XVI. YÜZYILIN İLK YARISINDA OSMANLI DEVLETİ’NİN BÂBÜLMENDEB STRATEJİSİ

Year 2021, Volume: 8 Issue: 1, 336 - 359, 30.06.2021

Yasemin Barlak

https://doi.org/10.17859/pauifd.913366

Abstract

Kızıldeniz’i Aden Körfezi’ne bağlayan Bâbülmendeb Boğazı, tarih boyunca deniz ticaretinin en önemli yollarından biri olmuştur. Doğu kıyılarını Yemen, güney kıyılarını Eritre, Cibuti ve Somali’nin çevirdiği boğaz, Süveyş Kanalı ile birlikte Avrupa ve Asya’yı deniz yoluyla birbirine bağlamaktadır. Osmanlı Devleti’nin Memlükleri mağlup ederek Arap Yarımadası’nın büyük bir bölümü ile Afrika’nın kuzeybatı kıyılarını hâkimiyeti altına alması, Portekizlilere karşı Hint Okyanusu ve Kızıldeniz boyunca büyük bir mücadeleye girmesini gerektirmiştir. Portekizliler boğazı tutarak baharat ticaretini engellemeye çalışmış, Osmanlılar ise onları Kızıldeniz’e sokmamak için boğazın iki yakasındaki stratejik mevkileri elinde tutmak istemiştir. İki devlet arasında XVI. yüzyılın ilk yarısında gerçekleşen güç mücadelesi Osmanlı Devleti’nin lehine sonuçlanmış, Kızıldeniz yolu deniz ticaretindeki dinamizmini tekrar kazanmıştır. Makalemiz Bâbülmendeb Boğazı’nın stratejik önemi ile Osmanlı Devleti’nin bölgeyi kontrol altında tutmak için gerçekleştirdiği askeri ve siyasi girişimleri konu almaktadır.

