the master of masters, abū nuʿaym al-faḍl b. dukayn (d. 219/834), and his al-tārīkh

Year 2020, Volume: 7 Issue: 2, 1525 - 1556, 30.12.2020

Mahmut Yazıcı

https://doi.org/10.17859/pauifd.826146

Cited By: 2

Abstract

Keywords

Abū Nuʿaym al-Faḍl b. Dukayn, Kitāb al-Tārīkh

Hadis Tarihinin Geçiş Dönemi Âlimlerinden Ebû Nu'aym el-Fadl b. Dükeyn (ö.219/834) ve Günümüze Ulaşmayan "et-Târih" Adlı Eseri Üzerine

Abstract

Ebû Nu‘aym el-Fadl b. Dükeyn, hadis tarihinde tasnif döneminin birinci merhalesi ile zirve eserlerin kaleme alındığı ikinci merhalesi arasındaki geçiş döneminin önemli simalarından birisidir. Dönemin önde gelen hocalarına talebelik yaptığı gibi tasnif döneminin zirve eserlerini kaleme alan hicri 3. asır âlimlerine ise hocalık yapmıştır. Hem naklettiği hadisler hem de hadis ricaline dair verdiği birçok bilgi öğrencilerinin eserlerinde yer almaktadır. Kendisine nispet edilen eserlerden Kitâbu’s-salât’ın bir bölümü günümüze ulaşmış ve basılmışken, rical tarihlerinde atıfta bulunulan ve kendisinden çokça alıntının yapıldığı et-Târîh adlı eserinin günümüze ulaşmadığı bilinmektedir. Çalışmada Ebû Nu‘aym’ın birçok rivayetinin yer aldığı İbn Sa‘d, Buhârî, Fesevî ve Ebû Zür‘a’nın rical tarihlerine dair eserlerini temel alarak Ebû Nu‘aym’ın Târîh’i, eserin içeriği ve rical bilgisini ele alışına ilişkin tespitlerde bulunulmuş ayrıca kişiliği çerçevesinde öne sürülen Şiî olduğu ve hocası Ebû Hanîfe’yi zındıklıkla suçladığı şeklindeki iddialar değerlendirilmiştir.

