سرديَّات الشَّرقاويّ الواقعيّة - لغةً وأسلوباً وفكراً

Year 2023, Volume: 23 Issue: 57, 252 - 283, 29.12.2023

Abdulrhman Challar , Mehmet Şirin Çınar

https://doi.org/10.32330/nusha.1368244

Abstract

يتناول هذا البحثُ بعضَ الجوانبِ التي قد تُؤخذ على الكاتب عبد الرحمن الشرقاوي في رواياته الأربعة (الأرض، الشوارع الخلفية، قلوب خالية، الفلّاح)، وهذا يعني أنَّ الجوانب الإيجابية الكثيرة لن يُتطرق إليها في هذه الورقات إلا لَمَمَاً للمقارنة. ولم تكن الجوانب المدروسة كثيرة، هي ثلاثة فحسب.
سيتناول البحثُ اعتمادَ الكاتب عبد الرحمن الشرقاوي على اللهجة العامّيّة المصرية في سردِه الحوارَ بين الشخصيات الروائية كافة، حيث ترك لكلِّ شخصيّة الحريّة التَّامّة في التعبير عن ذاتها من حيث الأفكار والأهواء والرغبات والحاجات ومصاعب الحياة... فظهرت غالبُ شخصياته ـــ لا كلُّها ـــ متفقةً من حيث التّعبير اللغويّ مع مستوياتها الثقافيّة والاجتماعيّة والعمريّة، وهذا التوافق ـــ الذي أطلق عليه في مقابلة تلفزيونيّة الضرورةَ الفنية ـــ قد يكون سببَ اعتماد الشرقاوي اللهجة العامّيّة المصريّة.
وهو بذلك قد سار مع الفريق الذي يُبيح استخدام العامّيّة في الحوار؛ إذ كان النقاد في عصره على ثلاثة مذاهب: مذهب دعا إلى اعتماد اللهجة المصريّة العامّيّة في الأدب الذي ينتجه المصريون كلِّه، وليكن حينها ـــ وَفقَ رأيهم ـــ أدباً مصريّاً خاصّاً لا عربيّاً عامَّاً، ومذهب منع استخدام العامّيّة في الأدب منعا تاما لا يُخرَق إلا ضرورةً، ولا يتجاوز ذلك الخرقُ الكلماتِ المعدودةَ في العمل الأدبيّ الواحد، ومذهب أباح استخدام العامّيّة في الحوار مطلقاً؛ للضَّرورة الفنيّة أو لصدق التّعبير عن الذَّات، وكان الشرقاوي من أنصار الفريق الثالث (الأخير).
لقد تناولتِ الدراسة هذه القضية، واستحضرت أقوالاً لكل مذهب ممَّا سبق، ورجّحت وجوبَ اعتماد اللغة العربيّة الفصيحة في العمل الأدبي كاملاً لفوائد عدة؛ كانتشار العمل عربيَّاً بقراءته من قِبَلِ العرب الذين لا يعرفون اللهجة العامّيّة المحليّة مصريةً كانت أم سورية أم عراقية...، أو انتشاره عالميَّاً بقراءته من قِبَلِ غير العرب الذين يتقنون ـــ غالبا ـــ العربيّة الفصيحة دون اللهجات المحلية المختلفة والمتعددة، أو بترجمته إلى لغات أخرى ـــ من قِبل الذين لا يعرفون اللهجات المحلية ـــ ليدخل العملُ الأدبيُّ فضاءَ الدِّراساتِ التاريخيَّةَ العالميَّةَ المقارنة.
كما يمكن للعمل الأدبي الفصيح أنْ يعطيَ القارئ ـــ أيا كان ـــ مزيداً من اللغة الأدبية التي تُكسبه لغةً وأدباً وأسلوباً وبلاغةً... ولا ننسى أنَّ من واجب أبناء اللغة العربيّة الارتقاءَ بلغتهم لغةً واحدةً رصينةً تتوافق مع تراثهم الأدبيِّ والدِّينيِّ والثقافيِّ المتنوع، وأنْ يمنعوا ضعفَها وتفرقَها بين لهجاتٍ محليَّةٍ ستتباعد حتى تستعجم على أبنائها الذين يسكنون في الجوار.
بعد ذلك عالجتِ الدراسةُ الأسلوبَ الذي اتّبعَه الكاتبُ في عرضِ بعضِ الأحداث، لأنَّ طريقةَ عَرْضِ الحَدَثِ تؤثِّر في القارئ ـــ المتلقي ـــ أكثر من الحدث ذاتِه؛ سلبيّاً كان أم إيجابيّاً، فحادثة الاغتصاب ـــ مثلا ـــ قد تُصوَّرُ تصويراً يُرَغِّبُ فيها، أو يَجعل القارئ متعاطفاً مع مَن قام بها، وقد تُصَوَّر تصويراً يُنفِّرُ منها، ويجعل القارئ ناقماً على الفاعل ومتعاطفاً مع المفعول بها. وقد كان للشرقاوي نصيبٌ من الطريقتين في تصوير الاغتصاب، وفي تصوير وجوب النهوض بالعلم والقراءة الذي يقابله الاستهزاء باللغة الفصيحة. وهذا الأسلوبُ ـــ تجميل السلبيات ـــ مخالفٌ للمنهج الواقعيِّ الذي ينسج الشرقاويُّ على منواله.
ثم تتناول الدراسة مسألة إقحام القضايا الشخصيَّة التي عاشها الكاتب في حياته في صلب العمل الروائي حتى تبدو واضحةً جليَّةً! لقد كانت بعضُ هذه المبادئ متوافقةً مع المنهجِ الواقعيِّ، وداعمةً للموقف الوطنيِّ، ومساندةً لأيَّةِ مبادرة تهدف إلى النهوض بالمجتمع المصريِّ ولاسيّما الرّيفيّ؛ كمُنَاهَضَةِ القوى المحتلّة الإنجليزيّة وأتباعها من أبناء الوطن، وكالاهتمام بالعلم والقراءة والفنون عامَّة. وفي المقابل كانت بعضُ آرائه ومواقفه تتسلل إلى الصورِ الفنيَّةِ حتى تطغى عليها؛ كنقمتِه على بعض الطبقات التي كان ـــ ولا يزال ـــ لها دَوْرٌ كبيرٌ وأهميَّةٌ بالغة في النهوض بالمجتمع سلوكياً وروحيا وعلميّاً! فهل يتفق هذا مع مبدأ الذاتيَّةِ والموضوعيَّةِ أو يخالف القواعد الفنية الأدبية؟ هذا ما سيُدرس في ثنايا هذا البحث.

