KUR'ÂN'A GÖRE AKIL ve TEFSİRDEKİ ROLÜ BAKIMINDAN AKLIN KUR'ÂN'A ARZI

Year 2022, , 278 - 301, 30.04.2022

Murat Oral

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1052142

Abstract

Kur’ân, akla önem vermiş ve insanı, aklını kendisini zarardan alıkoyacak ve kendisine fayda sağlayacak şekilde kullanmasına teşvik etmiştir. Özellikle de Allah’ın kelamının anlaşılması ve açıklanması konusunda akla önemli bir rol vermiştir. Tefsir Tarihi boyunca ise müfessirler, Kur’ân’ın akla yüklediği bu görevi yürütmeye çalışırken kimi zaman ifrata kimi zaman da tefrite kaçmışlardır. Dolayısıyla Kur’ân’ın tefsir alanında akla yüklediği görevin tanımının tespit edilmesi amacıyla “akıl” lafzının lüğavi anlamı ile Kur’ân dilinde geçen manası incelenmiş ve iki anlamın arasında bir fark bulunmamakla birlikte Kur’ân’ın daha çok pratik akla önem verdiği görülmüştür. Ardından Kur’ân/vahiy ile akıl ilişkisinden söz edilerek sahih nakil ile sarih aklın birbiriyle uyumlu olduğu belirtilmiştir. Çelişki izlenimi veren durumlarda ise naklin sahih olması hâlinde akla tercih edilmesi gerektiği sonucuna ulaşılmıştır. Son olarak salt akla dayalı tefsirin doğruluk derecesinin ortaya konulması amacıyla ilgili yöntem Kur’ân’ın “akıl” yaklaşımıyla karşılaştırılmıştır. İslam’ın ana esaslarında dahi ulaştığı hatalı sonuçların çokluğu ve sahih nakilleri basit/sarih akla aykırı gerekçelerle reddetmesi sebebiyle söz konusu yöntemin Kur’ân’ın “akıl” yaklaşımına aykırı olduğu belirtilmiştir.

Keywords

Kur’ân, Vahiy, Nakil, Akıl, Tefsir, Akılcılık, Yöntem.

