TÛR-İ SİNÂ KISSASINI İSRAİLOĞULLARININ TEŞBİHÎ VE TECSİMÎ TANRI TASAVVURU ZEMİNİNDE OKUMAK

Year 2019, Volume: 3 Issue: 2, 107 - 148, 31.12.2019

Emrah Dindi

https://doi.org/10.30561/sinopusd.650581

Abstract

Bu
makalede Tur-i Sina kıssasında yer alan Tanrı’nın insan yahut doğa varlıkları
biçiminde algılanmasını ifade eden teşbihî (antropomorfik) yahut
Tanrının tecelli ve tezahürünü, kendisini açma ve ifşasını bildiren tecsimî (teofanik)
mahiyetteki İsrailoğulları itikatları, Tanrı tasavvur ve tahayyülleri hem senkronik
(eş zamanlı) hem de nüzul dönemi Yahudi Tanrı tasavvurlarıyla ilişkili olarak diakronik
(art zamanlı) okunmaya ve irdelenmeye tabi tutulmuştur. Bu irdeleme yapılırken
metinlerin kronolojisi esas alınarak öncelikli olarak Tanah’ta yer alan Tur-i
Sina kıssası ile ilgili Tanrı anlatı ve tasvirlerine, vahiy-dağ kültü
ilişkisine yer verilmiş, ardından Kur’an’da yer alan aynı kıssada benzeri Tanrı
tasavvur ve algılarının yer alıp almadığı, almış ise kıssanın anlatımıyla
verilmek istenen asıl mesajın ne olduğu, İbrani-Kenan Tanrı tasavvurlarında,
kadim toplumların vahiy ve dağ kültünde Kur’an’ın bir dönüşüm gerçekleştirip
gerçekleştirmediği, ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu minval üzere Tanah,
Kur’an, Tefsir ve modern çalışmalardan kıssa ile ilgili verilerin toplanıp,
analizlerinin yapılıp ve bir senteze varmanın hedeflendiği bu çalışma
neticesinde, Kur’an’da hikâye edilen Tur-i Sina kıssasında yer alan teşbihî (antropomorfik)
ve onun tecellisi ve tezahürünü ifade eden tecsimî (teofanik) Tanrı
betimlemeleri, İslam’ın Allah imajını mı yansıttığı yoksa İsrailoğulları
dilinden tahkiye edilen Tanrı algılarının bir hikâyesi mi olduğu problemi aydınlığa
kavuşturulmuştur. 

Keywords

Tûr-i Sinâ, Hz. Musa, Tanah, Antropomorfizm, Teofani

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed, Müsned, (Tah. Şuayb el-Arnavût-Âdil Mürşid vd.), Müessesetu’r-Risâle, yy., 2001.
• Ahmet Mithat, Tedrisi Tarihi Edyan, Dersaâdet Hukuk Matbaası, İstanbul 1330-1332.
• Albayrak, Kadir, “İsrailoğulları’nın “Altın Buzağı”sı ve “Kızıl İnek”i,” Bilimname, 2004, Cilt: V, Sayı: 2, s. 91-103.
• Anati, Emmanuel, Is Har Karkom The Biblical Mount Sinai? Atelıer, İtaly 2013.
• Arzy, Shahar, Moshe Idel, Theodor Landis, Olaf Blanke, “Vahiyler Niçin Hep Dağlarda Geldi? Mistik Tecrübelerin Bilişsel Nörobilim ile İlişkisi,” (Çev. Ali Kuşat-M. Müca-hid Atik-Yasin Yaylagül-Selma Mert), ERUIFD, 2012, Cilt: I, Sayı: 14, ss. 89-99.
• Asad, Muhammed, The Message of The Qur’ân, Dar al-Andalus, Gibraltar 1984.
• Aydemir, Abdullah, “Hz. Musa, (çocukluk ve gençlik çağı -I-),” Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi III, 1986, ss. 65-88.
• Aydemir, Abdullah, “Hz. Musa, (Çocukluk ve Gençlik çağı -II-),” Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi IV (Prof. Dr. Ömer Yigitbaşı’na Armagan), 1987, ss. 1-33.
• Bağavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mesûd b. Muhammed el-Ferrâ, Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân, (Tah. Abdürrezzâk el-Mehdî), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyyi, Beyrut 1420.
• Barbiero, Flavio, Har Karkom The Mountain of Jahweh, http://www.2008-paris-conference.org/mapage8/mount-horeb-1-.pdf, 12.04. 2018.
