The Role of Translation in the Process of Old Uighurs’ Religious Conversion and Construction of a Language of Religion

Year 2025, Issue: Çeviribilim Özel Sayısı II, 454 - 468, 25.03.2025

Sevcan Yılmaz Kutlay , Uluhan Özalan

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1594815

Abstract

Translation has started to be considered not only as a linguistic activity but also as a socio-cultural activity with the paradigm shift in translation theories, namely cultural turn. The descriptive paradigm, pioneered by Gideon Toury and Itamar Even-Zohar, studied translation in the context of ‘cultural planning’ together with other systems in interaction and by taking into consideration the roles of ‘agents of change’ who try to achieve this goal. Researches in the sub-field of translation sociology have been analyzing the social aspects of translational act and translation product. As an example of these socio-cultural change processes, the Ancient Uighur Turks, who are notable in our history for their settlement and conversion to Buddhism, experienced an interlingual, intercultural and interreligious interaction during their historical period. The Ancient Uighurs adopted and introduced Buddhism to their people through translations from the languages of Buddhist societies, especially Chinese, and synthesised their new religion with their own existing religious beliefs, which resulted in creating an original Uighur terminology and religious language for Buddhism. In particular, newly built Buddhist temples and temple caves, in which the vast majority of works of Buddhism were translated from Chinese into ancient Uighur, attracted travelers and clergymen. The ancient Uighurs transferred this religious language, which they created during their conversion process, to their neighbours who had recently converted to Buddhism. This study, which is an interdisciplinary research at the intersection of Translation Studies and Turkology, aims to examine the role of translation in the process of religious conversion and religious language formation of the ancient Uighurs with the culture-oriented terms of the descriptive paradigm in translation theories and the terminological framework of sociologist Pierre Bourdieu.

Keywords

Old Uighurs, translation sociology, culture planning

Eski Uygurların Din Değiştirme ve Din Dili Oluşturma Sürecinde Çevirinin Rolü

Abstract

Çeviribilim kuramlarında kültürel dönemeç olarak adlandırılan paradigma değişikliğiyle, çeviri sadece dilsel bir etkinlik değil aynı zamanda toplumsal bir kültür etkinliği olarak ele alınmaya başlanmıştır. Gideon Toury ve Itamar Even-Zohar’ın öncülüğünü yaptığı betimleyici paradigma, çeviriyi “kültür planlama” amacı kapsamında etkileşimde olduğu diğer dizgelerle beraber ve bu amacı gerçekleştirmeye çalışan “değişim eyleyicileri”nin rolleri de göz önünde bulundurarak ele almıştır. Çeviri sosyolojisi alt alanında yapılan çalışmalarla da çeviri eylemi ve ürününün toplumsal yönü irdelenmeye devam etmektedir. Bu toplumsal ve kültürel değişim süreçlerinin bir örneği olarak, tarihimizde yerleşik hayata geçmeleri ve Budizm'i kabul etmeleriyle dikkat çeken Eski Uygur Türkleri söz konusu dönemde aslında dillerarası, kültürlerarası ve dinlerarası bir etkileşim yaşamışlardır. Eski Uygurlar başta Çinceden olmak üzere Budist toplumların dillerinden yaptıkları çeviriler aracılığıyla Budizm’i tanımış, halka tanıtmış ve yeni dinlerini kendi mevcut dini inançları ile sentezleyerek Budizm için Uygurca bir terminoloji ve din dili oluşturmuşlardır. Özellikle yeni inşa edilen Budist tapınaklar ve tapınak mağaralar seyyahların ve din adamlarının dikkatini çekmiş ve Budizm’e ait eserlerin büyük çoğunluğu bu tapınaklarda Çinceden eski Uygurcaya çevrilmiştir. Eski Uygurlar, kendi din değiştirme süreçlerinde oluşturdukları bu din dilini Budizm’e yeni geçen diğer komşularına da aktarmıştır. Çeviribilim ve Türkoloji alanlarının kesişiminde disiplinlerarası bir çalışma olan bu makale, eski Uygurların yaşadıkları din değişimi ve din dili oluşturma sürecinde çevirinin rolünü betimleyici paradigmanın kültür odaklı terimleri ve sosyolog Pierre Bourdieu’nün kuramsal çerçevesiyle incelemeyi amaçlamaktadır.