Keywords

Ebû Nu‘aym el-Fadl b. Dükeyn, Kitâbu't-Târîh, Dükeyniyye,, Kûfe, Rical Tarihi

References

• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-ᶜİlel ve maᶜrifetü’r-ricāl rivāyetü ibnihī Abdillah. thk. Vasıyyullah b. Muhammed Abbâs. Riyad: Dâru’l-Hânî, 2001.
• Âlûsî, Ebü’l-Meâlî Cemâlüddîn Mahmûd Şükrî b. Abdillâh. es-Süyūfü’l-müşriḳa ve muḫtaṣaru eṣ-Ṣavāᶜiḳi’l-muḥriḳa. thk. Mecîd el-Halîfe. Kahire: Mektebetü’l-İmâm Buhârî, 2008.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Marmara İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• Beğavî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Muhammed. Muᶜcemu’ṣ-ṣaḥābe. thk. Muhammed Emîn Muhammed. 5 Cilt. Beyrut: Mektebetu Dâri’l-Beyân, 2000.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsîler (750-1258). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı/İsam Yayınları, 2017.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. et-Tārīḫu’l-kebîr. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed. eż-Żuᶜafā ve’l-metrūkūn. thk. Muvaffak b. Abdillah. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1984.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed el-Mâlikî. Ṭabaḳātü’l-müfessirīn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ebû Nu‘aym, Ahmed b. Abdillah b. Ahmed el-İsfehânî. Ḥilyetü’l-evliyā ve ṭabaḳātü’l-aṣfiyā. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
• Ebû Nu‘aym, Ahmed b. Abdillah b. Ahmed el-İsfehânî. Tesmiyetü me’ntehā ileynā mine’r-ruvāt ʿan Ebī Nuʿaym el-Fażl b. Dükeyn ᶜāliyen. thk. Abdullah b. Yûsuf el-Cüdey‘. Medine: Metâbi‘u’r-Reşîd, ts.
• Ebû Nuᶜaym el-Fazl b. Dükeyn, Ebû Nuᶜaym el-Fazl b. Amr b. Hammâd el-Mulâî et-Talhî. Kitābu’ṣ-ṣalāt. thk. Salâh b. ‘Âiz eş-Şelâhî. Medine: Mektebetü’l-Ğurabâ el-Eseriyye, 1996.
• Ebû Zürᶜa ed-Dımaşkî, Şeyhu’ş-Şebâb Abdurrahmân b. Amr b. Abdillah. Tārīḫu Ebī Zürᶜa ed-Dımeşḳī. thk. Şükrullah Nimetullah el-Kûcânî. Dımaşk: Mecmaᶜu’l-Luğati’l-Arabiyye, ts.
• Ebu’ş-Şeyh el-İsbehânî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Ensârî. Ṭabaḳātü’l-muḥaddis̱īn bi İsbehān ve’l-vāridīne ᶜaleyhā. thk. Abdülğafûr Abdülhak. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. Süfyân b. Cuvvân el-Fârisî. Kitābu’l-maᶜrife ve’t-tārîḫ. thk. Ekrem Ziyâ el-‘Umerî. 4 Cilt. Medine: Mektebetu’d-Dâr, 1989.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Ömer Halîfe b. Hayyât b. Halîfe el-Basrî. Ṭabaḳātü Ḫalīfe b. Ḫayyāṭ. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1993.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Ömer Halîfe b. Hayyât b. Halîfe el-Basrî. Tārīḫu Ḫalīfe b. Ḫayyāṭ. thk. Ekrem Ziyâ el-‘Umerî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1977.
• Hânsârî, Mirza Muhammed Bâkır el-Mûsevî. Ravżātü’l-cennāt fī aḥvāli’l-‘ulemāi ve’s-sādāt. 1-8 Cilt. Tahran/Kum: Mektebetu İsmâîliyyân, 1970.
• Hârizmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib. Mefātīḥu’l-ᶜulūm. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2., 1989.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Tārîḫu Baġdād ve Ẕüyūluhū. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemaleddin Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed el-Kurtubi. el-İntiḳā fī feżāili’s̱-s̱elās̱eti’l-eimmeti’l-fuḳahā Mālik ve’ş-Şāfiᶜī ve Ebī Ḥanīfe. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Adiy, Ebû Ahmed b. Adiy el-Cürcânî. el-Kāmil fî żuᶜafāi’r-ricāl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Mu‘avvid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullah. Tārîḫu Medîneti Dımaşḳ. thk. Amr b. Ğarâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taᶜdîl. Deken: Meclisü Dâireti’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, 1952.
• İbn Ebî Hayseme, Ebû Bekr Ahmed b. Ebî Hayseme. et-Tārīḫu’l-kebīr. thk. Salah b. Fethî Hilâl. 2 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîsiyye, 2006.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe Abdullah b. Muhammed b. İbrahim. el-Kitābu’l-Muṣannef fi’l-aḥâdīs̱ ve’l-ās̱ār. thk. Kemal Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. el-İṣâbe fî temyîzi’ṣ-ṣaḥābe. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Mu‘avvid. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. el-Muᶜcemu’l-müfehres/Tecrīdu esānīdi’l-kütütbi’l-meşhūrati ve’l-eczāi’l-mens̱ūra. thk. Muhammed Şekûr el-Meyâdînî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Tehẕībü’t-Tehẕīb. 12 Cilt. Hindistan: Matbaatü Dâireti’l-Maârifi’n-Nizâmiyye, 1908.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es̱-S̱iḳāt. thk. Muhammed Abdülmuid Han. 9 Cilt. Haydarâbâd/Deken: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, 1973.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. Kitābu’l-mecrūḥîn mine’l-muḥaddis̱în. thk. Hamdî Abdilmecîd es-Selefî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’s-Sumey‘î, 2000.