• Baş, Mustafa, “Dinlerde ve Geleneksel Türk İnanışlarında Dağ Kültü,” Çukurova Üniversi-tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, Cilt: XIII, Sayı: 1, ss. 165-179.
• Bayat, Fuzuli, “Türk Mitolojisinde Dağ Kültü,” Folklor-Edebiyat, 2006, Cilt: XII, Sayı: 46, ss. 47-60.
• Beğenç, Cahit, Anadolu Mitolojisi, MEB., İstanbul 1962.
• Beğenç, Cahit, Anadolu Mitolojisi, MEB., İstanbul 1967.
• Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullâh b. Abdilazîz b. Muhammed el-Endülüsî, Mu’cem mâ İsta’cem min Esmâi’l-Bilâd ve’l-Mevâdi’, ‘Âlemu’l-Kütüb, Beyrut 1403.
• Brettler, Marc Zvi, “Fire, Cloud, and Deep Darkness (Deuteronomy 5:22): Deuteronomy’s Recasting of Revelation,” George J. Brooke & Hindy Najman & Loren T. Stuc-kenbruck, (ed.) The Significance of Sinai: Traditions About Sinai and Divine Re-velation in Judaism and Christianity, Brill, Boston 2008.
• Browning, W.R.F., Dictionary of the Bible, Oxford University Press, Oxford-New York 1996.
• Clifford, R.J., The Cosmic Mountain in Canaan and the Old Testament, Harvard University Press, Cambridge 1972.
• Çınar, Aliye, “Paul Tillich’de Din-Sembol İlişkisi”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Uludağ. Ü., Bursa 2004.
• Çobanoğlu, Özkul, vd., Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları, (Ed. Ömür Ceylan-Adem Koç), Anadolu Ünv. Yay, Eskişehir 2013.
• Demir, Şehmus, Mitoloji Kur’an Kıssaları ve Tarihi Gerçeklik, Beyan Yay. İstanbul 2003.
• Demirci, Kürşad, “Antik Urfada Sin Kültü”, Milel ve Nihal, 2005, Cilt: II, Sayı: 2, ss. 111-123.
• Dindi, Emrah, “Câhiliye Arap Hac Ritüellerinin Kur’ân’daki Menâsikle Diyalektik İlişkisi,” Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 2017, Cilt: XXI, Sayı: 1, ss. 577-638.
• Düzenli, Yaşar, “Sembolizm Açısından İsra ve Miraç’a Yeni Bir Yaklaşım Denemesi”, EOÜSBD, 2001, Cilt: I, ss. 31-48.
• Ebû Hafs Sirâcuddîn, Ömer b. Alî b. Âdil, el-Lübâb fî ‘Ulûmi’l-Kitâb, (Tah. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Alî Muhammed Muavvez), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut-Lübnân 1998.
• Ebû Ömer el-Mısrî, Muhammed b. Yûsuf b. Yâkûb el-Kindî, Fedâilu Mısır, yy., ty. Ebû Zeyd en-Nemîrî, Ömer b. Şebbe b. Abîde b. Rayte, Târîhu’l-Medîne, (Tah. Fehîm Muhammed Şeltût), Seyyid Habîb, Mahmûd Ahmed, Cidde 1399.
• Ebu’l-Alâ Mevdûdî, Tefhimu’l-Kur’ân, İnsan Yay., İstanbul 1996.
• Ebu’l-Hasen el-Herevî, Alî b. Ebî Bekr b. Alî, el-İşârât ilâ Ma’rifeti’z-Ziyârât, Mektebe-tu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kâhire 1423.
• Eck, Diana L., “Mountains,” The Encylopedia of Religion, (Ed. Mircea Eliade), Macmillan Publishing Company, New York 1987.
• Eliade, Mircea, Babil Simyası ve Kozmolojisi, Kabalcı Yay., İstanbul 2002.
• Erhat, Azra, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi Yay., İstanbul 1972.
• Faruk Yavuz, Ömer, “Kur’an’da Sembolik Dil”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk. Ü., Erzurum 2002.
• Feingold, Lawrence, “Creation and Covenant-Lecture 9: The Covenant on Mt. Sinai,” Association of Hebrew Catholics Lecture Series The Mystery of Israel and the Church, 2013, Cilt: XIII, ss. 1-8.
