Some Thoughts on the Etymology of Personal Suffixes in Turkish

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 1, 20 - 32, 25.03.2025

Kubilay Fener

https://doi.org/10.17494/ogusbd.1583695

Öz

In Turkish grammar and independent studies, it is seen that all situations and perspectives regarding the nature of personal suffixes are analyzed. However, considering the assumptions regarding the formation of personal endings in Turkish Turcology, it is possible to divide those interested in the subject into two: I. Researchers who argue that there are three types of personal endings; II. Researchers argue that there are four types of personal endings by distinguishing between imperative and optative moods. In this study, personal endings that are stated to be of imperative and optative etymon will be excluded from the subject, and it will be stated that personal endings that are stated to be of possessive and pronoun etymon are added only to personal pronouns.

Anahtar Kelimeler

personal suffixes of possessive etymon, personal suffixes of pronoun etymon, grammaticalization, etymology

Türkçede Şahıs Eklerinin Kökenine Dair Bazı Düşünceler

Öz

Türkçe dilbilgisi ve müstakil çalışmalarda, şahıs eklerinin doğasına ilişkin bütün durum ve bakış açılarının analiz edildiği görülmektedir. Bununla birlikte Türkiye Türkolojisi’nde şahıs eklerinin oluşumuyla ilgili varsayımlar göz önüne alındığında konu ile ilgilenenleri ikiye ayırmak mümkündür: I. Üç tip şahıs eki olduğunu savunan araştırmacılar; II. Emir ve istek kiplerini ayırt ederek dört tip şahıs eki olduğunu savunan araştırmacılar. Bu çalışmada, emir ve istek kökenli olduğu belirtilen şahıs ekleri, konunun dışında bırakılarak iyelik ve zamir kökenli olduğu belirtilen şahıs eklerinin yalnızca şahıs zamirlerinden ekleştiği ifade edilecek, dolayısıyla Türkçede zamir ve iyelik kökenli şahıs eklerinden ziyade yalnızca zamir kökenli şahıs eklerinin var olduğu görüşü savunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İyelik kökenli şahıs ekleri, zamir kökenli şahıs ekleri, dilbilgiselleşme, köken bilgisi