Keywords

الفصيحة, اللهجة العامّيّة, الأسلوب, الأيديولوجيا, الشّرقاويّ

Al-Sharqawi's Literary Realism Narratives in the Context of Language, Style and Thought

Abstract

This research deals with some of the aspects that may be taken against the writer Abdul Rahman Al-Sharqawi in his four novels (The Land, Back Streets, Empty Hearts, The Farmer), and this means that the many positive aspects will not be addressed in these papers except for comparison. The aspects studied were not many, but only three.
The research will deal with the dependence of the writer on the Egyptian dialect in his narration of the dialogue between all the fictional characters, as he left each character complete freedom in expressing himself in terms of ideas, whims, desires, needs, and the difficulties of life... So most of his characters appeared - not all ıt agrees in terms of linguistic expression with its cultural, social and age levels, and this compatibility - which was called in a television interview (artistic necessity) - may be the reason for the adoption of the writer the colloquial Egyptian dialect.
Thus, he walked with the team that permits the use of slang in dialogue. The critics in his time were of three doctrines: a doctrine that called for the adoption of the Egyptian colloquial dialect in the literature produced by all Egyptians, and let it then - according to their opinion - be specific Egyptian literature, not general Arabic, and the doctrine of completely preventing the use of colloquial in literature that could only be violated in Rare cases - necessarily - a simple breach that does not exceed the number of words in a single literary work, and a doctrine that permitted the use of colloquial speech in dialogue at all; For artistic necessity or for the sincerity of self-expression, Al-Sharqawi was a supporter of the third team.
The study dealt with this issue, and brought up sayings for each of the above-mentioned doctrines, and suggested that the Arabic language should be fully adopted in the literary work (the second doctrine) due to its multiple benefits. Such as the spread of the work in Arabic by its reading by Arabs who do not know the local dialect whether Egyptian, Syrian or Iraqi..., or its global spread by reading it by non-Arabs who often master fluent Arabic without the various and multiple local dialects, or by translating it into languages Others - by those who do not know the local dialects - so that the literary work enters the space of comparative global historical studies.

