TABÂTABÂÎ’NİN ŞÎA HADİS KİTAPLARIN ELEŞTİRİSİ (EL-KÂFÎ’DEKİ MEVZÛ HADİSLER ÖRNEĞİ)

Year 2024, , 374 - 398, 30.06.2024

Hasan Selam

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1453802

Abstract

Mustafa el-Hüseynî et-Tabâtabâî, 1935 yılında İran’da dünyaya gelmiştir. Yakın dönem Şî’anın önde gelen âlimlerinden Ayetullah es-Seyyid Muhammed et-Tabâtabâî ile Ayetullah Mirzâ Ahmed Âşitiyânî’nin torunudur. Şîa hadis kitaplarına ve genel anlamda Şîa itikadına eleştirel yaklaşan İranlı Şiî bir âlimdir. Bu tavrından dolayı birçok defa İran güvenlik güçleri tarafından gözaltına alınmış ve çeşitli eziyetlere maruz kalmıştır. İran basınından edindiğimiz bilgiye göre takriben 86 yaşındaki Tabâtabâî, 09/04/2021 tarihinde resmi herhangi bir gerekçe gösterilmeden gözaltına alınmış ve bilinmeyen bir yere götürülmüştür. Hel Yecûzu es-Sucûd li Gayrillâh, Ali Beyne’l-Guluvvi ve’l-Cefâi, er-Rikku fî’l-İslâm, el-Hiyânetu fî Nakdi’t-Tarîh, el-İslâm ve Asnâmu’l-Garbi, NakduÂsâr el-Musteşrikîn, Da’vetu’n-Nasârâ ilâ et-Tevhîd, Fethu’l-Beyân fîmâ Ruviye ‘An Aliyyin (as) fî Tefsîri’l-Kurân, Hallu’l-Muşkile Beyne eş-Şîa ve’s-Sunne fî Meseleti’l-İmâme ve üzerinde çalıştığımız Nakdu Kutubi’l-Hadîsi (el-İmâmiyye) olmak üzere çok sayıda eseri vardır. et-Tabâtabâî’nin görüşlerinden etkilenen çok sayıda Şiî âlim vardır. Âyetullah Ebu’l-Fadl el-Berkeî ile Haydar Ali Kalemderân bunlardan bazılarıdır. et-Tabâtabâî Şîa hadis edebiyatına eleştirel yaklaşmış ve mevzu hadislerin Şîa’nın en temel kitaplarında var olduğunu örneklerle izah etmeye çalışmıştır. Şîa ulemasının cumhuruna göre Kur’ân’dan sonra en sahih ve benzeri ortaya konulmamış Küleynî’nin el-Kâfîsi ile diğer Şîa hadis kitaplarında mevzu hadislerin varlığını ispatlamaya çalışmıştır. et-Tabâbâtabâi, hadisleri senet yönünden olduğu gibi, metin yönünden de tenkide tabi tutmuştur. Mevzu hadislerin tespit edilebilmesi için takip edilmesi gereken yolları da maddeler halinde sıralamıştır. Yazdığı esrelerin büyük bir kısmı Farsça olarak yayınlanmıştır. İstifade etmeye çalıştığımız ‘Nakdu Kütübi’l-Hadîs (el-İmâmiyye) kitabı, Arapça olarak da yayınlanmıştır.