References

• ‘Azkûl, Kerîm. el-‘Aklu fi’l-İslâm. Beyrut: y.y. 1946.
• ‘İlmî, Ebû Cemîl el-Hasan. Menhacu Kırâati’t-Turâsil’l-İslâmi Beyne Te‘sîli’l-‘Âlimîn ve İntihâli’l-Mubtilîn. b.y. Dâru’l-Kelime, 2018.
• ‘İmâd er-Râ‘ûş, Taha Ahmed. el-‘Aklu fi’l-Kur’ân ve Eseruhu fi’t-Tefsîr. nşr. Mecelletu’l-‘Ulûmi’ş-Şer‘îyye. b.y. y.y. 1432/2011.
• ‘İmâra, Muhammed. Makâmu’l-‘Akli fi’l-İslâm. Kahire: Nahdatu Mısr, 2008.
• Abduh, Muhammed. el-İslâm ve’n-Nesrâniyye me‘a’l-‘İlmi ve’l-Medeniyye. b.y. Dâru’l-Hadâse, 1988.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şu‘ayp Arnaût – ‘Âdil Murşid vd. b.y.: Muessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Arpa, Enver. “Tefsir’de Çağdaş Akılcı Ekol”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/Ek Sayı 1 (Ocak 2019), 899-918.
• Aydınlı, Osman. “Mu‘tezile Akılcılığı ve Modernist Düşüncedeki İzleri/Yansımaları”. Eskiyeni / 25 (Temmuz 2012), 39-49.
• Bahş, Hâdim Hüseyin İlahi. el-Kur’âniyyûn ve Şubuhâtuhum Havle’s-Sunne. Tâif: Mektebetu’s-Sıddîk, 1421/2000.
• Beğavî, Hüseyin b. Mes‘ûd. Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1420.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Akıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 1 Ocak 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/akil
• Buhârî, Muhammed b. İsmail el-Buhârî. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Heyet. Mısır: Bulâk, 1311.
• Sahîhu’l-Edebi’l-Mufred. thk. Muhammed Nasirddin el-Elbânî. b.y.: Dâru’s-Sıddîk, 1418/1997.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Fusûl fi’l-Usûl. nşr. Vizâratu’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye. b.y. y.y. 1414/1994.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdulğafur ‘Attâr. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer. Tekvîmu’l-Edilleti fî Usûli’l-Fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Meyyis. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1421/2001.
• Curcânî, Alî b. Muhammed. et-Ta‘rîfât. thk. Heyet. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Durur, Mehmet Ali. “Kur’ân-ı Kerîm’de A-K-L Kelimesi”. Hikmet Yurdu 8/16 (Aralık 2015), 181-211.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvud. thk. Şu‘ayp Arnaût – Muhammed Kâmik Karabelli. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebu’l-Kâsım et-Teymî, İsmail b. Muhammed. el-Hucce fî Beyâni’l-Mehacce ve Şerhu ‘Akîdeti Ehli’s-Sunne. thk. Muhammed b. Rabî‘ el-Medhalî. Riyad: Dâru’r-Râye, 1419/1999.
• Ebu’l-Me‘âlî, Abdulmelik b. Abdullah el-Cuveynî. Kitâbu’t-Talhîs fî Usûli’l-Fıkh. thk. Abdullah Cûlem en-Nibâlî – Beşir Ahmed el-‘Umerî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• Ebu’s-Su‘ûd, Muhammed b. Muhammed. İrşâdu’l-‘Akli’s-Selîm ila Mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn. thk. Nu‘aym Zerzûr. b.y. el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 1426/2005.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-Luğa. thk. Muhammed İvad Mur‘ib. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl. thk. Tâhâ Câbir Feyyâd el-‘Ulvânî. b.y. Muessesetu’r-Risâle, 1418/1997.
• Esâsu’t-Takdîs. thk. Ahmet Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetu’l-Kulliyyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• Mefâtîhu’l-Gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1420.
• Fehd er-Rûmî, Fehd b. Abdurrahman b. Süleyman. İtticâhâtu’t-Tefsîri fi’l-Karni’r-Râbi‘i ‘Aşar. Riyad: y.y. 1407/1986.
• Menhecu’l-Medreseti’l-‘Akliyyeti fi’t-Tefsîr. Riyad: Muessesetu’r-Risâle, 1403/1983.
• Ferhat, Ahmet Hasan. Me‘âcimu Mufredâti’l-Kur’ân Muvâzenâtun ve Mukterahât. nşr. Mecme‘u’l-Meliki Fehd. Medine: y.y. 1421.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfa. thk. Muhammed Abduselam Abduşşâfî. b.y. Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Gulâmu Sa‘leb, Muhammed b. Abdulvahid. Yâkûtetu’s-Sırât fî Tefsîri Garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed b. Ya‘kûb et-Türkistânî. Medine: Mektebetu’l-‘Ulûmi ve’l-Hikem, 1423/2002.
• Güneş, Kamil, İslamî Düşüncenin Şekillenişinde Akıl ve Nass -Bakıllanî ve Kâdî Abdulcebbar’da Kelamullah Meselesi Örneği-. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• İbn ‘Abbâd, İsmail. el-Muhît fi’l-Luğa. thk. Muhammed Hasan Âl Yâsîn. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1414/1994.