Keywords

al-Sharqawi, colloquial dialect, style, ideology

Abdurrahman eş-Şarkâvî’nin Edebî Realizm Anlatıları - Dil, Üslup ve Düşünce Bağlamında -

Abstract

Abdurrahman eş-Şarkâvî (1921-1987) yazmış olduğu 4 adet roman ile öne çıkmasına rağmen; şiir, kısa öykü, tiyatro yazarlığı ve düşünür olarak da çağdaş Mısır edebiyatında saygın bir yer edinmiştir. Yazmış olduğu şiirlerinden oluşan iki adet divanın yanı sıra ilk romanı olan el-Ard’ın aynı isimle sinemaya taşınmasıyla kendisine özgü üslup ve içerikle adından söz ettirmiştir. Tiyatro yazarı olarak daha çok eser yazmıştır.
es-Şarkâvî, tüm kurgusal karakterler arasındaki diyaloğu anlatırken gündelik dil/Mısır lehçesine tam bir güven ile dayanmış ve her karaktere; kaprisler, arzular, ihtiyaçlar ve hayatın zorlukları konusundaki düşüncelerini ifade etme konusunda tam bir özgürlük tanımıştır. Bu durum kültürel, sosyal seviyeleri ne olursa olsun eserlerinde kurguladığı bütün kişilerde görülmektedir. eş-Şarkâvî, kendisini, diyaloglarda günlük konuşma dilinin kullanılmasına izin veren grupta kabul etmektedir. Zira yaşadığı dönemde, günlük dili edebi eserlerde kullanma konusunda üç görüş öne çıkmaktaydı; birincisi, Mısırlılar tarafından üretilen tüm edebi yapıtlarda Mısır lehçesinin kullanılmasını ve dolayısıyla da ortaya çıkan ürünün genel olarak Araplara değil Mısır’a özgü bir eser olması gerektiğini savunan görüştür. İkincisi, bunun tam tersi, edebi eserlerde günlük konuşma dilinin kullanımını -çok nadir durumlar hariç- tamamen yasaklayan görüştür. Üçüncüsü ise, özellikle diyaloglar gibi kendini samimi bir şekilde ifade etme ve sanatsal gereklilik durumlarında günlük dili kullanmaya için veren ancak genel olarak da üst/fasih dili zorunlu gören görüştür ki, eş-Şarkâvî de bu gruptan sayılabilir.
Arapça yazılan bir edebi eserin bütün Arap dünyasına hitap edebilmesi için fasih dili kullanmasının şart olduğu açıktır. Aksi takdirde tek bir ülke veya bölgeyle sınırlı kalıp yerelliği aşamayacaktır. Fasih dil ile yazılmış bir edebî eser aynı zamanda okuyucuya dil, edebiyat, üslup ve belagat açısından kendini geliştirme imkanı sunacaktır. Şu da unutulmamalıdır ki Arap dilini konuşanlar, dil, din ve kültürel seviyelerini yansıtan ortak bir dil ile ancak bir gelişme gösterebilirler. Eş-Şarkâvî’nin özellikle de diyaloglarda çok fazla kullandığı Mısır lehçesi, onun evrensel bir yazar olması önünde en büyük engel olarak görülmektedir.
Bu çalışmada, yazarın sahneleri/olayları sunarken izlediği yöntem/üslub üzerinde de durmuştur. Zira olumlu ya da olumsuz olsun olayın sunuluş şekli, okuyucuyu, olayın kendisinden daha çok etkileyebilir. Yazar, tecavüz veya şiddet sahnesi istediği şekilde tasvir edilebileceği gibi okuyucunun hikâyeye sempati duymasını da sağlayabilir. Okuyucu, yapılan tasvirler neticesinde, eyleme ve bunu gerçekleştiren kişiye kızgın, kurbana da daha fazla sempati duyabilir. eş-Şarkâvî’nin de tasvir yönteminde hem gerçekçi hem de hayali yöntemler/üsluplar kullandığına şahit olmaktayız.
Bu çalışmada üzerinde duracağımız diğer mesele ise eser-fikir/ideoloji ilişkisidir. Zira yazar, yaşadığı kişisel sorunları, çok açık bir şekilde, kurgusal eserin merkezine yerleştirerek ele almaktadır. Eş-Şarkâvî, Mısır toplumunu özellikle de kırsal kesimi bilinçlendirmeyi/uyandırmayı amaçlayan her türlü girişimi desteklemekte ve teşvik etmektedir. İngiliz işgaline ve onların destekçilerine karşı durmuş ve bunun da bilim ve sanatla mümkün olacağını eserinde kurguladığı kişiler aracılığıyla açıkça dile getirmiştir. Bu durumu öznellik/nesnellik ilkesiyle birlikte edebiyatta kullanma şeklini de sorgulamak istiyoruz.