Kaynakça

• Adalı, O. (2004). Türkiye Türkçesinde biçimbirimler. Ankara: Papatya Yayıncılık.
• Akaslan, T. (2011). -mAktA (VE -Iyor). Turkish Studies, 6(4), 331-352.
• Aslan, S. (2003). Türk-Moğol-Tunguz dillerinde 3. kişi bildiricileri ve zamir n’si problematiği. Kök Journal of Social and Strategical Researches, 5(2), 93-113.
• Banguoğlu, T. (2019). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baskakov, N. A. (1952). Karakalpakskiy yazık II fonetika i morfologiya. Moskova: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Başdaş, C. (2014). Türkçede üçüncü şahıs iyelik eki ve zamir n’si. The Journal of Academic Social Science Studies, 30(1), 147-161.
• Bazin, L. (1979). Türk dilinin müşterek tarafları ve temâyülleri (E. Gemalmaz Çev.), Tarihi Türk Şiveleri içinde (s. 15-28). Ankara: TKAE Yay.
• Bilgegil, K. (2014). Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları.
• Boz, E. (2015). Türkiye Türkçesi biçimsel ve anlamsal işlevli biçimbilgisi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Bozkurt, F. (2004). Türkiye Türkçesi. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Bulak, Ş. (2017). Karşılaştırmalı tarihî Türk yazı dilleri grameri -fiil çekimi-. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Buran, A. (1999). Türkçede kelimelerin ekleşmesi ve eklerin kökeni. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996 içinde (s. 207-214). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Choi, H. (1991). Ana Altayca iyelik zamiri *n. Türk Dilleri Araştırmaları, 1, 191-196.
• Delice, H. İ. (2000). Türk dilinde işlevsel ek tasnifi denemesi. Türklük Bilimi Araştırmaları, 9, 135-150.
• Demir, N. ve Yılmaz, E. (2010). Türk dili el kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi (A. Ulvi Elöve Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ediskun, H. (1999). Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eker, S. (2017). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2014). Türkçede emir ve istek kipi üzerine. Ekrem Arıkoğlu (Ed.), Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Makaleler – Dil – Destan – Tarih – Edebiyat içinde (s. 364-370), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2022). Türk dilinde çekirdek ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2013). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Fener, K. (2024). {-DI} ekinin kökeni üzerine düşünceler. Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(2), 1148-1166.
• Gencan, T. H. (1975). Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökçe, H. (2010). Başkurt Türkçesinde gramatikalleşme örnekleri üzerine. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17(1): 83-104.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme teorisi ve Türk fiil birleşmeleri. Ankara: TKAE Yayınları.
• Göksel, A. ve Kerslake C. (2005). Turkish a comprehensive grammar. London and New York: Routledge.
• Grönbech, K. (2000). Türkçenin yapısı. (Mehmet Akalın Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Orijinal eserin basım tarihi, 1936)
• Gülsevin, G. (2004) Türkçede ‘sıra dışı’ ekler ve eklerin tasnif tanımlanma sorunu üzerine. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I içinde (s. 1267-1283), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2017). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hatipoğlu, V. (1974). Türkçede eklerin kökeni. Türk Dili, C. XXIX, 268, 331-342.
• Hatipoğlu, V. (1981). Türkçenin ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İlhan, N. (2009). Türkçede ek+kök / kök+ek kaynaşmasıyla ortaya çıkan ekler. Turkish Studies, 4(8), 1535-1557.
• İlhan, N. (2019). Türkçede kelimelerin ekleşmesiyle ortaya çıkan ekler. The Journal of Academic Social Science Studies, 75, 149-162.
• Karaağaç G. (2016). Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karademir, G. (2013). Türkçede iyelik olgusu. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karahan, L. (2017). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kocasavaş, Y. (2004). Türkçede şahıs zamirleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kononov, A. N. (1948). Grammatika Uzbekskogo Yazıka. Taşkent: Gosudarstvennoe İzdatel’stvo UzSSR.
• Kononov, A. N. (1956). Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazıka. Moskva/Leningrad: Nauk.
• Korkmaz, Z. (1994). Yazılı devirlerdeki gelişmelere göre eski Türkçenin yaşı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 37(1989), 353-370.
• Korkmaz, Z. (2017a). Türkiye Türkçesi grameri -şekil bilgisi-. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017b). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2018). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kornfilt, J. (2001). Turkish, descriptive grammers. London and Newyork: Routledge.
• Kuznetsov, P. İ. (1997). Türkiye Türkçesinin morfoetimolojisine dair. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, (43) 1995, 193-260.
• Lewis, G. L. (2000). Turkish Grammar. Oxford: Oxford University Press.
• Menges, K. H. (2020). Türk dilleri ve halkları -Türklük araştırmalarına giriş- (Erhan Taşbaş Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M. (1957). Materialien Zur Morphologie der Türkischen Sprachen. Helsinki: Studia Orientalia. ESOF. XXI.
• Serebrennikov, B. A. ve Gadjieva, N. Z. (2018). Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihî Grameri (Tevfik Hacıyev ve Mustafa Öner). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şçerbak, A. M. (2016). Türk dillerinin karşılaştırmalı şekil bilgisi üzerine denemeler (fiil) (Yakup Karasoy, Naile Hacızade ve Mevlüt Gülmez Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2013). Makaleler 1 -Altayisyik-. (Haz. Emine Yılmaz-Nurettin Demir). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tekin, T. ve Ölmez, M. (2018). Türk Dilleri -Giriş-. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Turan, Z. (2018). Türk dilinin eklerini sınıflandırmanın esasları. Türkbilig, 35, 97-110.
• Ünal, O. (2019). Türkçe üçüncü tekil şahıs iyelik ekinin ve pronominal /n/ sesinin kökeni üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 64, 47-69.
• von Gabain, A. (1995). Eski Türkçenin grameri. (Mehmet Akalın Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Orijinal eserin basım tarihi, 1941)
• Vovin, A. (2011). First and second person singular pronouns: A pillar or a pillory of the ‘Altaic’ hypothesis?. Türk Dilleri Araştırmaları, 21(2): 251-278.
• Yavuzarslan, P. (2011). “Türk Dilinde Kişi Eklerinin Tarihsel Gelişimi ve Değişimi”, 38. ICANAS (10-15.09.2007) Bildiriler (Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi) içinde (s. 1953-1966), Ankara.