• İbn Dureyd, Muhammed b. Hasan. Cemheretu’l-Luğa. thk. Remzi Munir Ba‘albakî. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi lil’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed. Tefsîru İbn Ebî Hâtim. thk. Es‘ad Muhammed et-Tîb. Suudi Arabistan: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. Makâyîsu’l-Luğa. thk. Abdusselam Muhammed Harun. b.y. Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed b. Sa‘îd. el-Faslu fi’l-Mileli ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, ts.
• el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Kesîr, İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. Riyad: Dâru Taybe, 1420/1999.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim. Te’vîlu Muşkili’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenu İbni Mâce. thk. Şu‘ayp Arnaût vd. b.y.: Dâru Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdulhalim. Der’u Te‘ârudi’l-‘Akli ve’n-Nakl. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. b.y. y.y. 1411/1991.
• Mecmû‘u’l-Fetâva. nşr. Mecme‘u’l-Meliki Fehd. Medine: el-Evkâfu’s-Su‘ûdiyye, 1416/1995.
• Mukaddimetun fî Usûli’t-Tefsîr. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1490/1980.
• İbnu’l-Cevzî, Abdurrahman b. Ali. Nuzhetu’l-A‘yuni’n-Nevâzir fi ‘İlmi’l-Vucûhi ve’n-Nezâir. thk. Muhammed Abdülkerim Kazım er-Râzî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1404/1984.
• Zâdu’l-Mesîr fî ‘İlmi’t-Tefsîr. thk. Abdurrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1422.
• İbnu’l-Kayyim el-Cevziyye, Şemseddin Muhammed. el-Emsâlu fi’l-Kur’ân. thk. Ebû Huzeyfe İbrahim b. Muhammed. Mısır: Mektebetu’s-Sahâbe, 1406/1986.
• es-Savâ‘iku’l-Mursele fi’r-Reddi ‘ala’l-Cehmiyyeti ve’l-Mu‘attıla. thk. Ali b. Muhammed ed-Dehîlullah. Riyad: Dâru’l-‘Âsime, 1408.
• et-Tibyân fî Eymâni’l-Kur’ân. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İ‘lâmu’l-Muvakki‘în ‘an Rabii’l-‘Âlemîn. thk. Muhammed Abdusselam İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1411/1991.
• Miftâhu Dâri’s-Se‘âde. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbnu’l-Mevsılî, Şemseddin Muhammed b. Muhammed. Muhtasaru’s-Savâ‘iku’l-Mursele ‘ala’l-Cehmiyyeti ve’l-Mu‘attıla. thk. Seyyid İbrahim. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1422/2001.
• Îcî, Abdurrahman b. Ahmed. el-Mevâkıfu fî ‘İlmi’l-Kelâm. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, ts.
• Kâsımî, Muhammed Cemaluddin b. Muhammed. Mehâsinu’t-Te’vîl. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1418.
• Kattân, Mennâ‘ Halil. Mebâhisun fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. b.y. Mektebetu’l-Me‘ârif, 1421/2000.
• Kubat, Mehmet. “İslam Düşüncesinde Aklın Vahiy Karşısındaki Konumu”. Milel ve Nihal 8/1 (Nisan 2011), 71-118.
• Kur’ân Yolu. Erişim 9 Kasım 2021. https://kuran.diyanet.gov.tr/
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li-Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî – Ahmed Ettafeyyiş. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Küre Medya. “Mehmet Okuyan: Hz. Meryem çift cinsiyetli olabilir”. YouTube. Yayın Tarihi 10 Mart 2016. https://www.youtube.com/watch?v=GkoBi5UdSXw
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’t-Tevhîd. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiyye: Dâru’l-Câmi‘âti’l-Mısriyye, ts.
• Te’vîlâtu Ehli’s-Sunne. thk. Mecdî Beslûm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nuketu ve’l-‘Uyûn. thk. es-Seyyid b. Abdulmaksud b. Abdurrahim. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Merâğî, Ahmet b. Mustafa. Tefsîru’l-Merâğî. nşr. Şirketu Mektebeti ve Matba‘ati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdihi. Mısır: y.y., 1365/1946.
• Muhammed ez-Zehebî, es-Seyyid Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-Mufessirûn. Kahire: Mektebetu Vehbe, ts.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. Fehmu’l-Kur’ân ve Me‘ânîh. thk. Hüseyin el-Kavtelî. Beyrut: Dâru’l-Kindî, 1398.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîh-i Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-‘Arabiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyâ Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Mecmû‘ Şerhu’l-Muhezzeb. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• el-Minhâc Şerhu Sahîh-i Muslim b. Haccâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1392.
• Özden, Mustafa. “Kur’ân’dan Hareketle Akıl-Vahiy İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 3/2 (Aralık 2019), 259-286.
• Pişgin, Yasin. “Kur’an’a Göre Akıl-Gayb İlişkisi Bağlamında Mana Yönünden Müteşabih Ayetlerin Tevili Meselesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/29 (Aralık 2012), 105-136.
