2019.
• Keskin, Hasan. “Ebû Hanîfe’nin Beş Risâlesinde Bazı Tefsir Problemlerine Yaklaşımı”. İslâmî Araştırmalar. 15/1-2 (2002). 221-239.
• Maden, Şükrü. “Mâtürîdî’nin Müfessirlerin Çoğunluğunun Görüşüne Muhalif Yorumları ve Gerekçeleri” Diyanet İlmi Dergi 55 (2019), 715-749.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhamed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Bekir Topaloğlu, nşr. Ahmed Vanlıoğlu vd. İstanbul: Mizân Yayınları, 2005-2010.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmuddîn Ömer et-Teysîr fi’t-tefsir. thk. Mahir Edip vd. 15 Cilt. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2019.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer. et-Teysîr fi’t-tefsîr. çev. Muhammed Coşkun vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsir Geleneğinde Selefîlik Ekolü, İlahiyat Akademi”. Altı Aylık Uluslararası Akademik Araştırma Dergisi, 1/1-2 (2015), 195-252.
• Semerkandî, Alâaddîn. Şerḥu Teʾvîlâti’l-Ḳurʾân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Medine, 179, 1a-1034a.
• Tok, Fatih. İmâmı Âzâm Ebû Hânîfe’nin Kur’an Anlayışı. İstanbul: KURAMER, 2017.
• Yıldırım, Akif. Tefsir Usûlü’nün Mâhiyeti. İstanbul: DBY Yayınları, 2021.