Keywords

Hadis, Şia, Tabâtabâî, el-Kafî, Mevzu Hadis

References

• Abdulaziz b. Muhammed b. Ali Âl Abdullatif, İbâdiyye ve hel hum Havâric, Tebûk: el-Mudiriyyetu’l-Âmme li’l-matbûâti bivezâreti’l-i’lâm, Birinci Baskı, 1412/1991.
• Abtahî, Muhammed Ali el-Muvehhid, Şerhu Kitabi’r-Ricâl li’n-Necâşî el-Musemmâ Tehzîbu’l-Mekâl fî Tenkîhi Kitâbi’r-Ricâl, Dâru’l-Murtadâ, Beyrut 2018.
• Ali Hekemî Zâde, Esrâr Elf ‘Âm, www.ijtehadat.com.
• Atâridî, Azîzullah, Musnedu’l-İmâm er-Ridâ, Muessesetu Tabi ve Neşr Âstân Kuds er-Radavî, 1403/1982.
• Behbûdî, Muhammed Bakır, Ma’rifetu ulûmi’l-hadîs ve târîhu neşrihi ve tedvînihi ve sakâfetihi ‘inde’ş-Şîa el-İmâmiyye. Beyrut: Dâru’l-Hâdî, 1. Basım, 2006.
• Behbûdî, Muhammed Bakır. Sahîhu’l-kâfi min silsileti sihâhi’l-ehâdîsi inde’ş-Şîa’ el-İmâmiyye. b.y.: Dâru’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1981.
• Beyhekî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali b. Musa el-Husrevcirdî el-Hurâsânî, Ma’rifetu’s-sunen ve’l-âsâr, thk. Abdulmu’tî Emîn Kal’ecî, Keratşi: Câmiatu’d-Dirâsâtu’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1412/1991.
• Bezzâr, Ebûbekir Ahmed b. Amr b. Abdulhalik b. Hallad b. Ubeydullah el-Atekî. Müsnedü’l-Bezzâr. thk. Mahfûzurrahman Zeynullah. el-Medînetu’l-Munevvere: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1. Basım, 2009.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Cami‘u’s-sahih. nşr. Muhammed Zuheyr b. Nasır. 8 Cilt. b.y.: Dâru’t-Tavki Linnecâti, 1. Basım, 1422/2001.
• Burûcirdî, es-Seyyid Âkâ Hüseyn et-Tabâtabâî. Esânîdi kitâbi’l-kâfi. Kum: Müessesetü Âyetullah el-‘Uzmâ el-Burûcirdî, 1385/1965.
• Cezâirî, Ni’metullah. el-Envarü’n-nu’maniyye. Beyrut: Müessesetü el-E’lemî, ty.
• Ebû Gâlib er-Râzî, Târihu Âl Zurâre, el-Mektebetu’ş-Şâmile li’ş-Şîa, ty.
• Ebû Gudde, Abdulfettâh. Lemehât min târîhi’s-sünne ve ‘ulûmi’l-hadîs. Halep: Mektebetü Matbûat el-İslâmiyye, 1. Basım, 1984.
• Ebû Şehbe, Muhammed b. Muhammed b. Süveylim, el-Vasît fî ‘Ulûm ve Mustalahi’l-Hadîs, Dâru’l-fikr el-Arabî, ty.
• Elbânî, Muhammed Nasiruddîn, et-Ta’lîkât el-Hissân Alâ Sahîh İbn Hibbân, Dâr İbn Vezîr li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, Birinci Basım, Cidde 2004.
• Elbânî, Sahîhu Mevâridu’z-Zamân İlâ Zevâid İbn Hibbân, Riyad: Dâru’s-Samîi Linneşri ve’t-Tevzîi, 1. Basım,1422/2002.
• Ensârî, el-Murtaza b. Muhammed Emin. Ferâidu’l-usûl, Kum: Mecmeu’l-Fikr el-İslâmî, 23. Basım, 1422/2001.
• Gaffâr, Abdurrasul Abdulhasan. el-Küleynî ve el-kâfi. Kum: Müessesetü’n-Neşr el-İslâmî, Birinci Basım, 1416/1995.
• Gıta, Muhammed Hüseyin el-Kaşifu’l-Gıta’. Aslu’ş-Şia’ ve usûluha mukarenetun maa mezahibi’l-erbaa. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemî Matbaası, 1982.
• H. Musa Bağcı, Hadis Tarihi (H. İlk Üç Asır), Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• Hâkîm, Ebû Abdullah el-Hâkim Muhammed b. Abdullah Hamdeveyhî ed-Dabbî et-Tahmânî en-Nîsâburî. el-Mustedrek ale’s-sahiheyn. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1. Basım, 1990.
• Hasanî, Haşim Ma’rûf, Dirâsât fî’l-Hadîs ve’l-Muhaddisîn, Beyrut: Dâru’t-Teâruf li’l-matbûat, İkinci Basım, 1398/1978.
• Hasanî, Hâşim Ma’ruf. el-Mevdû‘ât fi’l-âsâr ve’l-ahbâr ‘ardun ve dirâsetun. Beyrut: Dâru’t-Teârufi, 1. Basım, 1407/1987.