Keywords

Şarkavi, Anlatı, Lehçe, Üslup, İdeoloji

References

• Abdullah, M. (1989). er-Rîf fi’rivâyeti’l-‘Arabiyye. Kuveyt: Alemu’l-Ma’rife.
• ----------------. (2005). el-Vâki’iyye fi’r-Rivâyeti’l-Arabiyye. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu li’l-Kitab.
• el-Alim, M. Abdul’azim, E. (Ts). Fi sekâfeti’l-Mısriyye. Kahire: Daru’s-Sekâfeti’l-Cedide.
• el-Alim, M. vd. (1986). er-Rivâyetu’l-‘Arabiyye beyne’l-vâki’ ve’l-idolojiyâ. Lazkiye: Daru’l-Hivâr.
• ‘Avad, Y. (1994). Nazariyyetu’n-nakdi’l-edebîyyi’l-hedîs. Kahire: Daru’l-Emin.
• Batîşe, O. (2010). Abdurrahman eş-Şarkâvî şâhidun ‘ala’l-âsr. Kahire: Daru’l-Faruk.
• Berrâde, M. (1996). Esiletu’r-rivâyeti esiletu’n-nakd. Kazablanka: er-Râbıta.
• Câhız, O. (1998). el-Beyân ve’t-tebyîn. (tah. A.. Harun). Kahire: Mektebetu’l-Hanci.
• Çelenlioğlu, A. (2012). Abdurrahman eş-Şarkâvî’’nin Romanlarında Toplumsal Eleştiri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Challar, A. (2023). el-Vâki’iyyetu’l-ictima’iyye fi rivâyâti Abdurrahman eş-Şarkâvî. (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Van.
• ----------------. (2019). el-Vaki’iyyetu’l-İslâmiyye fi rivâyâti Havle Hamdi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Van.
• Challar, A. Timurtaş, A. (2021). “Şahsiyyâtu’l-Vehrânî fi menâmihi’l-Kebir beyne’n-nakd ve’s-suhriyye”. Nüsha. (53, s. 413-436) Ankara.
• Cubûr, C. (1983). Keyfe efhemu en-nakd. Beyrut: Daru’l-Âfâki’l-Cedide.
• Cubûr, A. (1984) el-Mu’cemu’l-edebî. Beyrut: Daru’l-‘İlmi li’l-Melâyîn.
• Emin, A. (Ts). en-Nakdu’l-edebî. Kelimâtu’l-‘Arabiyye Li’n-Neşr.
• Enîs, A., Alim, M. (Ts). Fi’s-sekâfeti’l-Mısriyye,Kahire: Daru’s-Sekâfe.
• Erikha, M. (2019). es-Sırâ’u’l-ictimâ’iyye fi rivâyeti evlâdi hâretina li Necib Mahfuz. Surabaya: Câmi’etu Sunan Ampel el-İslâmiyye.
• el-‘Etûm, E. (2020) Erdullah. Kuveyt: el-İbda’u’l-Fikrî.
• Fadl, S. (1980). Menhecu’l-vâki’iyye fi’l-ibdâ’i’l-edebî. Kahire: Daru’l-Me’arif.
• Gorki, M. (2007). el-Umm. (F. Eyyûb, çev.) Beyrut: Daru’l-Fârâbî.
• Halil, Ğ. (2004). Sûretu’l-mer’eti’n-nisâiyyeti fi bilâdi’-Şâm. Ürdün: el-Câmi’etu’l-Urduniyye.
• Hamdî, H. (2015.) Ğurbetu’l-yasemîn. Kahire: Daru Keyân.
• Hamid, L. (1991). Bunyetu’n-nassi’s-serdî. Beyrut: el-Merketu’s-Sekâfiyyî’l-‘Arabî.
• Hıdır, M. (2007). Şi’riyyetu’n-nusûs, mukârenetun cemâliyyetun. Dusûk: el-‘İlm ve’-Îmân Li’n-Neşr.
