Kültürdilbilimsel Yaklaşım Çerçevesinde “Ekmek” Konsepti (Türkçe Deyimler Örneği)

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 3, 3075 - 3088, 30.11.2023

Ümmügülsüm Dohman

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1218380

Öz

Dil-kültür ve insan etkileşimi üzerine kurulan kültürdilbilimin araştırma alanlarından biri de deyimlerdir. Deyimler aracılığıyla bir halkın mantalitesini, dil dünya görüşünü, kültürel özelliklerini ortaya çıkarmak mümkündür. Kültürdilbilimin anahtar kavramlarından biri olan konsept ise dilsel, kültürel ve zihinsel bir oluşumdur. Bu çalışmanın amacı kültürdilbilimin Türkiye’deki tarihsel gelişimini ana hatlarıyla açıklamak ve Türk kültürünün sembollerinden biri olan “ekmek” konseptini incelemektir. Çalışmanın materyalini Türkçede “ekmek” sözcüğünü içeren deyimler oluşturmaktadır. Deyimlerin kaynağını üç Türkçe deyim sözlüğü oluşturmaktadır. “Ekmek” sözcüğünün bulunduğu otuz dokuz deyime rastlanmıştır. Çalışmada “ekmek” konsepti kültürdilbilimsel yöntemle ele alınmıştır. Çalışmamızda “ekmek” sözcüğünün geçtiği Türkçe deyimler incelenerek Türk kültüründe ekmeğin taşıdığı kültürel değerler ortaya çıkarılmıştır. Araştırma sonucunda Türk kültüründe “ekmek” konseptinin kazanç ve geçim kaynağı, görev, iş yeri, kutsallığı, insana özgü karakter özellikleri taşıması ve elde edilmek istenen şeyin uzaklığı gibi unsurları tespit edilmiştir. Dolayısıyla Türk dili ve kültüründe “ekmek” konsepti maddi ve manevi her türlü değeri sembolize etmekte ve Türkçe dil taşıyıcısının mantalitesini, Türk toplumunun ulusal-kültürel özelliklerini, ulusal bilincini ve budunkültürel özelliklerini yansıtmaktadır. Böyle bir çalışmanın varlığı Türkçedeki “ekmek”le ilgili deyimlerin Rus bilim dünyasına tanıtılmasında ve Rusçadaki “ekmek”le ilgili deyimlerin karşılaştırılmasında kaynak olarak kullanılabilir. Böylece Türk ve Rus dil dünya görüşünde, deyim dünya görüşünde ve kültüründeki benzerlikler ile farklılıklar da ortaya çıkarılabilir.

Anahtar Kelimeler

konsept, kültürdilbilim, Türkçe, deyim, ekmek, concept, cultural linguistics, Turkish, phraseological units, bread

Representation of the Concept «Bread» in the Framework of Cultural Linguistics Approach (Case of Turkish Phraseological Units)

Öz

One of the research areas of cultural linguistics, which is based on language-culture and human interaction, is idioms phraseological units. It is possible to reveal the mentality, language worldview, cultural characteristics of people through phraseological units. The concept, which is one of the key notions of cultural linguistics, is a linguistic, cultural and mental formation. The aim of this study is to explain the historical development of cultural linguistics in Turkey in detail and examine the concept of «bread» (ekmek), which is one of the symbols of Turkish culture. The material of the study is composed of phraseological units containing the word «bread» in Turkish. Three Turkish idioms dictionaries constitute the source of idioms. In total, 39 idioms with the «bread» component were analyzed. In the study, the concept of «bread» was discussed using the cultural linguistics method. In our study, the cultural values of «bread» in Turkish culture were revealed, examining the Turkish phraseological units in which the word «bread» was used. As a result of the research, the concept of «bread» was identified to have such traits as the source of earnings and livelihood, duty, place of work, sanctity, human-specific characters and the distance of the desired thing. Therefore, the concept of «bread» in Turkish cultural linguistics symbolizes all kinds of material and spiritual values and reflects the mentality of the Turkish language carrier, national-cultural characteristics of Turkish society as well as national consciousness and the cultural characteristics of this country. The existence of such a study can be used as a source for introducing bread-related phraseological units in Turkish to the Russian scientific world and for comparing bread-related phraseological units in Russian. Thus, differences and similarities can also be revealed in Turkish and Russian linguistic worldview, the phraseological picture of the world and cultures.

Anahtar Kelimeler

concept, cultural linguistics, Turkish, phraseological units, bread

Репрезентация Концепта «Хлеб» в Рамках Лингвокультурологического Подхода (На Примере Турецких Фразеологизмов)

Öz

Одним из предметов исследований в рамках лингвокультурологии, поднимающей вопросы взаимодействия языка и человека, являются фразеологизмы. Посредством фразеологизмов можно выявить менталитет, языковую картину мира, культурные особенности народа. Концепт, один из ключевых понятий лингвокультурологии, является лингвистическим, культурным, и ментальным образованием. Цель этой работы – описать историческое развитие лингвокультурологии в Турции и изучить в современном турецком языке концепт «хлеб», являющийся одним из символов турецкой культуры. Материалом исследования послужили фразеологизмы, содержащие турецкое слово «хлеб» (ekmek). Источником для анализа фразеологизмов послужили три турецких фразеологических словаря. Всего проанализировано 39 фразеологизмов с компонентом «хлеб». В исследовании концепта «хлеб» был применен лингвокультурологический способ анализа. Были изучены турецкие фразеологизмы с компонентом «хлеб» и выявлены отличительные черты концепта в турецкой лингвокультуре. В результате исследований были определены такие составляющие элементы концепта хлеба в турецкой культуре, как заработок, средства к существованию, должность, место работы, сакральность, характерные черты человека и удаленность от того, чего необходимо достичь. Таким образом, в турецкой лингвокультуре концепт хлеба символизирует разные материальные и духовные ценности и отражает менталитет носителя турецкого языка, национально-культурные особенности турецкого общества, национальное сознание. Результаты исследования могут быть использованы в контрастивных исследованиях турецко-русской языковой пары. Исходя из результатов анализа, можно выявить различия в мировоззрении тюркского и русского языков, сходство во фразеологическом картине мира и культуре. Подобные исследования будут способствовать выявлению различий и схожих черт в языковых картинах мира в турецко-русской языковой паре.

