Tanzimat Sonrası Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu

Year 2022, Volume: 5 Issue: 1, 63 - 91, 30.06.2022

Abdülazim İbrahim

Abstract

Çok uluslu ve farklı dinlere mensup vatandaşlarını bir arada bulunduran yapısı olan Osmanlı Devleti hükümranlığı boyunca Müslüman vatandaşlarına tanıdığı gibi gayrimüslimlere de hemen hemen aynı hakları tanımıştır. Çalışmamızda Tanzimat sonrası gayrimüslimlere tanımlanan bazı haklar üzerinde durulmuştur. Nitekim Osmanlı Devleti kanun önündeki eşitlik, vergi alanındaki düzenlemeler, gayrimüslimlerin askerlik durumu, din hürriyeti, devlet hizmetinde ve ticaret hayatında yapılan bazı düzenlemeler ve son olarak eğitim kurumlarının açılması alanlarında vatandaşları arasında etnisite ve dinden kaynaklanan ayrımcılık oluşturulmamasına genellikle önem vermiştir. Hatta İstanbul’un fethi sonrası ilk başta Rumlara bazı imtiyazlar tanımlayarak muhtemel mezhepsel çatışmaları önleyebilmiştir. Müteakiben Müslüman tebaanın dışında yer alan diğer din mensuplarının, yani Hristiyan ve Musevilerin oluşturduğu azınlıklara bu amaca matuf olmak üzere birtakım imtiyazlar tanımıştır. Böylece Osmanlı Devleti, nüfusunun önemli bir kısmını oluşturan Müslüman tebaaya tanıdığı eğitim hakkını, diğer azınlıklara da tanımlamış ve Tanzimat sonrası düzenlenen bazı fermanlar ve antlaşmalar yoluyla gitgide bu hakları daha da genişletmiştir. Dolayısıyla çalışmanın asıl amacı, Tanzimat sonrası gayrimüslim vatandaşların hukuki durumunu Islahat Fermanı’nda ve bu fermandan dolayı 1876 yılında ortaya çıkan olayların gayrimüslim vatandaşlar üzerindeki bazı etkilerinin çözülmesi amacına ne ölçüde ulaşılabildiği irdelenmeye çalışılmıştır. Daha sonra 1876 Osmanlı Anayasası’nda (Kanunuesasisi) gayrimüslimlerle Müslümanlara tanınan haklar kanun önünde eşitlik ilkesine uygun hâle getirilmiştir. Çalışmada son olarak 1876 sonrası ve özellikle Osmanlı topraklarında bulunan gayrimüslimlere bazı hakların tanınmasını amaçlayan Berlin Anlaşması ve sonrasındaki bütün antlaşma ve fermanlarda gayrimüslimlerin hukuki durumları incelenmiştir.

Keywords

Tanzima fermanı, Gayrimüslim,, 1856 Islahat Fermanı,, 1839 Gülhane Hattı Hümayun,

References

• ABADAN, Yavuz. “Tanzimat Fermanı’nın Tahlili”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, bkz: Ed.Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, 6. Basım, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed. Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Yönetimi Pax Ottoman, , Timaş Yayınları, İstanbul, 2008.
• AYTEKİN, E. Attila. “Hukuk, Tarih ve Tarihyazımı: 1858 Osmanlı Arazi Kanunnamesi ’ne Yönelik Yaklaşımlar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 5, 2005, s.726.
• BARKAN, Ömer Lütfi. “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1980.
• BOZKURT Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1996.
• BOZKURT, Gülnihal. “İslâm Hukukunda Zimmilerin Hukukî Statüleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 3, S. 1-4, 1987, s.115-155.
• CİN Halil - AKYILMAZ Gül. Türk Hukuk Tarihi, Sayram Yayınları, Konya 2003, s. 190.
• DAVİSON, Roderic H. Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform I, Çevirmen Osman Akınhay, Papirüs Yayınları, İstanbul, 1997.
• DAVİSON, Roderic H. “Tanzimat Döneminde Osmanlı Diplomasisinin Modernizasyonu”, OTAM, Çev. Dr. Durdu Mehmet Burak, S. 11, Ankara, 2000.
• DURHAN, İbrahim. “Tanzimat Döneminde Osmanlı Yargı Teşkilâtındaki Gelişmeler”, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 12, S. 3–4, s.55-111.
• ERCAN, Yavuz. Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik, Ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi, Ankara, 2001.
• ERYILMAZ, Bilal. Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi, Ağaç Yayıncılık, İstanbul, 1992.
• GÖZLER, Kemal. Türk Anayasa Hukuku, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, 2000.
• GÜLSOY, Utku. Osmanlı döneminde gayri Müslimlerinin askerlik serüveni, 1. Baskı, Simgur Yayınları, İstanbul, 2000.
• GÜNEŞ, Ahmet. “İslam Hukukunda Gayrimüslimlerin Vatandaşlık Statüleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 11, 2008.
• GÜNEŞ, Gülcan Avşin. “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslimlere Bakışı ve Klasik Dönem Millet Sistemi”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, C. I, S. 2, 2015.
• HAMMER, J. Von. Büyük Osmanlı Tarihi, Kamer Yayınları, Çev: Mustafa Keskinpınar, Gece Kitaplığı Yayınevi.
• HARDT, Engel. Tanzimat ve Türkiye, Çevirmen Ali Reşad, 2. Baskı, Kanküs yayınları, İstanbul , 2017.
• Heyd, U. (1973), Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford, Edited by V. L. Ménage, Clarendon Press.
• Islahi, A. A.(2000), Islamic Law Concept and Codification, English Rendering S.A. Rauf, Lahore, Islamic Publication Ltd.
• KARATAŞ, Ali İhsan. “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlere Tanınan Din ve Vicdan Hürriyeti”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 15, S. 1, 2006.
• KENANOĞLU, Mustafa Macit. Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, Klasik Yayıncılık, İstanbul, 2004.
• KILIÇ, Ahmet. “İdam Cezasının Tanzimat Dönemi Osmanlı Hukukundaki Görünümüne İlişkin Birkaç Kaynak ve Bu Kaynakların Tarihi”, Türk Hukuku Tarihi Araştırmaları, S.11, 2011.
• ORHONLU, Cengiz. “Osmanlı Devleti’nde Tercümanlık”, Atatürk Konferansları, V, TTK, Ankara, 1991.
• ORTAYLI, İlber. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi”, Türkler, Cilt 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
• PALMER Alan. Bir Çöküşün Yeni Tarihi Osmanlı İmparatorluğu'nun Son 300 Yılı, Çe; Belkıs Dişbudak Çorakçı, Turkuvaz Yayınevi, İstanbul, 1995.
• ŞİMŞEK, Halil. “İttihat ve Terakki Yönetimi ve Gayrimüslim Cemaatler”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S. 16, Yıl 12, Bahar 2014.
• TUNÇ Hasan. Türk Anayasa Hukuku, Ders Kitabı, Gazi Kitap Evi, Ankara, 2018.
• ÜÇOK Coşkun - MUMCU Ahmet- BOZKURT Gülnihal. Türk Hukuk Tarihi, Savaş Yayınevi, Ankara, 2002.