Keywords

Bâbülmendeb,, Yemen, Afrika, Kızıldeniz, Aden Körfezi

References

• BOA, TS.MA.e 858/93 H. 25.Ra.0923. BOA, TS.MA.e 757/62 H. 04.Ş.931. BOA, A. DVNSMHM.d 6/256 H. 13.03.972.
• Abdu Muhammed Ali. Etiyopya-Türkiye İlişkileri: Karşılıklı Şüphe ve Anlaşmazlıktan Karşılıklı Anlayış ve İşbirliğine. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Abdüzzehra Şeleş el-İtâbî. “el-Cuğrafiyye es-siyâsiyye li mudîgi Bâbü’l-Mendeb”. Mecelletü Külliyyeti et-Terbiyeti’l-Esâsiyye 52 (2008), 205-234.
• Afyoncu, Erhan. “Hadım Süleyman Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/96-98. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ahmed Râşid. Târîh-i Yemen ve San‘a. 2 Cilt. y.y. 1291/1874-1875.
• Algül, Hüseyin. “Hadramut”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/65-68. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Arnold, David. Coğrafi Keşifler Tarihi. çev. Osman Bahadır. İstanbul: Alan Yayınları, 1995.
• Bostan, İdris. “Selman Reis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/ 444-446. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Bostan, İdris. “Pîrî Reis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/283-285. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Bostan, İdris. “XVI. Yüzyılda Kızıldeniz’de Osmanlı-Portekiz Mücadelesi: Süveyş, Cidde ve Muha Deniz Üsleri”. Osmanlı’nın İzinde: Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı. haz. Feridun M. Emecen v.d. 1/331-357. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Brummett, Palmira. Osmanlı Denizgücü: Keşifler Çağında Osmanlı Denizgücü ve Doğu Akdeniz’de Diplomasi. çev. H. Nazlı Pişkin. İstanbul Timaş Yayınları, 2009.
• Ekinci, İlhan. “Kızıldeniz’in Güneyinde Rekabet –Şeyh Said ve Fersan Adaları Meselesi-”. Belleten 69/255 (Ağustos 2005), 567-598.
• Emecen, Feridun. “Berekât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/486-487. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Es‘ad Câbir b. Osman Râgıp. Yemen. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, (Türkçe Yazma) 4250.
• Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Mısır, Sudan, Habeşistan, Somali, Cibuti, Kenya, Tanzanya. 1O Kitap. haz. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Gilbert, Eric – Reynolds, Jonathan T. Tarihöncesinden Günümüze Dünya Tarihinde Afrika. çev. Mehmet Demirkaya. İstanbul: Küre Yayınları, 2016.
• Grohmann, A. “Perim”. MEB İslam Ansiklopedisi. 9/551-552. Eskişehir: MEB Yayınları, 199).
• Hassen, Ibsa Ahmed. Etiyopya Harar Bölgesinde Yeniden İslamlaşma (XVIII-XX. Yüzyıllar) Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Herdu, Merkez. Bâbü’l-Mendeb hadru’l-harbi’l-iklimiyye ve hakku mısra fi’d-difâi an mesâlîhiha es-sıtrateciyye. Kahire: Merkez Herdu Lida‘mi’t-Ta‘bîri’r-Ragamî, 2010.
• İbn İyâs, Muhammed b. Şehâbiddîn Ahmed. Bedâʾiʿu’z-zühûr fî veḳāʾiʿi’d-dühûr. thk. Muhammed Mustafa. 10 Cilt. Mekke: Mektebetü Dâri’l-Bâz, ts.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600). çev. Ruşen Sezer. İstanbul: YKY Yayınları, VIII. Basım, 2006.
• İvanov, Nikolay. Osmanlı’nın Arap Ülkelerini Fethi 1516-1574. çev. İlyas Kemaloğlu - Rakhat Abdieva. Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Kitapçı, Zekeriya. “Osmanlıların Orta Afrika Politikası Askerî, Ticâri ve Siyâsi İlişkiler”. Osmanlı. Ed. Güler Eren. 1/411-420. Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.
• Koday, Zeki vd. “Dünyadaki Bazı Önemli Boğazlar ile Kanalların Coğrafi Özellikleri ve Jeopolitik Önemleri”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 21/3 (Eylül 2017), 879-910.
• Lewis, I. M. “The Somali Conquest of the Horn of Africa”. Journal of African History 1/2 (July 1960), 213-229.
• Matrakçı Nasuh. Rüstem Paşa Tarihi Olarak Bilinen Târîh-i Âl-i Osmân (Osmanlı Tarihi 699-968/1299-1561). haz. Göker İnan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Mekkî, Kutbeddin Muhammed b. Ahmed en-Nehrevâlî. el-Berku’l-Yemânî fî’l-Fethi’l-Osmânî. Riyad: Menşuratü Dâri’l-Yemâme, 1967.
• Mughul, M. Yakub. “Portekizli’lerle Kızıldeniz’de Mücadele ve Hicaz’da Osmanlı Hâkimiyetinin Yerleşmesi Hakkında Bir Vesika”. Belgeler 2/3-4 (1965), 37-49. yazı kurulu: Şinasi Altundağ vd. Ankara: TTK Yayınları, II. Basım, 1993.
• Mughul, Muhammad Yakub. Kanunî Devri Osmanlıların Hint Okyanusu Politikası ve Osmanlı-Hint Müslümanları Münasebetleri 1517-1538. İstanbul: Fetih Yayınları, 1974.
• Orhonlu, Cengiz. “Hint Kaptanlığı ve Pîrî Reis”, Belleten 34/134 (Ekim 1970'den ayrıbasım), 235-254.
• Orhonlu, Cengiz. “XVI. Asrın ilk Yarısında Kızıldeniz Sahillerin’de Osmanlılar”. Tarih Dergisi 12/16 (1961), 1-24.
• Orhonlu, Cengiz. Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti. Ankara: TTK Yayınları, 1996.
• Önalp, Ertuğrul. “Portekiz Kaynaklarına Göre Sefer Reis’in Hint Okyanusu’ndaki Faaliyetleri (1550-1565)”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 25 (Bahar 2009), 209-226.
• Önalp, Ertuğrul. Osmanlının Güney Seferleri 16. Yüzyılda Hint Okyanusu’nda Türk-Portekiz Mücadelesi. Ankara: Berikan Yayınları, 2010.
• Özbaran, Salih. “Osmanlı İmparatorluğu ve Hindistan Yolu Onaltıncı Yüzyılda Ticâret Yolları Üzerinde Türk-Portekiz Rekâbet ve İlişkileri”, Tarih Dergisi 31 (1977), 65-146.
• Özbaran, Salih. Yemen’den Basra’ya Sınırdaki Osmanlı. İstanbul: Kitap Yayınları, 2004.
• Peacook, A.C.S. “Suakin: A Northeast African Port in the Ottoman Empire”. Northeast African Studies 12/ 1 (2012), 32-33.
• Peçevî İbrâhim Efendi. Târîh-i Peçevî. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1283/1866.
• Rentz, G. “Bab Al-Mandab”. The Encyclopaedia Of Islam. Ed. H. A. R. Gibb vd. 1/837. Leiden: E. J. Brill, 1986.
• Salim, Seyyid Mustafa. el-Fethu’l-Usmânîyyi’l-Evvel li’l-Yemen 1538-1635. Kahire: Dâru’l-Emîn, V. Basım, 1999.
• Sırma, İhsan Süreyya. Osmanlı Devleti’nin Yıkılışında Yemen İsyanları. İstanbul: Beyan Yayınları, 2008.
• Sırma, İhsan Süreyya. “Yemen’in Jeopolitik Durumu ve Osmanlı Devleti’ne Katılması”. İUEF Tarih Dergisi 12 (1982), 427-444.
• Solakzâde Mehmed Hemdemî Çelebi. Solak-Zâde Tarihi. haz. Vahid Çabuk. 2 Cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Trimingham, J. Spencer. Islam in Ethiopia. London: Oxford University Press, 1952.
• Utku, Nihal Şahin. Kızıldeniz, Çöl, Gemi ve Tacir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi İstanbul’un Fethinden Kanuni Sultan Süleyman’ın Ölümüne Kadar. 9 Cilt, Ankara: TTK Yayınları, X. Basım, 2011.
• Yavuz, Hulûsi. Kâbe ve Haremeyn için Yemen’de Osmanlı Hâkimiyeti (1517-1571). İstanbul: Serbest Matbaası, 1984.
• Yavuz, Hulûsi. Yemen’de Osmanlı İdâresi ve Rumûzî Târihi (923-1012/1517-1604). II Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 2003.
• Zaouaq, Karim. “Bab el-Mandeb Strait: a Threatened Strategic Passage”. Morocco World News (Aug 15, 2018). https://www.moroccoworldnews.com /2018/08/252041/bab-el-mandeb-strait-strategic-passage.
• Zührî, Mir’âtü’l-Yemen. İstanbul: Kader Matbaası, h. 1328.