• Râgıp, Hüseyin b. Muhammed el-İsfahânî. el-Mufredât fî Garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnan ed-Dâvudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.
• ez-Zerî‘atu ile Mekârimi’ş-Şerî‘a. thk. Ebu’l-Yezîd Ebû Zeyd el-‘Acemî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1428/2007.
• Mukaddimetu Câmi‘i’t-Tefâsîr. thk. Ahmet Hasan Ferhat. Kuveyt: Dâru’d-De‘ve, 1405/1984.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. Muhtâru’s-Sıhâh. thk. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asrîyye, 1420/1999.
• Rıza, Reşid. Tefsîru’l-Menâr. nşr. el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Âmmetu li’l-Kutub. b.y.: y.y., 1990.
• Sa‘dî, Abdurrahman b. Nâsır. el-Kavâ‘idu’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1420/1999.
• Teysîru’l-Kerîmi’r-Rahmân fî Tefsîri Kelâmi’l-Mennân. thk. Abdurrahman b. Mu‘allâ el-Luveyhik. b.y. Muessesetu’r-Risâle, 1420/2000.
• Sefârînî, Ebu’l-‘Avn Muhammed b. Ahmed. Levâmi‘u’l-Envâri’l-Behiyye. Dımaşk: Muessesetu’l-Hâfikîn ve Mektebetuhâ, 1402/1982.
• Sicistânî, Muhammed b. Gazîr. Garîbu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Edîb Abdulvâhid Cemrân. Suriye: Dâru Kuteybe, 1416/1995.
• Suyûtî, Celalüddin Abdurrahman b. Ebî Bekir. ed-Durru’l-Mensûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. b.y.: y.y. 1394/1974.
• Şa‘bân, Zekiyyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları. çev. İbrahim Kâfî Sönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Şâtıbî, İbrahim b. Musa. el-İ‘tisâm. thk. Sa‘d b. Abdullah Âlu Humeyd. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1429/2008.
• el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasan Âlu Selmân. b.y. Dâru İbni ‘Affân, 1417/1997.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-Nihal. b.y. Muessesetu’l-Halebî, ts.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-Kadîr. Dımaşk: Dâru İbni Kesîr, 1414.
• İrşâdu’l-Fuhûl ila Tahkîki’l-Hakki min ‘İlmi’l-Usûl. thk. Ahmed ‘Azû ‘İnâye. Dımaşk: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1419/1999.
• Şirbînî, Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. es-Sirâcu’l-Munîr fi’l-İ‘âneti ‘ala Ma‘rifeti Ba‘di Me‘ânî Kelâmi Rabbine’l-Hakîmi’l-Habîr. Kahire: Matba‘atu Bûlâk, 1285.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. Mekke: Dâru’t-Terbiye ve’t-Turâs, ts.
• Tarîfî, Abdulaziz b. Merzûk. et-Tefsîru ve’l-Beyân li-Ahkâmi’l-Kur’ân. Riyad: Mektebetu Dâri’l-Menhec, 1438.
• Tarihselcilik ve Kur’ân. “Kur’ân’da Namaz Kaç Vakittir?”. YouTube. Yayın Tarihi 3 Ekim 2014. https://www.youtube.com/watch?v=JPMNAeKHipk
• Tirmizî, Ebû ‘Îsa Muhammed b. İsa. el-Câmi‘u’l-Kebîr, thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Turan, Maşallah. “Din Dilini Yorumlama Çabaları ve Bu Bağlamda Akıl-Nakil Dengesinin Önemi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/30 (Aralık 2008), 139-171.
• Vâhıdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vasît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. ‘Âdil Ahmed Abdulmevcud vd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1415/1994.
• Ya‘kûb, Tâhir Mahmûd Muhammed. Esbâbu’l-Hatai fi’t-Tefsîr. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1425.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 1 Ocak 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/akil
• “Hidâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 8 Kasım 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/hidayet
• Yıldız, Mustafa. “Gazzâlî’ye Göre Akıl ve Dinî Bilgi Kaynağı Olarak Aklın Önemi”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 3/4 (Aralık 2014), 14-28.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Heyet. b.y. Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Mahmûd b. ‘Amr. Esâsu’l-Belâğa. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.
• Etvâku’z-Zehebi fî’l-Mevâ‘izi ve’l-Hutab. thk. Ahmet Abduttevvâb ‘Avd. Kahire: Dâru’l-Fadîle, ts.
• Tefsîru’l-Keşşâf ‘an Hakâiki’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te‘vîl. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1430/2009.
• Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-‘Arabiyye, 1376/1957.
• Zeyla‘î, Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed. Tahrîcu’l-Ehâdîsi ve’l-Âsâri’l-Vâkı‘ati fî Tefsîri’l-Keşşâfi li’z-Zemahşerî. thk. Abdullah b. Abdurrahman es-Sa‘d. Riyad: Dâru İbni Huzeyme, 1414.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazim. Menâhilu’l-‘İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Matba‘atu ‘Îsa el-Bâbî el-Halebî ve Şurekâh. b.y.: y.y. ts.