HISTORICAL SEQUENCE OF PERSIAN LANGUAGE AND CERTAIN GRAMMAR WORKS IN 18TH CENTURY

Year 2021, , 428 - 446, 30.04.2021

Adem Uzun

https://doi.org/10.26791/sarkiat.801138

Abstract

In this study, after giving chronological information about the language, it is mentioned that the historical change of Persian is classified based on the existing studies.
Based on the available sources, the studies on grammar of Persian language are to begin with al-Muʿjam fī maʿāyīri ashʿār al-ʿAcam of Şems-i Kays in the 13th century and Mantıḳ al-ḥurs fī lisân al-Furs of the election of Ebû Hayyân in 14th century. Although the studies have increased over time, it is difficult to classify grammar studies written in this language in other regions due to the wide influence of Persian. For this reason, studies made in other regions have become important though limited researches have been done.
In this study, the catalogues of Bağdatlı İsmail Pasha’s 2 separate works titled Īzāḥ al-maknūn fi al-zayl ʿalā kaşf al-ẓunūn ʿan esām al-kutub ve al-funūn and Hadiyya al- ārifīn, asmāʾ al-muallifīn ve āsār al-muṣannifīn are examined to determine the certain Persian grammar works of 18th century, following the chronological information and classification of Persian in historical era based upon the available works. 3 different works titled Ḳavāʿid al-Furs, Majmaʿ-i fann-i zarāfat (Sharḥ al-ḳavāʿid al-Fārisiyye ve Sharḥu mafātîḥ al-dariyya) and Nahr al-fasâḥāt are revealed and the periodical and regional information on these works are asserted for the benefit of the researchers on Persian language.

Keywords

Persian, Grammer, Ḳavāʿid al-Furs, Majmaʿ-i fann-i zarāfat, Nahr al-fasâḥāt

FARSÇANIN TARİHİ SEYRİ VE 18. YÜZYIL BAZI GRAMER ÇALIŞMALARI

Abstract

Bu çalışmada, dille ilgili kronolojik bilgiler verildikten sonra Farsçanın tarihsel süreç içerisinde mevcut belgelerden hareketle sınıflandırılmasına değinilmiş ve Farsça gramer çalışmalarına miladi 13. yüzyılda Şems-i Kays’ın el-Mucem fî meâyîri eşâri’l-Acem ve 14. yüzyılda Ebû Hayyân’ın Mantıku’l-hurs fî lisâni’l-Fürs adlı eserleriyle başlanabildiği belirtilmiştir. Çalışmalar zamanla çoğalmış olsa da Farsçanın etki alanının geniş olması nedeniyle diğer bölgelerde bu dille yazılmış gramer çalışmalarının tasnif edilmesi zorlaşmıştır. Bu nedenle başka bölgelerde yapılan çalışmalar önemli hâle gelmiş, sınırlı araştırmalar yapılmıştır.
Çalışmada daha önce yapılan gramer çalışmalarından bahsedilerek 18. yüzılda yazılan bazı Farsça gramer çalışmalarını tespit etmek amacıyla Bağdatlı İsmail Paşa tarafından yazılan İzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn ile Hediyyetü’l-ârifîn, esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn adlı eserler taranmıştır. Yapılan taramada Kavâidü’l-Fürs, Mecma-i fenn-i zerâfet (Şerhü’l-kavâidi’l-Fârisiyye ve Şerhü mefâtîhi’d-deriyye) ve Nehrü’l-fesâhat adlı üç eser tespit edilmiş, dönemsel ve bölgesel açıdan önemli olan bu eserlerle ilgili bilimsel çalışmalar yapan araştırmacıların istifadesine sunmak ve eser nüshalarına daha hızlı ulaşmak amacıyla bilgiler aktarılmıştır.

Keywords

Farsça, Gramer, Kavâidü’l-Fürs, Mecma-i fenn-i zerâfet, Nehrü’l-fesâhat.