• Firestone, Reuven, “Jewis Culture in the Formative Period of İslam”, David Biale, (ed.), Cultures of the Jews, Schocken Books, New York 2002, s. 278-279.
• Franz, Gordon, “Is Mount Sinai in Saudi Arabia?,” CTS Journal, 2006, Cilt: XII, ss. 72-95.
• Frazer, James G., Altın Dal, II, (Çev. Mehmet H. Doğan), Payel Yay., İstanbul 1992.
• G. Bucur, Bogdan, “The Mountain of The Lord: Sinai, Zion, And Eden In Byzantıne Hymnographıc”, Scrinium V (2009), Symbola Caelestis, PA, Pittsburgh ty., ss. 129-130.
• Gökdağ, “Bilgehan A., İnanç Merkezleri: Dağlar,” Uluslararası Türk Dünyası İnanç Mer-kezleri Kongresi 23-27 Eylül 2002, 2004, ss. 557-570.
• Güllüce, Veysel, “Hz. Musa’da İlahi Aşk,” Ekev Akademi Dergisi, 2007, Cilt: XI, Sayı: 30, ss. 75-84.
• Halil Altuntaş, Muzaffer Şahin, Kur’an-ı Kerim Meâli, DİB., Ankara 2009.
• Harman, Ömer Faruk, “‘Antik İnanç ve Kültürlerde Mucize’ Başlıklı Tebliğin Müzakeresi”, Din Dilinde Mucize, Kuramer Yay., İstanbul 2015, ss. 48.
• Harman, Ömer Faruk, “Dağ”, İA, c. VIII, ss. 400-401.
• Harman, Ömer Faruk, “Teşbih” (Diğer Dinlerde), İA, c. XL, ss. 400-401.
• Harrington, H.K., Holiness: Rabbinic Judaism and the Graeco-Roman World, Routledge, New York 2001.
• Hemedânî, Ebûbekir Muhammed b. Mûsa b. Osmân Zeynüddîn, el-Emâkin, (Tah. Mu-hammed b. Muhammed el-Câsir), Dâru’l-Yemâme, yy., 1415.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed b. et-Tâhir et-Tûnisî, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Dâru’t-Tûnisiyye, Tunus 1984.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdilhak b. Ğâlib b. Abdirrahmân b. Temmâm el-Endülüsî, el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz, (Tah. Abdüsselâm Abduşşâfî Mu-hammed), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1422.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs el-Münzir, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, (Tah. Esad Muhammed et-Tayyib, Mektebetu Nizâr, el-Memle- ketu’l-‘Arabiyyetu’s-Suûdiyye 1419.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb, İğâsetu’l-Lehfân min Mesâyidi’ş-Şeytân, (Tah. Muhammed Azîz Şems), Dâru ‘Âlemi’l-Fevâid, Mekketu’l-Mükerreme 1432.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer el-Kureşî, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (Tah. Alî Şîrî), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyyi, yy. 1988.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer el-Kureşî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, (Tah. Sâmî b. Muhammed b. Selâme), Dâru Taybe, yy. 1999.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Alî Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn, Lisânu’l-‘Arab, Dâru Sâdır, Beyrut 1414.
• İbnu Şemâil, Abdulmü’min b. Abdilhak el-Kutey‘î el-Bağdâdî Safiyyüddîn, Merâsıdu’l-İtlâ’ alâ Esmâi’l-Emkine ve’l-Bikâ’, Dâru’l-Ceyl, 1. Bsk., Beyrut 1412.
• İnan, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1954.
• İnan, Abdülkadir, Türk Boylarında Dağ, Ağaç ve Pınar Kültü, Reşid Rahmeti Arat için, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1966.
• Jacobs, Joseph, M. Seligsohn, Wilhelm Bacher, “Sınaı, Mount”, http://www.jewishencyclo pedia.com/articles/13766-sinai-mount#, 03.07.2019.
• Joo, Heun Kyu, The God of Compassion at Mount Sinai – A Literary and Theological Interpretation of the Tangled Mix of Law and Narrative in the Sinai Pericope (Exodus 19:1-24:11), Heun Kyu Joo 2016.
• Kara, Mustafa, Güncel Değeri Açısından Kur’an Kıssaları, Selamet Yay., Samsun 2011.
• Karaman, Rıfat, “Kur’an’da Hayvan Figürleri ve Sembolik Yorumları”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Ankara Ü., Ankara 2017.