Keywords

Eski Uygurlar, çeviri sosyolojisi, kültür planlama

References

• Akar, Ali (2005). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Akkaya, M. Şükrü (1943). «Uygur Türklerini ve Kültürlerini Tanıyalım». Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1(3), 75-86.
• Arat, Reşit Rahmeti (1987). “Uygurlarda Istılahlara Dair”. Makaleler. Cilt I, Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 364-389.
• Bourdieu, Pierre (2023). Kültür Üretimi: Sembolik Ürünler, Sembolik Sermaye. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bourdieu, Pierre (2021). Genel Sosyoloji: Collège de France Dersleri (1981-1983). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bourdieu, Pierre (2013). Pratik Nedenler. Ankara: Hil Yayınları.
• Bourdieu, Pierre (1996). Distinction. New York: Routledge.
• Bourdieu, Pierre (1993). The Field of Cultural Production: Essays on Art and Literature. Columbia University Press, New York.
• Bozkurt, Seyhan (2017) “Exploring Agency in Translation: The Case of the Early Culture-Planners During the Republican Period in Turkey”, Redefining Translation and Interpretation in Cultural Evolution. IGI Global. Caferoğlu, Ahmet (2019). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Çağatay, Saadet (1968). “Türkçede Dini Tabirler”. Necati Lugal Armağanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, s. 191-198.
• Demircioğlu, Cemal (2019). “Altaic Tradition: Turkey”. A World Atlas of Translation. Yves Gambirer & Ubaldo Stecconi (ed). ABD: John Benjamins Publishing. 215-241.
• Elmalı, Murat (2022). Eski Uygurca Dilbilgisi Terimleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Elverskog, Johan (ed.). 1997. Silk Road Studies: Uygur Buddhist Literature. Brepols, Turnhout.
• Emirosmanoğlu, Zuhal (2016). “Çeviribilim Sosyolojisine Doğru: Bourdieu Sosyolojisiyle Türkiye’de Çeviribilim Alanını Düşünmek”, İstanbul Üniversitesi Çeviribilim Dergisi, Sayı: 11 (2016-2017) s. 35-53.
• Eraslan, Kemal. (2023). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2005). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Akçağ Yayınları.
• Even-Zohar, I. (2010). Idea-Makers, Culture Entrepreneurs, Makers of Life Images, and the Prospects of Success. In Papers in Culture Research. Tel Aviv: The Porter Chair of Semiotics, Tel Aviv University.
• Even-Zohar, Itamar (1997). “The Making of Culture Repertoire and the Role of Transfer”, Target, 9:2, ss.351-359.
• Even-Zohar, Itamar (1987). "The Position of Translated Literature within the Literary Polysystem." In Translation Across Cultures,Toury, Gideon, ed. New Delhi: Bahri, ss. 107-115.
• İsi, Hasan (2021). Eski Türkçe Tantrik Bir Metin: Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Keskin, Berker. (2022). Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lefevere, Andre (1992). Translation, Rewriting and Manipulation of Literary Fame. Routledge.
• Milton, John & Paul Bandia (Eds.) (2009). Agents of Translation. Amsterdam/Philadeplphia: John Benjamins.
• Ölmez, Mehmet (2005). “Türkçede Dinî Tabirler Üzerine”. Türk Dilleri Araştırmaları 15. s. 213-218.
• Özalan, Uluhan & Ebru Ak (2017). “Hsüan Tsang Biyografisinin Eski Uygurca Çevirisinde Çevirmen Kararlarının Çağdaş Çeviri Kuramları Bakımından İncelenmesi”. The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 271-281.
• Röhrborn, Klaus (1983). “Zur Terminologie der Buddhistischen Sekunderüberlieferung in Zentralasien”. ZDMG 133 (1983), 273-296.
• Semet, Ablet (2018). “Uygurcada Terim Yapma Tekniği Üzerine Gözlemler”. Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung Anısına Uluslararası Eski Uygurca Çalıştayı Bildirileri . 4-6 Haziran 2011, s. 19-31.
• Shogaito, Masahiro (1991). “On Uighur Elements in Buddhist Mongolian Texts”, Memories of the Research Department of the Toyo Banko, XLIX, s. 27-49.
• Simeoni, Daniel (1998). “The Pivotal Status of the Translator's Habitus” Target 10:1 John Benjamin Publishing: 1–39.
• Tahir Gürçağlar, Şehnaz (2009). “A cultural agent against the forces of culture: Hasan-Âli Yücel”, Agents of Translation. (ed: Milton, John & Paul Bandia.) Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. 161-188.
• Tezcan, Semih (1978). “En Eski Türk Dili ve Yazını”. Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 271-323.
• Tokyürek, Hacer (2011). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Erciyes Üniversitesi. Doktora Tezi.
• Tokyürek, Hacer (2019). “Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Terim Yapma Yöntemleri”. Prof. Dr. A. Halûk DURSUN anısına Uluslararası Türk Kültürü Sempozyumu Dil – Tarih – Coğrafya Bildirileri, 6-8 Aralık 2019. s .355-361.
• Toury, Gideon “Translation as a Means of Planning and The Planning of Translation: A Theoretical Framework and an Exemplary Case”, Translations: (Re)Shaping of Literature and Culture. (Ed. Saliha Paker), Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2002, pp.148-165.
• Toury, Gideon (1985). “A Rationale for Descriptive Translation Studies”. Theo Hermans (ed.). The Manipulation of Literature: Studies in Literary Translation (16-41). Beckenham: Croom Helm.
• Ülken, Hilmi Ziya (2020). Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• Veli, Hatice (2022). Eski Uygurlarda Yerleşik Yaşam Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Yunusoğlu, Mağrifet K. (2019). “Moğol Döneminde Çeviri ve Uygur Mütercimler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 68 (Aralık), 7-21.