References

• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1995.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn, esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1951.
• Bağdatlı İsmail Paşa. İzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ keşfi’zzZunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1947.
• Aliev, Saleh. Muhammed. "İran". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/405-409. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Azmun, Yusuf. Rusya'da İran Filolojisi ve İran Dilleri Dilbilimi ile İlgili Çalışmaların Tarihçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1979.
• Barthold, W.-Köprülü, Fuad. İslâm Medeniyeti Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1984.
• Başaran, Orhan. Fars Dili ile İlgili Bazı Sözlük ve Gramerler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, 2000.
• Bayat, Ali Haydar. “Ebû Mansûr el-Herevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/180-181. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Benli, Mehmet Sami. "el-Mufassal". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/368-369. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Bey, Abdülaziz. Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri Toplum Hayatı. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayını, 1995.
• Çetintaş, İbrahim. Saçaklızâde ve İlimleri Sınıflandırması. Ankara: Anakara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Çiçekler, Mustafa, "Şems-i Kays". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/508. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Erkan, Mustafa. “İbn Mühennâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/218-219. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Gökyay, Orhan Şaik. "Kâtib Çelebi". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/36-40. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. "Abdülkâhir el-Cürcâni". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/247-248. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Hânlerî, Pervîz Nâtıl. Târîh-i zebân-ı Fârisî. 3 Cilt. Tahran: Simurg Yayınevi, 1374 hş.
• Hümâî, Celâleddîn. "Destûr-i Zebân-i Fârisî". Lügatnâme-yi Dihhudâ. I/110-147. Tahran: İran Devlet Matbaası, 1373 hş.
• Işık, Abdülcelil - Güneş, Engin. "Türk Tarihinde Özel Yeteneklilerin Eğitim: Osmanlı Enderun Mektebi". Üstün Zekâlılar Eğitimi ve Yaratıcılık Dergisi 4/3 (Aralık 2017), 1-13.
• İnalcık, Halil. "Mehmed II". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/395-407. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• …………"Murad II". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/164-172. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. İstilâmî, Muhammed. Bügünkü İran Edebiyatı Hakkında Bir İnceleme çev. Mehmet Kanar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esmâi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Kaçalin, Mustafa Sinan. "Dîvânü Lugâti't-Türk". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/446-449. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kılıç, Hulusi. "Bağdatlı İsmail Paşa". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/447-448. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1984.
• Levend, Agâh Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Lyons, John. Introduction to Theoretical Linguistics/Kurumsal Dilbilimine Giriş çev. Ahmet Kocaman. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1983.
• Memioğlu, A. Zeki. "İmparatorluktan Cumhuriyete İlköğretimimiz". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 21 (2003), 241-252. Merçil, Erdoğan. "Mahmûd-ı Gaznevî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/362-365. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Muîn, Muhammed. "Avâmil-i Fesâd-i Lügat". Lügatnâme-yi Dihhudâ. 1/40-62. Tahran: İran Devlet Matbaası, 1373 hş.
• ………. "Lügatnâme". Lügatnâme-yi Dihhudâ. 1/397-403. Tahran: İran Devlet Matbaası, 1373 hş.
• ……….. "Vaz-ı Lügât". Lügatnâme-yi Dihhudâ. 1/63-86. Tahran: İran Devlet Matbaası, 1373 hş.
• ………. Ferheng-i Fârisî. Tahran: Sipihr Yayınevi, 1371 hş.
• Naskali, Esko. "İran". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/394-395. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Öz, Yusuf. Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını, 2016.
• Özaydın, Abdülkerim. "Kütübî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/8-9. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. "Sîbeveyhi". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/130-134. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özdem, Ragıp. Dil Türeyişi Teorilerine Toplu Bir Bakış. Ankara: Alaeddin Kral Basımevi, 1944.
• Özgüdenli, Osman Gazi. "İran". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/395-400. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özkuyumcu, Nadir. "Hişâm b. Abdülmelik". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/148-150. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Öztürk, Mürsel. "İslamiyetten Önceki İran Medeniyeti". Doğu Dilleri Dergisi, 4/1 (1985), 90-124.
• Pâdşâh, Muhammed. Ferheng-i câmi-i Fârisî. 7 Cilt. Tahran: Hayyâm Yayınları, 1363 hş.
• Pûrdâvud, İbrâhîm. "Desâtîr". Lügatnâme-yi Dihhudâ. 1/44-86. Tahran: İran Devlet Matbaası, 1373 hş.
• Rampûrî, Muhammed Gıyâseddîn. Gıyâsü'l-lügât haz. Mensûr Servet. Tahran: Emîr Kebîr, 1363 hş.
• Ronan, Colin. A., Science: Its History & Development Among World Culturel "Bilim Tarihi: Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişimi çev. Ekmeleddin İhsanoğlu - Feza Günergün. Ankara: Tübitak, 2003.
• Safâ, Zebîhullah. Târîh-i edebiyât der İrân. 8 Cilt. Tahran: Râmîn Yayınevi, 1372 hş.
• Saussure, Ferdinand De. Genel Dilbilim Dersleri I çev. Berke Vardar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1976.
• Sezgin, Fuad. Geschichte des Arabischen Schrifttums. 17 Cilt. Leiden: E.H. Brill. 1984.
• Shakhin, Zulfiya. Dillerin Tipolojik Sınıflandırılması. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Şahinoğlu, Mehmed Nazif. Farsça Grameri Sarf ve Nahiv. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.
• Şifâî, Ahmed. Mebâni-yi ilmi-yi detûr-i zebân-i Fârisî. Tahran: Novîn Yayınları, 1363 hş.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. "Ebü'l-Esved ed-Düelî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/311-313. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Uzun, Adem. “Salâhî’nin Mecma-i Fenn-i Zerâfet Adlı Farsça Grameri”. Nüsha 20/50 (2020), 141-164. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. Vardar, Berker. Dilbilim Sorunları. Ankara: Yeni İnsan Yayınları, 1968.
• Yârşâtır, İhsân. "Zebânhâ ve Lehcehâ-yi İrânî". Lügatnâme-yi Dihhudâ. 1/9-25. Tahran: İran Devlet Matbaası, 1373 hş.
• Yazıcı, Tahsin - Öztürk, Mürsel. "İran", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/413-416. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yıldırım, Nimet. "İran Dilleri-I". https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/31943 (Erişim Tarihi: 28/01/2020).
• Yıldız, Hakkı Dursun. "Abbasiler". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/49-56. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.