• İbn Hacer, A., (1421 h.), Fethu’l-bârî. Riyad: Mektebetu’l-Melik Fehd.
• Keysûme, M. (2013). İtticâhâtu’r-rivâyeti’l-‘Arabiyyeti’l-hedîse. Tunus: ed-Daru’t-Tunusiyye Li’l-Kitab.
• el-Kurdi, A. (2004). es-Serd ve Menâhicu’n-nakdi’l-edebî. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb.
• Lukacs, G. (1985). Balzac ve’l-vâki’iyyetu’l-Fıransiyye. (M. A. el-Yûsufî, çev.) el-Muessesetu’l-Arabiyye.
• Mahfuz, N. (2014). Zukâku’l-Mıdak. Kahire: Daru’ş-Şurûk.
• Merve, H. (1956). Kadâyâ edebiyye. Kahire: Daru’l-Fıkr.
• Mustafa, F. (2015). Sıhru’s-serd: dırâsâtun fi’l-kıssa ve’r-rivâyâti’l-‘Arabiyye. Amman: er-Revvak Li’n-Neşr.
• Necm, M. (1955). Fennu’l-kıssa. Beyrut: Daru Beyrut Li’n-Neşr.
• en-Nessâc, S. (1988). İtticâhâtu’l-kıssati’l-Mısriyye. Kahire: Mektebetu Ğarîb.
• Nuruddin, S. (1994). Abdullah el-‘Arvî ve hedâsetu’r-rivâyeti. Beyrut: el-Merkezu’s-Sekâfiyyi’l-‘Arabi.
• ----------------. (1994). el-Bidâyetu fi’n-nassi’r-rivâî. Lazkiye: Daru’l-Hivâr.
• ‘Omer, A. (1437 h.). Menziletu’l-luğati’l-‘Arabiyye beyne luğâti’l-mu’asıra. Necran: Merkezu Buhûsi’l-‘İlmiyye ve İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmi.
• es-Selâmî, E. (2017). “eş-Şahsiyyât ve temessülâtuha fi rivâyeti Bakâyâ Suverin. Mecelletu Kulliyeti’t-Terbiyyeti, Câmi’etu Babil. (Haziran, 33, s. 383-393). Hille.
• eş-Şarkâvî, A. (Ts) Ardu’l-Ma’reke.Mısır: Matba’etu’l-İ’timâd.
• ------------------. (Ts). Ehlâmun sağiretun. Menşûrât Kutub Arabiyye
• ------------------. (2020). el-Ard. Kahire: Daru’ş-Şurûk.
• ------------------. (Ts). el-Fellâh. Kahire: Alemu’l-Kutub.
• ------------------. (2019). Kulûb Hâliyye. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Ammetu Li’l-Kitâb
• ------------------. (2018). eş-Şevâri’u’l-halfiyye. Kahire: Daru’ş-Şark.
• Teymûr, M. (1948). Fennu’l-kasas. Mısır: Daru’l-Hilâl.
• Wellek, R. (1978). Mefâhîmu Nakdiyye. (M. ‘Usfûr, çev.). Kuveyt: ‘Alemu’l-Ma’rife.
• Yıldız, Musa. (2001). “Abdurrahman eş-Şarkâvî ve el-Fellah Adlı Romanı”. Ekev Akademi Dergisi. (Bahar, 3/1, s. 255-263). Erzurum.
• Zeki, A. (1972). en-Nakdu’l-edebiyyu’l-hedîs. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Ammetu Li’l-Kitâb.
• Zerzûr, N. (1984). Divânu’l-İmâm eş-Şâfi’î. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.