• İbn Nâsıruddîn, Şemsüddîn Muhammed b. Abdillah el-Kaysî ed-Dımaşkî. Tavżīḥu’l-müştebih fī żabṭi esmāi’r-ruvāt ve ensābihim ve elkābihim ve künāhum. thk. Muhammed Nuᶜaym el-ᶜAraksûsî. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘. el-Cüz’ü’l-mütemmim li Ṭabaḳāti İbn Saᶜd (eṭ-Ṭabaḳātü’l-ḫāmise fī men ḳubiża Rasūlüllāhi ṣallellāhu ᶜaleyhi ve selleme ve hüve aḥdās̱ü’l-esnān. thk. Muhammed b. Sâmil es-Sülemî. Taif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1993.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘. el-Cüz’ü’l-mütemmim li Ṭabaḳāti İbn Saᶜd (eṭ-Ṭabaḳātü’r-rābiᶜa mine’ṣ-ṣaḥābe mimmen esleme ᶜinde fetḥi Mekke ve mā baᶜde ẕālik). thk. Abdülazîz Abdullah es-Sellûmî. Taif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1995.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrā. thk. İhsan Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım., 1968.
• İbn Şâhîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osman el-Bağdâdî. Tārīḫu esmāi’s̱-s̱iḳāt. thk. Subhî es-Sâmerrâî. Kuveyt: Dâru’s-Selefiyye, 1984.
• İbn Zebr er-Rabaᶜî, Ebû Süleyman Muhammed b. Abdillah b. Ahmed er-Rabaᶜî. Tārīhu mevlidi’l-ᶜulemā ve vefeyātihim. thk. Abdullah Ahmed Süleyman. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Asıme, 1989.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ali b. Abdirrahman b. Ali. Menāḳıbu’l-İmām Aḥmed. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru Hecr, 1988.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. eż-Żuᶜafā’ ve’l-metrūkūn. thk. Abdullah el-Kâdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillah el-Kûfî. Maᶜrifetü’s̱-s̱iḳāt min ricāli’l-ᶜilmi ve’l-ḥadīs̱. thk. Abdülalim el-Bestevî. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1985.
• İsmail Paşa, İsmail b. Muhammed Emîn el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-ᶜârifīn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• İzzüddîn İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed. el-Kāmil fi’t-tārīḫ. thk. Ömer Abdüsselam Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ebû Nuᶜaym Fazl b. Dükeyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 10/200-201. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muᶜcemü’l-müellifīn. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, ts.
• Lebīd b. Rebīᶜa, el-ᶜĀmirī. Dīvānu Lebīd b. Rebīᶜa el-ᶜĀmirī. thk. Hamdû Tammâs. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2004.
• Makdisî, Abdülğanî b. Abdilvâhid. Miḥnetü’l-İmām Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. Cîze: Hicr, 1987.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahman b. Yûsuf. Tehẕîbü’l-Kemāl fî esmāi’r-ricāl. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Moğultay b. Kılıç, Alâuddîn Moğultay b. Kılıç b. Abdillah el-Mısrî el-Hanefî. İkmālu Tehẕîbi’l-Kemāl fî Esmāi’r-Ricāl. thk. Adil b. Muhammed - Üsâme b. İbrahim. 12 Cilt. Kahire: Fârûku’l-Hadîsiyye, 2001.
• Muhsin el-Emîn, Ebû Muhammed el-Bâkır Muhsin b. Abdilkerîm el-Âmilî. Aᶜyânü’ş-Şîa. thk. Hasan el-Emîn. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Teâruf, 1983.
• Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb en-. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1997.
• Nusayb b. Rabâh, Ebû Mihcen. Şiᶜru Nuṣayb b. Rabāḥ. thk. Dâvûd Sellûm. Bağdat: Mektebetü’l-Endelüs, 1968.
• Öz, Mustafa. “İmâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 22/207-209. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.
• Saymerî, Hüseyin b. Ali b. Muhammed b. Caᶜfer el-Hanefî. Aḫbāru Ebī Ḥanīfe ve aṣḥābihī. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Serakustî, Kasım b. Sâbit b. Hazm. ed-Delāil fī ġarībi’l-ḥadīs̱. thk. Muhammed b. Abdillah el-Kannâs. 3 Cilt. Riyad: Mektebetu Ubeykân, 2001.
• Sezgin, Fuat. Tārīḫu’t-türās̱i’l-ᶜArabī. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. Câmiᶜatü’l-İmâm Muhammed b. Suᶜûd el-İslâmiyye, 1991.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muᶜcemu’l-evsaṭ. thk. Tarık b. İvadullah b. Muhammed vd. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, ts.
• Yücel, Fatih. “Zeydiyye/Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44/331-338. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 30/26-28. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Dīvānü’ẓ-ẓuᶜafā’ ve’l-metrūkīn ve ḫalḳun mine’l-mechūlīn ve s̱iḳātun fīhim līn. thk. Hamâd b. Muhammed el-Ensârî. Mekke: Mektebetu’n-Nahda el-Hadîse, 1967.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Muġnī fi’ż-żuᶜafā’. thk. Nureddîn Itr. 2 Cilt. Katar, 1987.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Mīzānü’l-iᶜtidāl fī naḳdi’r-ricāl. thk. Ali Muhammed Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1967.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Siyeru aᶜlâmi’n-nübelā. thk. Şuayb el-Arnavut vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Tārîhu’l-İslâm ve vefeyātü’l-meşāhîr ve’l-aᶜlām. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed ed-Dımaşkî. el-Aᶜlām. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.