• Heysemî, Ebulhasan Nuruddin Ali b. Ebibekr b. Süleyman (ö. 807/1405), Mevâridu’z-Zamân İlâ Zevâid İbn Hibbân, thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî-Abduhu Ali el-Kûşk, Dimeşk: Dâru’s-Sekâfe el-Arabiyye, 1. Basım, 1992.
• Hillî, Ebu’l-Mansûr el-Hasan b. Yusuf b. el-Mutahhir el-Esedî. Hulâsetu’l-akvâl fi ma`rifeti’r-ricâl. thk. Cevad el-Kayyumî. Kum: Müessesetü Neşri’l-Fekâhe, 4. Basım, 1431/2010.
• Hûî, Ebû’l-Kasım el-Musevi el-Huî. Mu’cemu ricâli’l-hadis. Beyrut: Menşûratu Medîneti’l-İlm, 3. Basım, 1403/1982.
• Irâkî, Ebû’l-Fadl Zeynuddin Abdurrahman b. el-Hüseyin (ö. 806/1404), et-Takyîd ve’l-Îdâh Şerhu Mukaddimetu İbn Salâh, thk. Abdurrahman Muhammed Osman, Medîn-i Münevvere: el-Mektebetu’s-Selefiyye, 1. Basım, 1389/1969.
• İbn Abdulber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed en-Nemrî el-Kurtubî (ö. 463/1071), Câmi‘u Beyân el-İlmi ve Fadlihi, thk. Ebu’l-Eşbâl ez-Zuhrî, Dâru İbn el-Cevzî, 1. Basım, Suudi Arabistan 1994.
• İbn Adî, el-Hâfız Ebû Ahmed Abdullah b. Âdî el-Curcânî. el-Kâmil fi du’afâi’r-ricâl. thk: Komisyon. b.y.: Dâru’l-Fikri, 1. Basım, 1984.
• İbn Batta, Ebû Abdullah Ubeydullah b. Muhammed b. Muhammed b. Hamdân el-‘Ukberî (ö. 387/997), el-İbâne el-Kübrâ, thk. Rıda Na’sân Mu’tî, Riyad: Dâru’r-Râye li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 2. Basım,1415/1994.
• İbn Dekîk el-‘Îd. Takiyuddin Ebû’l-Feth Muhammed b. Ali b. Vehb b. Mutî’ el-Kuşeyrî. el-İktirah fî beyani’l-istilâh. Beyrut: Dâru’l-Kurub el-İlmiyye, ty.
• İbn Ebû Hatim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed (ö. 327/939), el-Cerh ve’t-Ta’dîl, Beyrut: Dâru İhyâ’ et-Turâs el-Arabî, 1. Basım, 1271/1952.
• İbn el-Keyyâl, el-Kevâkibu’n-Neyyirât fî Ma’rifeti mine’r-Ruvâti’s-Sikât, thk. Abdulkayyum Abdurabbi en-Nebî, Beyrut: Dâru’l-Me’mûn, 1. Basım, Beyrut 1401/1981.
• İbn Hacer, Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf, Tehzîbu’l-Kemâl, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf Beyrut: Muessestu’r-risâle, 1. Basım, 1400/1980.
• İbn Hanbel, Ahmed. Musned. thk. Şuayb el-Arneût - Adil Murşid. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2001.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelusî, el-Kurtubî (ö. 456/1064), el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut: Dâru’l-Âfâk el-Cedîde, ty.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Muaz b. Ma’bed et-Temîmî ed-Dârimî el-Bustî (ö. 354/965), el-İhsân fî Takrîbi Sahîh İbn Hibbân, thk. Şuayb el-Arnaûd, Beyrut: Muessestu’r-Risâle, 1. Basım, 1408/1988.
• İbn Receb el-Hanbelî, Zeynuddin Abdurrahman b. Ahmed (ö. 795/1393), Tefsîru İbn Receb l-Hanbelî (Revâi‘u’t-Tefsîr), Suudi Arabistan: Dâru’l-Âsime, 1. Basım, 1422/2000.
• İbn Teymiyye, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Abdulhalim el-Harrânî (ö.728/1328), es-Sârimu’l-meslûl alâ Şâmi’r-Rasûl, thk. Muhammed Muyiddîn Abdulhamîd, Suûdî Rabistan: el-Haras el-Vatanî es-Suûdî, b.y. ty.
• İbnü’l-Cevzî, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Kitâbu’l-Mevdû‘ât mine’l-ehâdîsi’l-merfûât. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2008.
• Kâşânî, Muhammed b. Muhsin b. el-Muttaza el-Feyz. Kitabu'l-Vâfî. Isfahan: Mektebetü'l-İmâm Emîri'l-Mü'minîn, 1991.
• Keleş, Ahmet, Hadislerin Kur’ân’a Arzı, İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Basım, 2011.
