Interpretation of "Western Knowledge" in the first Ottoman Texts Describing the West

Year 2020, , 170 - 183, 15.10.2020

Adem Ölmez

https://doi.org/10.21021/osmed.783381

Abstract

The contact of the West with the Ottomans occurred in two ways. One of these is the contact established as a result of the geographic juxtaposition of the two cultural basins. This interaction has enabled identical cultures to be influenced by each other. There is no hegemonic effect since there is no superior party in this kind of cultural contact. The second contact form is the encounter of the West as a superior culture with other societies. This kind of encounter has led to different reactions in different societies. This has led to the emergence of different forms of modernization in non-Western societies. The modernization of the Ottoman Empire, Russia, Japan and other non-Western societies of the world can be given as an example. It is possible to say that the first kind of contact in the Ottoman Empire continued until the 16th century. However, with the realization of backwardness since the last quarter of the 16th century, we can say that the second type of contact, that is, the encounter between a superior culture and a backward culture, has begun to appear. Intellectuals emerging from the Ottoman society examined and interpreted this second process in different ways. The traces of these interpretations are found in Siyasetnames, Sefaretnames, Seyahatnames and layihas. It is possible to say that the thematic analysis of these early texts had a special importance in understanding the Ottoman modernization. The daily life, technological and scientific developments, and the state system in the West were the issues of interest for Ottoman intellectuals. In this study, we want to determine how "Western knowledge" was included in the first texts mentioning the West. Within this framework, we have determined as an example Hasan el Kafi's work called Usûl'l-hikem fi-nizâmü'l-âlem, published in 1596, and Usûl'ül-hikem fî Nizâmü'l-ümem, published by İbrahim Müteferrika in 1732. and Reisü'l-kuttap Atıf Efendi's statement written in 1798, we want to analyze thematically. Determining the approach of these and similar works to the West will make important contributions to understanding the basic codes of the Westernization adventure of the Ottoman Empire.

Keywords

Usulü'l-hikem, Western İnfluence, Hasan El Kafi, Müteferrika, Atıf Efendi

Batıyı Anlatan İlk Osmanlı Metinlerinde “Batı Bilgisi"nin Yorumlanışı

Abstract

Batı’nın Osmanlı ile teması iki şekilde olmuştur. Bunlardan birisi iki kültür havzasının coğrafi olarak yan yana gelmesinin bir sonucu olarak kurulan temastır. Bu etkileşim denk kültürlerin birbirinden etkilenmesini sağlamıştır. Bu tür kültürel temasta üstün olan taraf olmadığından hegemonik bir etki yoktur. İkinci temas biçimi, üstün bir kültür olarak Batı’nın diğer toplumlarla karşılaşmasıdır. Bu tür karşılaşma farklı toplumlarda farklı tepkilerin oluşmasına neden olmuştur. Bu da Batı dışı toplumlarda farklı modernleşme biçimlerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Osmanlı’nın, Rusya’nın, Japonya’nın ve dünyanın diğer Batı dışı toplumlarının modernleşmesi buna örnek olarak verilebilir. Osmanlı’da birinci tür temasın 16. Yüzyıla kadar devam ettiğini söylemek mümkündür. Ancak, 16. Yüzyılın son çeyreğinden itibaren geri kalmışlığın farkedilmesiyle birlikte, ikinci tür temasın yani üstün bir kültürle geri kalmış bir kültürün karşılaşmasının görülmeye başladığını söyleyebiliriz. Osmanlı toplumu içinden çıkan entelektüeller bu ikinci süreci inceleyerek değişik biçimlerde yorumlamışlardır. Siyasetnâmeler, sefaretnâmeler, seyahatnâmeler ve layihalarda bu yorumların izlerine rastlanmaktadır. Osmanlı modernleşmesini anlayabilmek için bu ilk metinlerin tematik analizlerinin özel bir önemi olduğunu söylemek mümkündür. Batıdaki gündelik hayat, teknolojik ve bilimsel gelişmeler ve devlet sistemi Osmanlı entelektüellerinin ilgilendikleri konular olmuştur. Biz bu çalışmamızda Batı’dan bahseden ilk metinlerde “Batı bilgisi”nin nasıl yer aldığını tespit etmek istiyoruz. Bu çerçevede örnek olarak belirlediğimiz Hasan el Kafi’nin 1596’da yayımladığı Usûl’l-hikem fi-nizâmü’l-âlem adlı eserini, İbrahim Müteferrika’nın 1732’de yayımladığı Usûl’ül-hikem fî Nizâmü’l-ümem adlı eserini ve Reisü’l-küttap Atıf Efendi’nin 1798’de yazdığı layihasını tematik olarak analiz etmek istiyoruz. Bu ve benzeri eserlerin Batı’ya yaklaşımının tespit edilmesi, Osmanlı’nın Batılılaşma serüveninin temel kodlarının anlaşılması açısından önemli katkılar sağlayacaktır.