• Köprülü, M. Fuad, “Asa”, İA, c. I, ss. 660-663.
• Kutsal Kitap Eski ve Yeni Antlaşma, Kitabı Mukaddes Şirketi/Yeni Yaşam Yay., Republic of Korea 2011.
• Levenson, J. D., Sinai and Zion: An Entry into the World of the Jewish Bible, Harper Col-lins, New York 1985.
• Licht, Jacob, “The Sinai Theophany,” Y. Avishur and J. Blau, E. Rubenstein, (ed.), Studies in the Bible and the Ancient Near East Prsented to Samuel E. Lavenstamm on His Seventieth Birthday, Jerusalem 1978.
• Maimonides, Moses, The Guide of the Perplexed, (Trans. M. Friedlander), Global Greyp, yy. 2014.
• Makrîzî, Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir Ebu’l-Abbâs el-Huseynî el-Ubeydî Takyuddîn, İmtâ‘u’l-Esmâ’, (Tah. Muhammed Abdulhamîd en-Nümeysî), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1999.
• Mâturîdî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Ebû Mansûr, Tefsîru’l-Mâturîdî Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne, (Tah. Mecdî Bâsilûm), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut-Lübnân 2005.
• McLennan, Dean Scotty, “The Spiritual Mountain,” University Public Worship Stanford Memorial Church, 2014, Cilt: II, ss. 1-4.
• Merâğî, Ahmed b. Mustafâ, Tefsîru’l-Merâğî, Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, Mısır 1946.
• Mukâtil, Ebu’l-Hasen Süleymân b. Beşîr el-Ezdî, Tefsîru Mukâtil b. Süleymân, (Tah. Ab-dullâh Mahmûd Şahâte), Dâru İhyâi’t-Türâs, Beyrut 1423.
• Necatigil, Behcet, Küçük Mitolojya Sözlüğü, Varlık Yay., İstanbul 1957.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî el-Horâsânî, es-Sünenü’l-Kübrâ, (Tah. Hasen Abdülmünim Şelbî), Müessesetu’r-Risâle, Beyrut 2001.
• Nîsâburî, Nizâmuddîn el-Hasen b. Muhammed b. el-Huseyn el-Kummî, Ğarâibu’l-Kur’ân ve Reğâibu’l-Furkân, (Tah. Zekeriyyâ Umeyrât), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1416. Ocak, Ahmet Yaşar, “Eski Türklerde Dağ Kültü,” İA, c. VIII, ss. 401-402.
• Olgun, Hakan, “Ugarit Metinleri Çerçevesinde Baal Tapıcılığı ve İsrailoğulları’na Etkisi,” Milel ve Nihal, 2014, Cilt: XI, Sayı: 2, ss. 7-34.
• Özsoy, Ömer, Sünnetullâh, Fecr Yay., Ankara 2015.
• Öztürk, Mustafa, Kur’an Kıssalarının Mahiyeti, Kuramer Yay., İstanbul 2016.
• Polat, Kemal, “Orta Asya’da Dağ Kültü ve Kırgızistan-Oş-Süleyman Dağı,” I. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu, 2007, ss. 579-585.
• Râbî, Bünyâmîn b. Yûne et-Tatîlî el-Nebâri el-İsbânî el-Yehûdî, Rihletu Bünyâmin et-Tatîlî, el-Mecmaü’s-Sekâfî, Ebû Dabbî, yy., 2002.
• Râğıb el-İsfâhânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed, Tefsîru’r-Râğıbi’l-İsfâhânî, (Tah. Muhammed Abdülazîz Besyûnî), Külliyetu’l-Âdâb-Câmi‘atu Tantâ, 1999.
• Ramantswana, Hulisani, “Mount Sinai and Mount Zion: Discontinuity and Continuity in the Book of Hebrews,” AOSIS Open Journals, In die Skriflig/In Luce Verbi, 2013, Cilt: XLVII, Sayı: 1, ss. 1-9. Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. el-Hasen b. el-Huseyn et-Teymî Fahruddîn, Mefâtîhu’l-Ğayb, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyyi, Beyrut 1420.
• Reşîd Rıza, Muhammed Reşîd b. Alî Rıza, Tefsîru’l-Menâr, el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-Âmme li’l-Kitâb, yy. 1990.
• Rocker, M. F. “Theophany,” T. Desmond Alexander and David W. Baker, (ed.) Dictionary of the Old Testament, Pentateuch yy. 2010.