• Komisyon, Difâ’ ani’l-Hadîs en-Nebevî ve Tefnidu Şubuhâti Husûmihi- Muşkilâtu’l-Ehâdîs, Kâhira: Mektebetu’l-Mutenebbi, ty.
• Küleyni, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya’kup el-Küleynî er-Razi. el-Kâfî. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 8. Basım, 1405/1984.
• Mâmekânî, Ahmed Abdurrıda el-Basrî (ö. 1085/1674), Fâiku’l-mekâl fî’l-Hadîsi ve’r-Ricâl, thk. Gulamhuseyin Kayseriyyehâ, Kum: Dâru’l-hadîs, 1. Basım, 1422/2001.
• Mâmekânî, eş-Şeyh Abdullah el-Mamekanî (ö. 1351/1932), Tenkîhu'l-mekâl fi ilmi'r-ricâl. thk. Muhittin Mâmekânî. Kum: Müessesetü Âli Beyt, 1389/1969.
• Mâzenderânî, Muhammed Salih (ö. 1081/1671), Şerhu Usûl el-Kâfî, thk. es-Seyyid Ali Âşûr, Beyrut: Dâru İhyâ’ et-Turâs el-Arabî, ty.
• Meclisî, Muhammed Bakır b. Muhammed Taki b. Maksud Ali. Mirâtu’l-ukûl fi şerhi ahbâr-ı âli’r-Rasûl. Tahran: Daru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1404/1983.
• Meclisî. Bihâru’l-envar el-câmi’a lidureri ahbari’l-eimme el-athar. Kum: el-Kütübü’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1430/2009.
• Mekkî eş-Şâmî, es-Sunne en-Nebeviyye ve matâinu’l-mubtedaati fihâ, Ammân: Dâru Ammâr li’n-neşri ve’t-tevzî’, 1. Basım, 1420/1999.
• Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf, Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-ricâl, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 1. Basım, Beyrut 1400/1980.
• Mufîd, el-İhtisâs, thk. Ali Ekber el-Gıfârî, Beyrut: Menşûrât el-E’lemî li’l-matbûât, Birinci Baskı, 1430/2009. Mufîd, Muhammed b. en-Nu’mân b. el-Muallim Ebû Abdullah el-Ukberî el-Bağdâdî, Tashîhu İ’tikadât el-İmâmiyye, Kum: Matbaatu Mehr, 1. Basım,1413/1992.
• Muhammed Hamîdullah, Muhammed Hamîdullah el-Hayder Âbâdî el-Hindî. Mecmûatu’l-vesâik es-siyâsiyye. Beyrut: Daru’n-Nefais, 6. Basım, 1407/1986.
• Müfid, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Harisi Muhammed b. Nu’man (eş-Şeyh el-Müfid). el-İfsâh fi’l-imâme. Kum: el-Mu’temer li’ş-Şeyh el-Müfid, 1413/1992.
• Müfid, Muhammed b. en-Nu’mân b. el-Muallim Ebû Abdullah el-Ukberî el-Bağdâdî, Tashîhu i’tikadât el-imâmiyye. thk: Hüseyin Dergahî. Kum: el-Mu’temer el-Âlemî li elfiyyeti’ş-Şeyh el-Müfid, 1. Basım, 1413/1992.
• Müslim, Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî en-Nîsâburî. Sahih. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi el-Arabî, ty.
• Necâşi, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Ali en-Necaşi. Ricâl. thk: Muhammed Cevvat en-Naşini. Beyrut: Daru’l-Azva Matbaası, 1408/1987.
• Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. el-Hüseyin b. Babeveyhî el-Kummî. el-Hisâl. Kum: Cemaetu’l-Muderrisin Fi’l-Havzeti el-İlmiyye, 1403/1982.
• Sadûk. İkmâluddin ve itmâmu’ni’me. Necef: el-Matbaatu’l-Hayderiyye, h.1389.
• Sadûk. Men la yahduruhu'l-fekîh. Kum: Müessesetü’n-Neşri el-İslâmi, 1413/1992.
• Sehâvî, Şemsuddîn Ebû’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman (ö. 902/1497), Fethu’l-Muğîs Bişerhi el-Fiyyetu’l-Hadîs li’l-Irâkî, thk. Ali Hüseyin Ali, Mısır: Mektebetu’s-Sunne, 1424/2003.
• Selam, Hasan. Küleynî’nin el-Kâfî’sine Şîa Eleştirisi. İstanbul: Kitap Dünyası, 2023.