Keywords

Usulü'l-hikem, Batı Etkisi, Hasan El Kafi, Müteferrika, Atıf Efendi

References

• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin, “Siyâsetnâme”, DİA, 37, 306-308.
• Afyoncu, Erhan, “İbrahim Müteferrika”, DİA, 21, 324-327.
• Agoston, Gabor, Osmanlı’da Ateşli Silahlar ve Askeri Devrim Tartışmaları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, Cild-i Sâlis, Süleyman Efendi Matbaası, 1294.
• Arıkan, Zeki, “Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi”, DİA, 43, 551-552.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
• Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.V, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1971.
• Demir, Uğur, “XVIII. Yüzyılda Kaleme Alınan Avrupa Layihalarında Almanya’ya Dair Bilgiler”, Marmara Türkiye-Almanya Araştırmaları Dergisi, 4, 1-2 (2015), 1-29.
• Gökyay, Orhan Şaik, Katip Çelebi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul tarihsiz.
• Hasan El Kafi, Usûlü’l-hikem fî Nizami’l-Âlem, Müt. Tevfik, İstanbul 1287.
• Hasan El Kafi, Usûlü’l-hikem fî Nizami’l-Âlem, tarihsiz.
• Hourani, Albert, Avrupa ve Orta Doğu, Yöneliş, İstanbul 2001.
• Howard, Douglas A., “Osmanlı Nasihatnâme Türleri ve Mit”, Erken Modern Osmanlılar, Ed. Virgina H. Aksan-Daniel Goffman, Timaş Yayınları, İstanbul 2011, 185-222.
• İbrahim Müteferrika, Usûlu’l-hikem fi Nizâmü’l-ümem.
• İpşirli, Mehmet, “Hasan Kâfî El-Akhisarî ve Devlet Düzenine Ait Eseri Usûlü’l-hikem fi Nizâmi’l Âlem” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 10-11 (1979-1980), 239-278.
• Kâtip Çelebi, Târih-i Frengi Tercümesi, Haz. İbrahim Solak, Palet Yayınları, Konya 2010.
• Katip Çelebi, Müntehab-ı Bahriyye, Akdeniz ve Ege’nin Tarihi Coğrafyası, 1645-1646, Nadir Eserler Kitaplığı, İstanbul 2018. Katip Çelebi, Cihânnümâ, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul 2010.
• Katip Çelebi, İrşâdü’l-Hayârâ ilâ Târîhi’l-Yûnân ve’r-Rûm ve’n-Nasârâ (Katip Çelebi’nin Yunan Roma ve Hristiyan Tarihi Hakkındaki Risalesi) Haz. Bilal Yurtoğlu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 416, Ankara 2012.
• Keskintaş, Orhan, “Osmanlı Devleti Döneminde Yazılan Siyasetnamelerde Adalet, Ahlak ve Nizâm Düşüncesi Üzerine Bir İnceleme” Ankara Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2016.
• Kuran, Ercüment, “Fransız İnkılabı’nın Türk Düşünürlerine Etkisi (1789-1922)”, Erdem, Aydın Sayılı Özel Sayısı-II, 9 (1996), 737-742.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK Yayınları, Ankara 1984.
• Lewis, Bernard, The Müslim Discovery of Europe, W.W. Norton&Company, London 1982.
• Ölmez, Adem, Modern Osmanlı Ordusunda Alaylılar ve Mektepliler, İz Yayınları, İstanbul 2017.
• Öz, Mehmet, Kanun-ı Kadimin Peşinde, Dergah Yayınları, İstanbul 2019.
• Sarıbıyık, Mustafa, “Hasan Kâfî Akhisârî’nin ‘Usûlü’l-hikem fî Nizami’l-Âlem’ Adlı Eseri Üzerinde Bir Tedkik”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 1989.
• Şen, Adil, İbrahim Müteferrika ve Usulü’l-Hikem fi-Nizamü’l-Ümem, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995.
• Tarih-i Hind-i Garbî veya Hadîs-i Nev (A History of the America), The Historical Research Foundation-İstanbul Research Center, İstanbul 1987.
• Tarih-i Hind-i Garbî veya Hadîs-i Nev (A History of the America), Tarihi Araştırmalar ve Dökümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, İstanbul 1999.
• Ülken, Hilmi Ziya, “Katip Çelebi ve Fikir Hayatımız”, Katip Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, TTK Yayınları, Ankara 1957.
• Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• Ünsal, Coşkun, “İbrahim Müteferrika, Usûlü’l-hikem fî Nizâmi’l-ümem (İnceleme-Metin)”, Marmara Üniversitesi Türkiyât Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018.
• Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.