Anahtar Kelimeler

концепт, лигвокультурология, турецкий язык, фразеологизм, хлеб, konsept, kültürdilbilim, Türkçe, deyim, ekmek, concept, cultural linguistics, Turkish, phraseological units, bread

Kaynakça

• Akarsu, B. (1998). Dil-kültür bağlantısı. İnkilâp Kitabevi.
• Aksan, D. (2011). Türkçeye yansıyan Türk kültürü (Temel Kavramlar). Bilgi Yayınevi. Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözü ve Deyimler Sözlüğü II. İnkilap Kitabevi.
• Alimjanova, G. M. (2016). Karşılaştırmalı kültürdilbilim. (S. Uçar ve Ş. Aktay, Çev.). (O. Kozan ve C. Paşalıoğlu, Eds.). Gazi Kitabevi.
• Atik-Gürbüz, İ. (2019). Osmanlı dönemi metinlerinde ekmek ve ekmekle ilgili anlam çerçeveleri. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 3(4), 348 – 376. https://doi.org/10.34083/akaded.650245
• Boz, E. (2015). Kültürdilbilimsel sözlük ve Türkçe kültürdilbilimsel sözlükler üzerine. İçinde L. Berechet, A. Buzatu, E. Cıobanui ve N. Hasan (Eds.). Kültürel çokseslilik. Köstence – Romanya: Dünyada Türk Dili, Kültürü ve Medeniyeti. Cilt.1. (ss. 19-25). Editura Universiatura.
• Ekmek Kitabı. (2015). Ed. E. Gürsoy-Naskali. Kitabevi.
• Göktaş, Ö. (2011). Türk kültüründe ekmekle ilgili inanışlar. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Sakarya Üniversitesi.
• Kaplan, M. (1983). Kültür ve dil. Dergâh Yayınları.
• Karataş, H. (2018). Evlilik geçiş dönemi geleneklerinde göstergeler: Ekmek umma örneği. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (HÜTAD), 28, 37 – 53.
• Kâşgarlı, M. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk (3. Baskı). (Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu, Haz.). TDK Yayınları.
• Korkut, G. (2021). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te ekmek adları. Dil Araştırmaları, 15(29), 179 – 195. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.904102
• Kozan, O. (2014а). Kültürdilbilim nedir? (O. Kozan Ed.). Kültürdilbilim temel kavram ve sorunlar. Gazi Kitabevi, 1 – 9.
• Kozan, O. (2014b). Rus ve Türk gazete haber başlığı dili. Kültürdilbilimsel yaklaşım. Gazi Kitabevi.
• Kozan, O. (2018). Yabancı Dil / Çeviri eğitimi a çısından d il d ünya g örüşü k avramı v e n esnelerin adlandırılması (Türkçe-Rusça Dil Çifti). Dil Dergisi, 169(2), 151 – 167.
• Közleme, O. (2012). Türk mutfak kültürü ve din. (Tez No. 317382) [Yayımlanmış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi].
• Kuter, M. (2013). Ekmeğin tarihi. Standart Ekonomik ve Teknik Dergi, 615, 41 – 45.
• Kuter, M. (2011). İnsan ve ekmek. Kuter Yayıncılık.
• Ögel, B. (1978). Türk kültür tarihine giriş IV. Türklerde yemek kültürü. Millî Eğitim Basımevi.
• Paşalıoğlu, C. (2020). Rus ve Türk dil dünya görüşlerinde aile konsepti. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 8(25), 164 – 176.
• Saraç, H. (2016). Rus ve Türk dil dünya görüşünde ‘dağ’ kavramı. (Kültürdilbilimsel Analiz). A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), 57, 1581 – 1598. https://doi.org/10.14222/Turkiyat1609
• Türk Dil Kurumu. (2022, Nisan 15). Atasözü ve deyimler sözlüğü. https://sozluk.gov.tr/ Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual.
• Yurtbaşı, M. (2004). Sınıflandırılmış Türkçe deyimler. Arion Yayınevi. Zülfikar, H. (2012). Anlamları, deyimleri ve çeşitleriyle ekmek. Türk Dili, 3(728), 12 – 17.
• Аскольдов-Алексеев, С. А. (1928). Концепт и слово. Русская Речь, II, 28 – 44.
• Гумбольдт, В. фон. (1984). Избранные труды по языкознанию. Прогресс.
• Лихачёв, Д. С. (1997). Концептосфера русского языка. Русская словесность: От теории словесности к структуре текста: Антология (В. П. Нерознак, ред.). Academia, 280 – 287.
• Маслова, В. А. (2005). Когнитивная лингвистика: учебное пособие (2. изд.). ТетраСистемс.
• Степанов, Ю. С. (2004). Константы: Словарь русской культуры. Академический проект.