• Sibâ‘î, Mustafa b. Hasenî. es-Sünne ve mekânetuhâ fi’t-teşrîi el-islâmî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1982. Sibt İbn el-‘Acemî, Burhanuddin el-Halebî (ö. 841/1438), el-İğtibât Bimen Rumiye mine’r-Ruvâti bi’l-İhtilat, Beyrut: Dâru’l-hadîs, 1. Basım, 1408/1988.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebûbekir, Celâluddin es-Suyûtî. el-Leâlî el-masnûa’ fi’l-ehâdîsi el-mevdû‘a. Thk. Ebû Abdurrahman Salah b. Muhammed b. Uveyde. Beyrut: Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, 1. Basım, 1996.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebûbekr Celâluddî (ö. 911/1505), Tedrîbu’r-Râvî fî Şerh Tekrîb en-Nevâvî, Beyrut: Muessestu’r-Risâle Nâşirûn, 1. Basım, 1435/2014.
• Suyûtî, Miftâhu’l-Cenneh fî’l-İhticâci bi’s-Sunne, Medine-i Münevvere: el-Câmi‘atu’l-İslâmiyye, 3. Basım, Medine-i Münevvere 1409/1989.
• Şemmerî, Gazî Mahmud, el-itticâhu’l-ilmâni el-muâsır fî diraseti’s-sunne en-Nebeviyye, Dimeşk: Dâru’n-nevâdir, 1. Basım, 1433/2012.
• Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdulhâdî el-Hanbelî (ö. 744/1343), es-Sârimu’l-Munkî fî’r-Reddi Alâ es-Subkî, thk. Akîl b. Muhammed b. Zeyd el-Muktarî el-Yemânî, Beyrut: Muessesetu’r-Rayyân, 424/2003.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. el-Fevâidu’l-mecmûa fî’l-ehâdîs’l-mevdû‘a, thk. Abdurrahman b. Yahya el-Ma’lemî el-Yemânî, Kahire: Matbaatu’s-Sünne’l-Muhammediyye, 1380/1960.
• Şibisterî, Abdulhüseyn. Ashab el-İmam es-Sâdık. b.y.: el-Mektebetü’ş-şâmile li’ş-Şî’a, ty.
• Tabâtabâî, es-Seyyid Mustafa el-Hüseynî. Nakdu kütübi’l-hadîsi bahsun havle’l-vad’i ve’l-ehâdîs el-mevdû‘a fi kütübi’l-hadîs (el-İmâmyye). thk ve çev. Sa’d Rustem. b.y.: Mektebetü’l-Kalem el-Elektrûniyye. 1. Basım, 2007.
• Tabersî, Ebu Ali el-Fadl b. el-Hasan. Tefsîru mecme’u’l-beyân fi tefsîri’l-Ku’rân. Beyrut: Dâru’l-Murtada, 2006.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsa b. Sevre b. Musa b. ed-Dahhak Ebû İsa. el-Câmiu’l-kebir (Sunen et-Tirmizî). thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. Beyrut: Dâru’l-Garbi el-İslâmî, 1998.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasan. Tehzibu’l-ahkâm fi şerhi el-muknia. Beyrut: Daru’l-Azva’ Matbaası, 1412/1991.
• Tûsî. el-‘Udde fi usûli’l-fıkhi. thk. Muhammed Rıda el-Ensarî el-Kummî. Kum: el-Matbaatu Setâre, 1. Basım, 1417/1996.
• Tûsî. el-İstibsar fima uhtulife mine’l-ahbar. thk. Ali Ekber el-Gıfârî. Kum: Dâru’l-Hadîs Li’t-Tabâeti ve’n-Neşri, 1. Basım, 1380/1960.
• Tûsî. Ricâl. thk. Cevvâd el-Kayyûmî el-İsfahanî. Kum: Müessesetü’n-Neşr el-İslâmî, 5. Basım, 1415/1994. Tüstürî, el-Hac eş-Şeyh Muhammed Takî. el-Ahbâr ed-Dahîle. Tahran: Mektebetü’s-Sadûk, 2. Basım, 1401/1981.
• Uludağ, Süleyman, “Amel” DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1991.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lam’in- nubelâ. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2006.
• Zehebî. Mizanu’l-i'tidal fi nakdi'r-ricâl. thk. Ali Muhammed Muavvid. Beyrut: Dâru'l-Kütüb el-İlmiyye, 1995. Zehebî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. thk: Ömer Abdusselam et-Tedmurî. Beyrut: Daru’l-Kitap el-Arabî, 1. Basım, 1992.
• Zehrânî, Muhammed b. Matar, Tedvînu’s-Sunneh en-Nebiyye (Neş’etuhu ve Tatavvuruhu min’l-karni’l-evvel ilâ Nihâyeti el-Karn et-Tâsi’ el-Hicrî), Riyad: Mektebetu Dâru’l-Minhâc, 2. Basım, 1428/2007.
• Yahsubî, Ebu’l-Fadl el-Kâdî İyad b. Musa. Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik, (el-Muhammediyye) el-Mağrib: Matbaatu Fadâle, 1983.
• Yıldırım, Enbiya. Hadis Problemleri. İstanbul: Rağbet, 2001.