• Sa’lebî, Ahmed b. İbrâhîm b. Ebû İshâk, el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân, (Tah. Ebû Muhammed b. Âşûr), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyyi, Beyrut-Lübnan 2002.
• Shanon, Benny, “Biblical Entheogens: A Speculative Hypothesis”, Time and Mind, 2008, Cilt: I, Sayı: 1, ss. 51–74.
• Sharon, Moshe, “The Place of Mountains in the Monotheistic Religions,” Irfan Colloquiap, Centre for Bahá'í­ Studies, Acuto, Italy 2007.
• Sinai and Zion The Mountain of Law Vs. The Mountain of Grace, 6, http://www.paramountchurch.com/mediafiles/uploaded/t/0e1607485_the-mountain-of-law-vs-the-mountain-of-grace.pdf, 13.04.2018.
• Sinanoğlu, Mustafa, “Eski Ahit ve Kur’ân’ı Kerîm’de Sina Vahyi,” İslam Araştırmaları Dergisi, 1998, Sayı: 2, s. 1-22.
• Spinoza, Benedictus, Tractatus Theolgico-Politicus (Teolojik-Politik İnceleme), (Çev. Cemal Bali Akal-Reyda Ergün), Dost Kitabevi, Ankara 2012.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn, ed-Dürrü’l-Mensûr, Dâru’l-Fikr, Beyrut ty.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn, Hüsnü’l-Muhâdara fî Târîhi Mısır ve’l-Kâhire, (Tah. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm), Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, Mısır 1967.
• Sümer, Necati, “Dinsel ve Mitolojik Bir Sembol Olarak Yılan,” JASSS, 2016, Cilt: XLIII, Sayı: I, ss. 275-288.
• Şengül, İdris, Kur’an Kıssalarının Tarihi Değeri, Otto Yay., Ankara 2019.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Ğâlib el-Âmilî Ebû Cafer, Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, (Tah. Ahmed Muhammed Şâkir), Müessesetu’r-Risâle, 2000.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Ğâlib el-Âmilî Ebû Cafer, Târîhu’t-Taberî, Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mülûk, Dâru’t-Türâs, Beyrut 1387.
• Tantâvî, Muhammed Seyyid, Tefsîru’l-Vesîd li’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru Nahdati Mısır, Kahire 1997.
• Tanyu, Hikmet, Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara 1973.
• Tillich, Paul, İmanın Dinamikleri, (Çev. Farullah Terkan-Salih Özer), Ankara Okulu Yay., Ankara 2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre b. Mûsa b. Dahhâk, Sünenü’t-Tirmizî, (Tah. Ahmed Muhammed Şâkir vd.), Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, Mısır 1975.
• Tokat, Latif, “Dinde Sembolizm”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Ü., İzmir 2002.
• Tollu, Cemal, Mitoloji, Yunan ve Roma, Maarif Basımevi, İstanbul 1957.
• Turan, Maşallah, “Kur’an’ın Anlaşılmasında Sembolizm Tartışmaları”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Ü., Konya 2006.
• Tüzün, İdris, “Kur’ân’da Sembol ve Sembolik Anlatım: Neml Sûresi Süleyman (a.s) Kıssa-sı Örneği”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Süleyman Demirel Ü., Isparta 2015. Vigouroux, F., “Anthropomorphismes”, DB, ty., Cilt: I, Sayı: 1, ss. 662-664.
• White, Matthew V., Ascending the Mountain of God: To Him Who Draws Nigh to God Must First Ascend, WestBow Press, 2015.
• Whittaker, Charles A., “The Biblical Significance of Jabal al Lawz”, In Partial Fulfillment of the Requirements for Doctor of Philosophy In Bible and Theology, A Disserta-tion Presented to the Faculty of Louisiana Baptist University, 2003.
• Yâkut el-Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillâh b. Abdillâh, Mu’cemü’l-Büldân, Dâru Sâdr, Beyrut 1955.
• Yeşilyurt, Temel, “Teolojik Söylemde Sembolik Ögelerin Yeri”, FÜİFD, 1999, Cilt: IV, ss. 43-60.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Hüseynî Ebu’l-Feyz Murtezâ, Tâcu’l-‘Arûs, (Tah. Mecmûa mine’l-Muhakkîkîn), Dâru’l-Hidâye, yy., ty.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed, el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmizi’t-Tenzîl, Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabiyyi, Beyrut 1407.